آواز های موسیقی سنتی ایرانی

آواز معمولاً قسمتی از دستگاه مورد نظر است که می‌توان آنرا دستگاه فرعی نامید. آواز از نظرفواصل با دستگاه مورد نظر یکسان یا شبیه بوده و می‌تواند شاهد و یا ایست متفاوتی داشته باشد. به‌طور مثال آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور و از درجه پنجم آن بوده و به عنوان مثال اگر شور سل را در نظر بگیریم، دارای نت شاهد و ایست ((ر)) می‌باشد. بدین ترتیب در آواز شور ملودی با حفظ فواصل دستگاه شور روی نت ((ر)) گردش می‌کند و در نهایت روی همان نت می‌ایستد. به‌طور کلی هر آواز پس از ایست موقت روی ایست خودش، روی ایست دستگاه اصلی (در این‌جا شور) باز می‌گردد. آوازهای متعلق به دستگاه موسیقی ایرانی ۵تا هستند و عبارت‌اند از:

آواز ابوعطا، متعلق به دستگاه شور (درجه دوم)

آواز بیات ترک (بیات زند)، متعلق به دستگاه شور، (درجه سوم)

آواز افشاری، متعلق به دستگاه شور، (درجه چهارم)

آواز دشتی، متعلق به دستگاه شور، (درجه پنجم)

آواز بیات اصفهان، متعلق به دستگاه همایون، (درجه چهارم)

آواز ابوعطا

آواز ابوعطا، یکی از آوازهای چهار گانهٔ متعلق به شور در موسیقی امروز (به همراه افشاری، دشتی و بیات ترک) است. ابوعطا با القاب دیگری مانند سارنج (صلحی) و دستان عرب نیز شناخته می‌شود. انسان با گوش دادن به ابوعطا کمی به فکر فرو می‌رود و به مسائل فلسفی پیرامونش می‌اندیشد.

گام آن با گام شور یکی است و تنها اختلاف آن با شور در توقّف مکرّر ابوعطا روی درجهٔ چهارم (نت شاهد) و درجهٔ دوم (نت ایست) می‌باشد و درجهٔ پنجم ثابت است. در نغمهٔ ابوعطا، نت متغیر وجود ندارد.

در ردیف موسیقی موسی معروفی گوشه‌های ابوعطا بعد از شش درآمد، عبارت‌اند از: محمد صادق خانی، کرشمه، سیخی، تک مقدم (که نوعی تحریر است)، حزین، حجاز (که در سه قسمت ذکر گردیده و مهم‌ترین گوشهٔ ابوعطاست)، بسته نگار، بغدادی (که شبیه حجاز است)، دوبیتی، شمالی، چهار باغ، گبری، رامکلی، فرود و مثنوی.

در ردیف منقول ابوالحسن صبا، گوشهٔ خسروشیرین نیز در ابوعطا ذکر شده‌است. آواز ابوعطا در میان مقام‌های قدیم به چشم نمی‌خورد اما از مقام‌های قدیم، فواصل جان فزا، بوستان و حسینی با ابوعطا مطابقت دارند. این آواز چند گوشه هم که نامهای بخصوص دارد نواخته می‌شود که از همه مهمتر حجاز است که نخست روی درجه پنجم گام شور می ایستد و سپس بدرجه اول گام شور فرود می آید، ابوعطا در محدودهٔ حجاز دارای نغمه‌هایی نزدیک به الحان عربی است. اما آواز ابوعطا خود مورد پسند و به ذوق ایرانیان است.

یکی از آثار معروف در این دستگاه، آلبوم عشق داند اثر محمدرضا شجریان و محمدرضا لطفی است.

گوشه ها

این آواز در ردیف میرزا عبداللّه دارای گوشه‌های زیر است:

رامکِلی

درآمد

سَیَخی

حجاز

بسته‌نگار

چهارپاره

گَبری

آواز بیات ترک-بیات زند

آواز بیات زند، که از دوره قاجار به بعد بیات ترک نیز نامیده می شود[نیازمند منبع]، از آوازهای چهارگانه دستگاه شور است که از لحاظ رابطهٔ فواصل با درآمد، قدری یکنواخت به گوش می‌رسد. نُت شاهد آن، درجهٔ سوم گام شور، و نت ایست آن، درجهٔ هفتم آن است.

هم رود زنان به زخمه راندنهم فاختگان به زَند خواندن

بیات ترک به دلیل نزدیکی به ماهور، قابلیت اجرایی بسیاری از گوشه‌های ماهور را دارد. بیات ترک تنوعی در تغییر بنیهٔ شور است که در انتها نیز به شور ختم می‌شود؛ زیرا اختلافی در فواصل شور و ترک (با علامت تغییر دهنده) وجود ندارد.

