بافندگی ایران، شیوه ها و دستگاههای آن
دستگاه بافندگی : (افقی، عمودی)
دستگاه بافندگی افقی زمینی: چادرنشینان ایرانی از این دستگاه برای بافتن گلیم استفاده می کنند و در بافتن تارها را یکی درمیان بلند کرده و با ماسوره پود را از میان آن می گذرانند و پهنای طرح مورد نظر کمی و زیادی تارهایی که باید بلند شود مشخص می کند و هنگامی که یک خط موازی با تار در طرح مورد نظر بیفتد اشکالی در طرح مشاهده می شود برای جلوگیری از این اشکال گلیم بافان باید از پودهای دم کبوتری روی حاشیه و کنار آن ببافند و یا بجای خطوط موازی با تار از خطوط چپ و راست استفاده کنند و البته بافت گلیم بسیار آهسته صورت می گیرد و برای اینکه پهنای گلیم یکنواخت باشد باید یک گیره آهنی به نام پهن کش را به گلیم تازه بافته قلاب کند که با طناب به میخی که در زمین فرو کرده اند می بندند و زمانیکه 70-50 سانتی متر بافته شده و از گیره دور شد چله تون را از زمین جدا کرده و مقدار بافته شده را پشت نورد پنهان می کند و دوباره چله تون را سفت می کنند و این دستگاه بین دو نورد قرار می گیرد.
دستگاه جاجیمبافی:
برای بافتن جاجیم استفاده می شود و تنها فرقش با دستگاه بالا در این است که بچه گورت گرد نیست بلکه یک چوب تخت که لبه های آن گرد شده است و کار شانه و دستک را نیز انجام می دهد و علت برجسته بودن طرح روی گلیم به دو دلیل است یکی در اثر تار راه راه درست شده و دیگری وجود بعضی از نخهای تار روی جاجیم است و نخستین گام به سوی دستگاههای چند گورنی متداول شدن چوبی که نخهای تار را کنترل می کند است و دستگاههای ساده بافندگی با گورت برای بافت طرح پودی چون گلیم و طرح تاری چون جاجیم به کار می رود.
دستگاه بافندگی افقی چند گورتی:
این دستگاه از تکامل دستگاه یک گورتی بوجود آمده است یونانیان و رومیان بجای نورد تار، روزنه تار به کار می بردند گورتهای رکابی از سده دوم پیش از مسیح به بعد در مصر به کار برده شده و طبق شواهد – دستگاه عمودی دارای وزنه تار از دوره نوسنگی در خاورمیانه پیدا شده است و در سده ششم در صومعه ای در نزدیک شهر تب حفاری شده چاله های سنگی پیدا شده و در حالیکه در یونان و روم و اروپای شمالی نورد پارچه بالا بوده و بافنده رو به بالا کار می کرده و تار به پایین آویزان بوده در ایران دستگاههایی از تکامل دستگاه افقی دو نورد پدید آمده که دو اصلاح در آن بوجود آمده که اولاً تار با زاویه ای که به سمت سقف نزدیک می شود به دور تیر چوبی گردانده و سپس آن را عمومی روی قرقره ای که چله از آن آویزان است هدایت می کند و ثانیاً بافنده با استفاده از رکاب ساده می تواند از تعداد بیشتری گورت با توالی منظم استفاده می کند و در ایران و مصر رکاب در چال بوده و هنوز در اصفهان و کرمان و یزد هم همانطور است مرکز صنعت صنعت ابریشمبافی از قرون وسطی یزد است و جنس ماکو در این دستگاه از جنس چوب خرما است که نوک صافی دارد در این دستگاه ابریشم بافی ماتیز قسمت بافته شده پارچه را در پهنای معینی نگه می دارد.
