مشهد - هویت کالبدی - مشهد در دوره پهلوي دوم

جمعيت مشهد در اين دوره از 241989 نفر به 409616 نفر رسيد و وسعت شهر حدود دو برابر شد و منجر به ايجاد محلات جديدي چون محله «احمدآباد» (1343 ه.ش)، محله «سعدآباد» (1345 ه.ش)، محله «سمزقند» (7-1345) و محله «ضد» (1350ه.ش) گرديد. اولين نقشه اي كه از شهر مشهد توسط سازمان نقشه برداري كشور تهيه شد، مربوط به عكسبرداري سال 1345 شمسي است. با احداث جاده جديد تهران در اين سالها جاده قديم تهران (خيابان بهار) به صورت يك خيابان درون شهري عمل مي كند و مرز جنوبي شهر را جاده جديد تهران تعريف مي كند و يكي از مناطق پر رونق را در اطراف خود تشكيل مي دهد. يكي از مهم ترين توسعه هاي مسكوني كه در اين سالها شكل گرفت، «كوي طلاب» با شبكه شطرنجي واقع در شمال شرقي شهر و در حاشيه محور طبرسي است. مناطق ديگري از شهر چون محور اطراف كوهسنگي، خيابان احمدآباد، بخشي از وكيل آباد تا «ميدان فلسطين»، وارد محدوده شهري شده و ساخت و سازهاي جديدي در اطراف آنها در حال شكل گيري بوده است. در داخل بافت قديم شهر نيز سه خيابان ديگر احداث مي گردند كه اولي به نام «خيابان سعدي» از فلكه سراب شروع شده و به خيابان «دانش» منتهي مي شود و سومي ادامه خيابان خسروي است به نام خسروي نو كه از خيابان آزادي شروع شده و به فلكه آب ختم مي گردد. اولين طرح جامع شهر مشهد در خرداد 1346 شمسي به مؤسسه دفتر فني همكاري مهندس مشاور ابلاغ گرديد. آن زمان گسترش و توسعه شهر مشهد متكي به يك برنامه علمي از پيش تعيين شده نبود، ليكن پس از تصويب طرح نهايي مشاور در شوراي عالي شهرسازي شهر مشهد براي يك دوره 25 ساله داراي برنامه شد. اين طرح اطلاعات با ارزشي را از وضع فيزيكي شهر مشهد در سال 1346 شمسي در اختيار قرار مي دهد. محدوده شهر عبارت اند از: از شمال به خواجه ربيع و بحرآباد، از جنوب به خط الأرض كوههاي خلج و از شرق به اراضي طرق و از غرب به دوراهي وكيل آباد. مساحت شهر 95 كيلومتر مربع است و كمي بيش از يك سوم اين مساحت، زير سطح شهر قرار گرفته (بخش داير شهر)، بقيه را اراضي مزروعي و باغات و اراضي خالي تشكيل مي دهند. جمعيت شهر در سال 1347 شمسي در حدود 435 هزار نفر برآورد شده، بنابراين تراكم خالص جمعيت 44 نفر در هكتار و تراكم خالص جمعيت به ازاي سطح شهري بدون فضاهاي سبز و خالي 130 نفر در هكتار است. اراضي ملكي حدود دو هفتم سطح شهر را اشغال كرده اند و زمينهاي وقفي حدود پنج هفتم كل سطح شهر را تشكيل مي دهند. سطح ناچيزي به زمينهاي عمومي، شامل خيابانها، باغات ملي، قبرستان و ... اختصاص دارد. بر اساس اطلاعات ارايه شده حدود 70 درصد كل بناهاي شهر از نوع نامناسب و غير قابل قبول گزارش شده اند. ارتفاع اكثر ساختمانهاي شهر يك طبقه و دو طبقه مي باشند و به ندرت ساختمانهايي تا پنج طبقه نيز به چشم مي خورد. در انتخاب سبك معماري بناها، عامل مؤثر همان مشخصات طبيعي محيطي بوده، زيرا سرماي شديد، زمستان توأم با برف، باران و يخبندان از يك سو، رطوبت زياد زمين از سوي ديگر، مشخصات معماري شهر مشهد را تعيين كرده اند. به اين ترتيب كه كف ساختمانها از سطح زمين بلندتر ساخته شده، كه به اصطلاح «گربه ور» نام داشته است. ديوارها هميشه ضخيم و پنجره ها كم عرض، سقفها بيشتر بلند و حتي المقدور مسطح بوده اند. بعدها كه سقف شيرواني مرسوم شد، پوشش قسمت اعظم بناها را ورق هاي شيرواني تشكيل مي داده است. بافت قديمي به غير از حذف طاقها از روي كوچه هاي قديمي، دست نخورده باقي ماند و به طور كلي خانه هاي مشهد از خشت و گل و آجر با سقفهاي چوبي و پشت بامهاي گلي است. مهم ترين پديده هاي فرهنگي، اجتماعي قابل مشاهده را مي توان در برخورد فرهنگي سنتي و مدرن كه به صورت مخلوطي از فرهنگ ايران و فرهنگ غربي خودنمايي مي كند و همچنين مهاجرت بي رويه روستاييان به شهر مشاهده مي شود. 90 درصد اقامتگاهها در اطراف حرم مطهر و بقيه در يك كيلومتري حرم قرار دارند. خدمات در مهمانخانه هاي شهر در ابتدايي ترين وضع ممكن گزارش شده، در مجموع شهر مشهد در اين زمان داراي 37 دبيرستان و 140 دبستان، 25 بيمارستان، 26 مهمانخانه و 192 مسافرخانه بوده است. در ادامه به چند شهرك و محله جديد كه در حدود سالهاي 1320 تا 1357 شمسي قطعه بندي، واگذار و شروع به ساخت شده اند، اشاره مي كنيم و اطلاعات مختصري در مورد اين شهركها ارائه مي شود.