فواصل بیات ترک را دوم و سوم بزرگ، چهارم و پنجم درست، ششم بزرگ، هفتم نیم بزرگ و هنگام تشکیل می‌دهند که با رعایت تطابق فواصل با مقام ملایم دلگشا در موسیقی مقامی منطبق است.

گوشه‌ها

آواز بیات ترک در ردیف میرزا عبدالله شامل گوشه‌های زیر است

درآمد اول

دوگاه، فرود

درآمد دوم

درآمد سوم

حاجی حسنی

بسته‌نگار

زنگوله

خسروانی

نغمه

فِیلی

مهربانی

جامه‌دران

مهدی ضرّابی

روح‌الارواح

آواز افشاری

آواز افشاری، منسوب به ایل افشار از طوایف ترک ایرانی و از متعلقات چهارگانهٔ دستگاه شور (به همراه ابوعطا، دشتی و بیات ترک) است. افشاری آوازیست محزون و غم انگیز و دارای حالتی بسیار خوش و دلپسند میباشد.

گام افشاری به سه‌گاه نزدیکتر از شور است. در افشاری درجهٔ چهارم دستگاه شور نت شاهد و درجهٔ دوم آن نت ایست و درجهٔ پنجم نت متغیر محسوب می‌گردد.

افشاری را مملو از شکایات و غم و اندوه دانسته‌اند. الحان و نغمات (گوشه‌های) افشاری بعد از درآمدهای مختلف عبارت‌اند از: کرشمه، جامه‌دران، بسته‌نگار، قرایی، مثنوی پیچ، نهیب (نحیب)، عراق (برومند، صبا)، حصار (کریمی)، مسیحی (موسی معروفی)، تخت طاقدیس و صدری (صبا)، قره‌باغی (کسایی)، آقا حسینقلی (صلحی) و شاه ختایی (شر-مو).

میان قطعاتی که در موسیقی ایرانی، مطابق سبک معمول ساخته شده روی تنیک افشاری کمتر فرود آمده‌اند؛ بلکه همیشه روی تنیک شور رفته‌اند. البته فرود بر تنیک افشاری یک قرارداد معمول نیست.

فواصل افشاری: دوم بزرگ، سوم نیم بزرگ، چهارم و پنجم درست، ششم نیم بزرگ، هفتم کوچک و هنگام است.

از متعلقات مهم افشاری، عراق است که در ماهور هم نواخته می‌شود و درین جا صورت تغییر مقام را پیدا میکند. افشاری بوسیله آواز رهاب (رهاوی یا راهوری ) به شور برمیگردند. نغمه مثنوی هم به سبکی خاص در افشاری نواخته می‌شود که مثنوی پیچ نام دارد.

گوشه ها

درآمد
جامه دران
حصار
عراق
حزین
نهیب
رهاوی
قرایی
صدری
مثنوی

آواز دشتی

آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور است که آن را آواز چوپانی نیز نامیده اند. این آواز با اینکه غم انگیز و دردناک است اما در عین حال بسیار لطیف و ظریف می باشد.

آواز دشتی به طور کلی دارای دو منطقه اصلی درآمد و اوج می‌باشد که متغیر بودن نت شاهد در دشتی از ویژگی‌های مهم این آواز تلقی می گردد. تنوع تحریر در آواز دشتی بسیار زیاد است به طوری که بسیاری از تکنیک‌ها و مهارت‌های آوازی در اجرای گوشه‌ها مورد استفاده قرار می گیرند.

هر چند که آواز دشتی امروزه در بین مردم گیلان رواج یافته و گوشه هایی مانند دیلمان و گیلکی متعلق به شمال ایران است، اما اصل آواز دشتی متعلق به منطقه دشتی در جنوب کشور است و نغمه دردهای زمانه و روزگار پر از مشقت و سختی عشایر و چوپانان و مردمان کوهپایه نشین زاگرس است.

از مشهورترین آثار در آواز دشتی به سرود ای ایران اثر روح‌الله خالقی می‌توان اشاره کرده، عارف قزوینی نیز بسیاری از تصنیف‌های خود را در این آواز ارایه کرده است.

آواز دشتی را معمولاً در تار و سه‌تار با کوک لا («ر، لا، سل، دو») اجرا می‌کنند. یوسف فروتن آن‌را در کوک «ر، لا، فا، دو» اجرا می‌کرد.

گوشه ها

پیش درآمد دشتی

درآمد دشتی - نت درآمد دشتی

بیات راجه - نت بیات راجه

اوج - نت اوج

بیدگانی

دیلمان

دشتی حاجیانی

بوسلیک

چوپانی

غم‌انگیز

مثنوی

گیلکی

کوچه باغی

سملی

سارنگی

شهرآشوب

آواز اصفهان

آواز اصفهان یا بیات اصفهان یکی از آوازهای پنج‌گانهٔ موسیقی سنتی ایرانی است. برخی این دستگاه را جزء دستگاه شور و برخی از متعلقات همایون دانسته‌اند.