دستگاه چادر شب بافی
این دستگاه از چهار پایه مستطیل با دو ستون کوتاه که نورد پارچه را نگاه می دارد و دو ستون بالا که در قسمت بالایی خود تیر تار برگردان به نام سدگاه و قدری پایین تر نورد پارچه را نگاه می دارد تشکیل شده است و برای بافتن چادر شب یعنی پارچه ای که زنان به دور کمر می بندند به کار می رود و مواد مورد نیاز عبارت است از نخ ابریشم که از پرز کردن پیله ابریشم درست شده و با شانه پشمی شانه شده و روی چرخ ریسیده می شود و سر رشته را به غیبه در شکاف نورد قرار دارد گره می زنند و تار به سدگاه بسته می شود و تعداد گورت ها در طرحهای ظریفتر و پیچیده تر بیشتر است و گورت از سقف روی چرخ آویزان شده و با طناب نازکی به رکاب وصل می شود و با فشار دادن دهنه و ردیف کار ایجاد می شود و ماکو را وارد آن می کنند و با شانه پارچه را شانه می زنند و پهنای پارچه را با آرج دندانه ای به یک اندازه نگاه می داردمجموع این دستگاه های برای بافتن نقشه هایی اشکال هندسی که پیچیدگی آن به تعداد وردی است که به کار برده می شود استفاده می شود
دستگاه نقشه بندی:
برای طرح آزاد استفاده می شود و چله کشی وارسی نخهای تار را آسان می کند و ویژگی های آن عبارت است:
1-دو تار یکی زیری و دیگری رویی دارد 2- ورد آنرا ورد زمینه می نامند که بر روی تار زمینه کار می کند و یک چله کش که فقط بر روی تار نقشه کار می کند دارد و شیلت در این دستگاه سبب می شود چند طرح تکداری در پهنای پارچه را فقط با یک طرح بیاندازد.
3- گوشواره ای دور تمام آن مشته های عمودی می گذراند4- جوانی روی تخته بالای دستگاه درست جلوی دستون نشسته و با فشار دادن رکاب زمینه دهنه ای درست می کند و ماکو از لابه لای آن می گذراند و بود را از میان آن می گذراند و رکاب آزاد می کند گورت را برمی گردانند و با شانه پود را می زنند و با کشیدن گوشواره اولی و تکان دادن آن نخهایی که باید کشیده شود از آنهایی که نباید دست بخورد جدا می کند و آنهایی که کشیده شده با دست می گیرد و یک دسته نخ را روی چنگال انداخته و شانه را پیچ می دهد و استاد وی قلاب زاویه ای دار معلق بنام چلک را زیر تمام زه های روده ای شیلت قرار می دهند و بدین ترتیب دهنه تار نقشه را باز نگاه می دارد و بافنده نخ رنگی را درون دهنه می زند و قلاب را بیرون می آورد و گوشواره کش مشته ها را رها می کند و نخستین حلقه نقش را در سر دیگر میله چوبی می اندازد و استاد کار با رکاب خود و رد زمینه دیگری باز می کند و پود استاندارد دوم را می اندازد و کارگر نخها را با گوشواره دوم به هم وصل می کند تا گوشواره ها تمام و نقشه کامل شود اگر تکدار طرح مورد نظر باشد گوشواره ها در جای خود قرار گیرند و اگر عکس طرح اصلی بافته شود باید گوشواره به حالت عکس دفعه قبل قرار گیرد و از آخرین شروع شود این شیوه از زمان ساسانیان جزء کار زریبافی بوده است و البته دستگاه زریبافی برای بافت پارچه ابریشمی به کار برده می شود و از زمان جنگهای صلیبی آنرا دستگاه دمشقی نامیدند.