- شهرك آزادشهر: اين زمينها متعلق به آستان قدس رضوي بوده كه در طول سالهاي 1349 شمسي قسمتهاي از آن به كارمندان شهرداري و تاكسيراني و باقيمانده آن نيز بر اساس قرارداد 20 ساله واگذار گرديد. از سال 1353 شمسي، خانه سازي در شهرك آغاز و بيشترين توسعه بعد از سال 1357 شمسي انجام گرفته است.

- شهرك اميرالمومنين: زمينهاي اين شهرك قسمتي متعلق به روستاي بحرآباد بوده و بقيه زمين در حاشيه جاده توس متعلق به آستان قدس است و قسمتهايي نيز بعدها توسط سازمان زمين شهري به مردم واگذار شد. در سال 1353 بعد از قطعه بندي و واگذاري زمينها به تدريج خانه سازي در اين شهرك آغاز و توسعه يافت.

- مجتمع آپارتمانهاي ششصد دستگاه: در جنوب بلوار سيد جمال الدين اسدآبادي (فردوسي) قرار دارد. مالكيت زمينها وقفي و متعلق به آستانه است. در سال 1354 شمسي اراضي آن واگذار شده است و مجتمع مسكوني ساخته شده بر روي آن يكي از مجموعه هاي شاخص مسكوني – آپارتماني را به نمايش مي گذارد. متراژ هر آپارتمان حدود 80 متر مربع است. اين مجموعه با فضاي باز و محوطه بازي آن يكي از عناصر شاخص شهر مشهد است.

- مجتمع آپارتمانهاي مرتفع: در حاشيه غربي ميدان فردوسي قرار دارد. اين مجتمع قبل از سال 1357 شمسي ساخته شده است. زمينهاي آن وقفي و متعلق به آستان قدس رضوي است. پس از ساخت براي مدتي متروك مانده و در سال 1359 شمسي آپارتمانهاي آن از طريق آستان قدس به فروش رسيده است. اين مجتمع به عنوان اولين مجتمع آپارتماني مرتفع مشهد براي سالها به عنوان يكي از نمادهاي شاخص شهر مشهد مورد توجه بوده است.

- كوي قائم: در شمال شهر، از جنوب به بيمارستان امراض پوستي، از شرق به كوي آيت الله سعيدي و زمينهاي باير آستان قدس و از غرب به سردخانه فصلي معروف به كال خندق محدود مي شود. كوي قائم در سال 1353 شمسي بر روي روستاي فرح آباد شروع به ساخت شده، تا سال 1358 شمسي به همين نام بوده است. اراضي آن به قائم مقام هاي فرح آباد تعلق داشته است. توسعه شهرك مربوط به سال 1356 و 1357 شمسي بوده است.

- شهرك آيت الله سعيدي: اين شهرك در شمال غرب مشهد واقع است. از جانب شمال به زمينهاي باير آستان قدس، از شرق به باغ آستان قدس، از غرب به بيمارستان امراض پوستي و از جنوب به جادة آسفالته اي كه ميل كاريز را به جاده قيم متصل مي كند، محدود مي شود. زمينهاي اين شهرك متعلق به آستان قدس است. از سال 1354 تا 1356 شمسي خانه سازي شده و در ابتدا نام كوي نوبنياد يا 200 دستگاه بود كه بعدها تغيير نام يافت.