آواز بیات اصفهان شباهت‌های بسیاری با گام مینور هارمونیک دارد و تنها تفاوت گام اصفهان با گام مینور فاصلهٔ ششم نیم بزرگ بین درجهٔ ششم و درجهٔ اول ِ اصفهان است که این فاصله در گام مینور ششم کوچک است.

ارتباط با دیگر تنالیته‌ها

هم در موسیقی برخاسته از اروپا و هم در موسیقی شرقی، می‌توان ارتباط بسیاری بین گام‌ها و مقام‌های مختلف مشاهده کرد. مانند رابطهٔ بین گام دو ماژور و گام لا مینور در موسیقی اروپایی، که لا مینور، گامِ کوچکِ نسبیِ دو ماژور است. و یا بین الگوی گام ماهور ِ ایرانی و ماژور ِ اروپایی

گام مینور

گام اصفهان مانند گام کوچک بالارونده‌است. هر دو گام دارای محسوس (سانسیبل) هستند و دانگ‌هایشان نابرابر است.

گام اصفهان با گام مینور فقط یک تفاوت دارند و آن فاصلهٔ ششم نیم بزرگ بین درجهٔ ششم و درجهٔ اول ِ اصفهان است که این فاصله در گام مینور ششم کوچک است

دستگاه شور

مایه‌های اصفهان و همایون، هر دو به دستگاه بزرگ شور نزدیک هستند. با این حال گام اصفهان اختلاف بیشتری را با شور (نسبت به دستگاه همایون) داراست. به این صورت که تونیک اصفهان، درجهٔ چهارم شور است؛ فاصلهٔ بین درجهٔ دوم و سوم در شور، نیم‌بزرگ و در اصفهان بزرگ است و فاصله‌های بین درجهٔ ششم و هفتم و همین‌طور هفتم و هنگام ِ شور کوچک؛ و این فاصله‌ها در اصفهان نیم‌بزرگ و بزرگ هستند.

اصفهان و همایون هر دو به شور تغییر مقام می‌دهند؛ اما اصفهان به گامی از شور می‌رود که تونیک (درجهٔ اول) آن گام در شور، نمایان یا درجهٔ پنجم اصفهان باشد.

با این تفاسیر، علت اینکه اصفهان زیر مجموعهٔ شور دانسته نمی‌شود کمتر بودن رابطه و اختلاف بیشتر اصفهان با شور نسبت به اصفهان با همایون است

دستگاه همایون

فاصلهٔ بین درجه‌های دوم و سوم ِ گام همایون دوم افزوده است. این فاصله، در گام اصفهان بین درجهٔ ششم و هفتم، یعنی بین درجات دوم و سوم ِ دانگ دوم قرار دارد. در نتیجه دانگ‌ها در اصفهان معکوس دانگ‌های همایون هستند و دانگ اول دستگاه همایون، دانگ دوم آواز اصفهان است.

نغمه‌های فرعی آواز اصفهان بسیار کمتر از متعلقات همایون هستند؛ و در آواز اصفهان می‌توان به همایون فرود آمد (که فرود همایون روی اصفهان انجام‌پذیر نیست). به این دلیل، آواز اصفهان از متعلقات دستگاه همایون دانسته شده‌است و نه برعکس

خصوصیات حسی

روح‌الله خالقی، آواز اصفهان را «گاهی شاد و گاهی غمگین» می‌خواند و حالت آن را «بین غم و شادی» می‌داند. ایستادن روی درجهٔ دوم گام اصفهان (گوشهٔ بیات راجه) حالت خاصی شبیه به گوشهٔ بیداد همایون به آهنگ می‌دهد که از نظر نت‌بندی مانند یکدیگر هستند.

برخی زمان مناسب برای گوش فرادادن به آواز اصفهان را قبل از طلوع آفتاب می‌دانند و به همین دلیل نیز حس آن را مناجات‌گونه و متفکرانه بیان می‌کنند. رنگ اختصاص یافته به این آواز سبز روشن و عنصر آن شعلهٔ آتش است

گوشه‌ها

درآمداول

درآمد دوم

جامه دران

بیات راجه

عشاق اوج

بیات شیراز

سوز و گداز

نغمه

مثنوی

صوفی نامه یا ساقی نامه

آواز های موسیقی سنتی ایرانی

مطالب مشابه :

آوازی زیبا از محمد معتمدی

تعریف گوشه های دستگاه همایون

آلبوم آمدی جام به قربانت مایه ی بوسلیک ( استاد بنان )

محمد معتمدی . خواننده

گلهای رنگارنگ شماره 210 باصدای غلامحسين بنان

دانلود آوازی از استاد غلامحسین بنان

مکتب اصفهان

جان عشاق

آواز های موسیقی سنتی ایرانی