دستگاه مخمل باف
ویژگی های آن اولاً کاربرد تار دوگانه و ثانیاً کاربرد نقشه و ستون که مخمل برجسته درست می کند می باشد این دستگاه برای بافتن مخمل دو تار به کار می رود که تار اصلی آن نخ ابریشم است برای بافتن متن پارچه و بین نورد پیش و سوم به شکل افقی کشیده شده و تار خواب یا چله دوم که از نورد پیش آغاز شده و از روی تیر چوبی به نام سمک خواب که از سقف آویزان است می گذرد
دستگاه تارکش در آن 6 ورد دارد که 4 تای آن تار اصلی و 2 تای آن تار خواب را حرکت می دهند و تمام این شش ورد به رکاب وصل شده و خریداران معمولاً مخمل آرایش شده را ترجیح می دهند یک راه برای تنوع رویه آن موجدار کردن است که مخمل بافته شده را روی تخته موج دهی قرار می دهند و توسط ابزار موج که از چوب است و cm50 طول دارد روی مخمل فشار می دهند و بعضی گره ها در پهنای مخمل خم و بعضی دیگر را دست می زنند که این کار توسط موجکار انجام می شود و راه دیگر ایجاد مخمل برجسته است که زمینه آن پارچه ساده اس و نقشهای تزیینی در تار خواب آن دیده شده ورد تار زمینه، زمینه پارچه را تولید می کند و ورد تار خواب کرک را ایجاد می کند و گوشواره کش از روش مفتولی نقشه را طبق توالی دستون روی مخمل ایجاد می کند
دستگاه زیلوبافی
برای بافت کف پوش استفاده می شود و این دستگاه ایستاده و دو ستون دارد و نورد بالا روی آن و نورد پایین ، پایین آن قرار دارد و بجای ماکو از یک توپ دراز پنبه ای که دور قالب پیچیده شده استفاده می کند اندازه کوچک زیلو برای کف خانه استفاده می شود و اندازه های بزرگ برای مساجد استفاده می شود و چون گاهی اوقات زیلو دارای آیات قرآن و طرح هندسی است به همین علت از دستگاه نقشه بندی استفاده می شود و تا قرن گذشته از پشم و پنبه بافته می شده ولی امروز از نخ پنبه ای کلفت برنگ آبی و سفید و یا قرمز و سفید بافته می شود و طرح زیلو را با عوض کردن دو رنگ تار دوگانه بدست آورد و زیلو بافها معمولاً طرحهای ساده تر به نام مثلثی و نقشه گره، گچکنه، پیله، پته توره و زنجلو که در بازارهای اصفهان و کاشان معروف است می بافند.
قالیبافی:
وقتی در مورد فرش صحبت می کنیم منظور نوع جنس بافته شده آن است که علاوه بر تار و پود بعد سومی به شکل پرز گره زده شده داشته باشد و کهنترین فرش بافته شده متعلق به سکاها قدم آریایی است و متعلق به سده پنجم پیش از میلاد است در پزیرک در کوهستانهای آلتایی در آسیای مرکزی بدست آمده و ون برف و یخ بوده رنگ و نسج قالی حفظ شده و نسج بسیار ظریفی دارد و درصد اینچ مربع 520گره خورده است در حالیکه قالی خرسک امروزی 80 گره و قالی ابریشمی 800 گره دارد.
شواهد مربوط به قالیبافی پرزی تکه های فرش در شهر اولا و لولان است که هر دو در خاور ایران و مغولستان امروزی پیدا شده تکه شهر اولا به سال سوم پس از میلاد که درون جعبه لاک شده تار یخدار و تکه شهر لولان متعلق به پیش از چهارم میلادی است هر دو دارای پرز زیاد و با نوار پودی به هم متصل شده اند و قالبهای پشمی توسط هیئت آلمانی تو رفان و سراورل استاین در واحدهای مسکونی ترکستان پیدا شده است که پناهندگان نسطوری و مانوی از سوریه و ایران به این نواحی مهاجرت کرده و سده های سوم تا ششم میلادی در آنجا زیسته اند لوفر می گوید واژه قالیباف در لهجه یونانی روم شرقی ریشه ایرانی دارد و صنعت قالیبافی از ایران به روم شرقی رفته است نمونه قالی سلجوقی را در قرن 11 به بعد داریم و از قرن 12 به بعد صنعت قالیبافی در ایران پایه گذاری شد مسعودی بیان می کند که قالیهای ایرانی در قصر المستنصر زیاد بوده و شاید مرکز اولیه قالیها طبرستان بوده چون سالانه 60 قالی به خلیفه بغداد خراج می دادند.
مواد که در قالیبافی به کار می رود عبارت است:
تار: تار قالی عشایری از پشم است و چون باید محکم باشد تار پشمی ضخیم است در نتیجه قالی آنها زبر است البته عشایر تار و چله را سرد و از پشم درست می کنند چون پشم مورد نیاز خود را از گله بدست می آورند در کارگاه قالیبافی شهر تار از نخ پنبه ای دو لا و یا نخ ابریشم دو لای تابیده بدست می آید و ظرافت قالی به تعداد گره آن بستگی دارد که قالی عشایر 20 وج معادل با 61 گره در هر اینچ مربع. قالی متوسط 35 رج معادل 162 گره در هر اینچ و بهترین و ظریفترین قالی 75 رج معادل 800 گره در هر اینچ مربع دارد و قالی معروف اردبیل در موزه بریتانیا 52 رج معادل 360 گره در هر اینچ مربع دارد.