- مجتمع آپارتمانهاي مسكوني كارگران كارخانه قند آبكوه: در سه كيلومتري شمال غرب شهر از سمت شمال به زمينهاي باير آستان قدس، از جنوب به ندامتگاه معتادين، از شرق به جاده آسفالته كارخانه قند و از غرب به انبار آموزش و پرورش خراسان محدود است. آپارتمانها متعلق به آستان قدس بوده و در سال 1353 شمسي از طرف دولت به سرمايه آستان قدس و همكاري اداره مسكن و شهرسازي از طريق اجاره به شركتهاي خارجي، ساخت آپارتمانهاي آن آغاز مي شود و در سال 1357 شمسي آماده بهره برداري مي گردد.

- كوي منتظرالقائم: از شمال به اراضي مهدي آباد و نوده، از جنوب به باغهاي قائم المقامي، از شرق به اراضي مهدي آباد و منطقه مسكوني افاغنه و از غرب به اراضي و باغهاي متعلق به قلعه نو و نوده محدود مي گردد. از سال 1353 شمسي باغها تبديل به زمين قابل ساخت مي گردد و از سال 1355 شمسي به تدريج خانه سازي شروع شده و منطقه مسكوني توسعه مي يابد.

- كوي حجت: اين مجموعة مسكوني از جانب شمال و شرق به باغها و زمينهاي زراعتي بحرآباد، از جنوب به باغها از جمله باغ حبيب اللهي و از غرب به گورستان بحرآباد محدود مي شود. اين اراضي بيش از اين زراعتي بوده كه در سال 1353 شمسي جهت خانه سازي براي مستضعفين به مؤسسه محبان الحجه واگذار مي گردد.

- كوي آب و برق: اين شهرك در اراضي ملكي واقع در «نه دره» قرار داشته و احداث واحدهاي مسكوني آن كه مربوط به كاركنان شركت آب و برق بوده از سال 1345 شمسي شروع شد و از سال 1347 شمسي به تدريج مسكوني گرديد. طرح اين شهرك به صورت قطعات 600 متري براي كارگران و 900 متري براي كارمندن و 1200 متري براي كارمندان رتبه بالا، برنامه ريزي شده و واگذار گرديده است. اين شهرك با توسعه شهر مشهد در دهه اخير به طور كامل در درون شهر قرار گرفته و هم اكنون يكي از مناطق پر طرفدار شهر مشهد جهت سكونت است.

- شهرك سيدي: اراضي اين شهرك كه قسمتي متعلق به آستان قدس رضوي و قسمتي ملكي است، از سال 1347 شمسي به ساكنان اوليه آن واگذار شده است. مساحت قطعات آن از 50 تا 300 متر مربع متغيير است.

- شهرك رضاشهر: نام قديمي آن شهرضا بوده كه در سال 1350 شمسي زمينهاي اين شهرك از طرف آستان قدس به كاركنانش واگذار شد. اين شهرك در ضلع غربي كوهسنگي قرار دارد و متوسط مساحت زمين در آن 400 متر مربع است.

- شهرك امام رضا: اين اراضي در سال 1352 شمسي توسط آستان قدس واگذار و سپس در سال 1353 شمسي به تدريج مسكوني شد. قطعات آن 250 متري، 300 متري و 510 متري است.

- كوي فرهنگيان: اراضي اين شهرك متعلق به حاج حسين ملك بوده و ملكي است. اين اراضي در سال 1338 شمسي به اداره فرهنگ به صورت قطعات 510 متري و 255 متري واگذار شد. مسكوني شدن اين شهرك از سال 1354 شمسي شروع شده است.

- شهرك امام خميني: در جنوب مشهد و از شمال به جاده سنتو، از شرق به كوي خدمه، از غرب به اراضي باير و از جنوب به حدود رشته كوه بينالود محدود است. منازل اين شهرك از سال 1350 شمسي ساخته و مسكوني شده است. مساحت قطعات آن بين 50 تا 250 متر است.

مشهد - هویت کالبدی - مشهد در دوره پهلوي دوم

مطالب مشابه :

نقشه جامع محلات شهر مشهد

مشهد - هویت کالبدی - مشهد در دوره پهلوي دوم

معرفی شهر جدید گلبهار

مشهد به اصفهان مسير اول 1168 كيلومتر، مسير دوم1124 كيلومتر، مسير سوم 1250مسير چهارم 1235 كيلومتر

مسيرهاي گردشگري عمومي استان مرکزی

محلات قدیم شهر مشهد