پرز: معمولترین ماده برای گره قالی از پشم است که کیفیت آن در نواحی مختلف ایران متفاوت است نرمترین پشم سفید که در رنگ روشن به کار می رود و در شمال باختری ایران بویژه ناحیه نزدیک دریاچه رضائیه ، خوی، ماکو، سلمان و ساوجبلاغ و پشم تیره لاشه گوسفند کشتارگاهها هم در تبریز که در مرکز این ناحیه است بدست می آید و پشم فارس هم درخشان و هم زبر است و فرشهایی که رویه آن پر جلا و درخشان است پرز ابریشمی به تار ابریشم گره می زنند و اصطلاح شتری منظو رنگ شتری است و فرش کرمان به لحاظ پشم آن معروف است و کرک اسم موی زیر شکم گوسفند و زیر مو بز است .
دستگاه قالیبافی: دو نوع دیواری و افقی است که طرز کارشان یکی است و در دیواری معمولترین تار است که دو نورد بالا و پایین بین دو پایه عمودی ( پهلو) قرار دارند و در مرکز این پایه ها رو دیوار است.
آماده کردن تار: این کار را هم قالیباف و هم چله تون انجام می دهد طول چله برابر با طول یک قالی یا دو قالیچه است که جفت بافته می شود و مقداری نخ چله بین آن دو فاصله می گذارند تا سر و ته قالیچه ریشه داشته باشد.
بافتن قالی: دو نوع گره وجود دارد یکی خفت سهنا است که آن را فارسیباف ( یک گره) می نامند این گره سبب می شود قالی نرم و پشت خفت خیلی ریز است و برای طرح دقیق و ریزه کاری به کار برده می شود و اما نوع دوم که مخصوص خراسان و چادر نشینان ترک زبان است دو گره ای یا ترکباف است که پشت قالی زبر است بعد از بافتن چند سانتی متر بوتانه پوپیله دو نخ تار کنار هم با سر قلاب به طرف خود می آید پرز را پشت این دو تار و در جلوی آنها به هم گره می زنند و پس گره را سفت و با دم تیغ به طول 5 سانتی متر می برد طرح نقشه را عشایر از نسلی به نسل بعد منتقل می کنند و بدون نقشه می بافند و برای بازرگانان شهری نمونه ای از قالی به نام واگیره تکه از گل و حاشیه را گرفته و فقط با یک نگاه آن را می بافند و در کارگاه شهری نقشه را روی کاغذ رسم و هر مربع یک گره است و خطوط اصلی توسط استاد و وسط آن توسط افراد جوانتر پر می شود و یک قالیباف 1400 گره معادل 3 گره در 4 ثانیه در هر روز می بافد.
پرداخت قالی: زمانیکه حاشیه پرز می برند تا تصویر بهتر دیده شود در پایان یک قسمت از بافت را می چیند و با کاردک پهن و تیز عمل پرداخت را انجام می دهد و در انتها هر 15-10 تای آنرا با هم گره می دهد و ریشه درست می کند.
سکمه دوزی: آرایشی که در جامعه نگهبانان و نجیب زادگان و نقوش برجسته کاخ شوش و تخت جمشید است سکمه دوزی است همچنین تندیس سنگی و ظروف نقره ای دیگر اشخاصی را نشان می دهد که روی لباسشون شبیه به گلابتون دوزی است نخستین نمونه مربوط به دوره سلجوقی است که پارچه ابریشم ساده به کار برده و روی آن بخیه و دوخت اطلس به کار می برند و نفوذ چینی در طرح و بافت آن می تواند دید و سبک گلابتون دوزی در دوره صفویه احیاء گردید و سکمه دوزی در اطراف اردبیل توسعه یافت و موزه ویکتوریا آلبرت لندن مجموعه ای از گلابتون دوزیها را در اختیار دارد یک نوع سکمه دوزی به ملیله دوزی معروف است در قرن 16 و 17 در سراسر ایران گسترش یافت و نخ فلزی و ابریشم رنگی روی پرچه های رنگین ابریشمی به کار می برند که آنرا روی ایوان و روی تخت می اندازند و حاشیه آنرا گلابتون دوزی می کنند و در سده 12 کار گلابتون دوزی و زیبافی به سیسیل رسید و یکی از زیباترین نمونه ها شنل تاجگذاری امپراتور آلمان است و در یزد ، کاشان، اصفهان و شیراز بیشتر گلابتون دوزی برای رو تختی ، سوزنی حمام، جانمازی و روتختی بود که به صورت زنجیری بافته می شد و شلوار گلابتون دوزی ایران در سده 19 بنام زیله پرسان یا به نام نقشه معروف بود و اصفهان مرکز اصلی تهیه این شلوار بود که در فاصله بین دو جنگ این صنعت دوباره در اصفهان احیاء شد و پارچه آن در اصفهان متقال است و در شهر رشت رومیزی، رولحافی، روبالش و جامه درست می کنند و پارچه آن کتان و کرباس است و نقشه گلابتون را با گچ روی پارچه کشیده و با قلاب نخ گلابتون را که در پشت پارچه است به شکل حلقه به طرف روی پارچه می آورند و به همین ترتیب ادامه می دهند معروفترین سکمه دوزی نقش بنفش زله( گلاب، نقشه، پیچ) نوع زنجیری که آنرا قلابدوزی می نامند و نخ اندازی( تزیین جامه های سفید سنتی) گلدوز ( در تور به کار می رود)می باشد و نقشهایی که بیشتر مورد استفاده می شود عبارت است از بته، ستاره، دالبر، دالبر و بری و چشم بلبل ، حصیر بافی، زنبیلبافی، طنابسازی:
حصیربافی عبارت است از بافت نی نازک در میان تارهای نخ پنبه و از زمان مصر باستان تاکنون تغییر نکرده است این بافت برای کف پوش خانه مستمندان به کار می رود و همچنین زیر فرش که گچ خاک کف اتاق فرش را خراب نکند در مازندران تار حصیر از کنف ساخته شده و نی ها را به شکل یک طناب نازک روی کتلام می پیچند حصیر بدست آمده ضخیم و با دوام می باشد هم چنین یک نوع حصیر برای پرده استفاده می شود که از نی سبک ( تجیر) ساخته می شود و پس از بافت پرده باف حاشیه آن را با کرباس می گیرد که نشکند و آنرا با دست می دوزند کار سبد باف و حصیرباف مشابه یکدیگر است با این تفاوت که ابزار سبدبافی کنده چوبی و چاقو برای شکافتن نی بوریا و تجیر است و زنبیل بافی با دست انجام می شود و زنبیل باف جارو هم درست م یکند کسی که فقط جارو درست کند جاروباف می نامند.
بین زنبیل باف وطناب باف شباهت زیادی است طنابهای کنفی طناب باف راه می رود و با چرخ ریسندگی آنرا می بافد ولی سایر طناب ها را با موی زبر بز گیس باف می کنند. به طور کلی زنبیل و بوریا از نی و علف تهیه می شود که بوریا در ساختن سقف خانه های گلی به کار می رود دو نمونه پیدا شده متعلق ب5000 سال پیش از مسیح است که بوریا باف نی را بقچه ای می خرد و بریدن و بسته بندی نی منبع درآمد اکثر روستائیان اطراف رودخانه پلدار است و مرکز صنعت بوریا بافی زرقان نزدیک شیراز، بروجرد، نهاوند و روستاهای پیرامون همدان است که نی خودن از دشت خوزستان بدست می آورند.
مطالب مشابه :
آئين نامه نحوه تشکيل و اداره آموزشگاه های فنی و حرفه ای آزاد
عناوين دوره هاي آموزشي برابر استاندارد هاي فرش باف ـ رفوگر فرش دوز ـ قلاب باف چرم
بهداشت حرفه ای در کارگاه های قالی بافی
مشخصات بهداشتی حفاظتی دار قالی استاندارد دارند قالی باف ماهر با شانه ، قلاب
آموزش بافتنی | بافتنی خانم کتلی | بافت حلقه آستین
آستین بافتنی باید راحت و استاندارد باشد تا کل آستین٬ آموزش باف. و قلاب بافی; سمیرا
بافندگی ایران، شیوه ها و دستگاههای آن
و یک دسته نخ را روی چنگال انداخته و شانه را پیچ می دهد و استاد وی قلاب استاندارد باف
آموزش / بهداشت حرفه ای در کارگاه های قالی بافی
مشخصات بهداشتی حفاظتی دار قالی استاندارد. شانه ، قلاب باف به هنگام کار حتما
برچسب :
استاندارد قلاب باف