ژئوتوريسم روستای تاریخی کندوان

مقدمه:

واژه ژئوتوريسم از سه کلمه ژئو به معنى زمين، تور به معنى گشت، سفر و سياحت و ايسم به معنى مکتب، عمل و کار ترکيب گرديده است و به معنى گردشگرى زمين‌شناسى مى‌باشد. روستای تاریخی کندوان یکی از سه روستای صخره‌ای و باستانی جهان بوده و در حدود 50 کیلومتری جنوب غرب شهر تبریز و20 کیلومتری شهر اسکو در استان آذربایجانشرقی، در دامنه‌ی جنوبی قله‌ى ارشد‌داغ در سمت غربی قله‌ى نوور‌داغ از مجموعه کوههای آتشفشانی سهند قرار دارد و خانه‌های آن در داخل مخروط‌های سنگی که به طور طبیعی و در نتیجه فرسایش نابرابر سنگهای آتشفشانی متعلق به آتشفشان سهند تشکیل شده‌اند، ساخته شده است.

روستای کندوان از دیدگاههای مختلف به ویژه از دیدگاههای باستانشناسی و زمین‌شناسی، آب‌شناسی، صنایع دستی و گردشگری بسیار مهم و قابل توجه است ولی چون مطالعات و اقدامات صورت گرفته در هر یک از این زمینه‌ها تاکنون بسیار اندک بوده متاسفانه، ارزشهای زمین‌شناسی و باستانشناسی و همچنین موقعیت ممتاز و بی‌نظیر آن برای صنعت گردشگری به طور کامل و همه جانبه شناخته نشده است. توجه برخی گردشگران داخلی و تعداد بسیار اندکی گردشگران خارجی به روستای تاریخی کندوان در سالهای اخیر عمدتاً به دلیل ایجاد شدن امکانات بسیار اندک و ابتدایی گردشگری در آن روستا و وجود طبیعت بسیار زیبا و آب هوای ملایم و خنک در آن روستا در طول فصل تابستان و بازدید از خانه‌های ساخته شده در داخل مخروط های سنگی در آن می‌باشد. تهیه این مقاله علمی و تحقیقات انجام شده برای آن یک قدم کوچکی است که به منظور پی‌بردن بردن به ویژگیهای زمین‌شناسی منطقه کندوان و چگونگی تشکیل ساختارهای فرسایشی مخروطی شکل موجود در روستای کندوان برداشته شده و در آن برخی پیشنهادات عملی برای بهبود کیفیت و توسعه کمیت گردشگری در روستای کندوان ارائه شده است.

براى ژئو‌توريسم از ديدگاههاى مختلف تعاريف متعددى ارائه شده است که ذکر همه آنها در اين مختصر نمى‌گنجد، بنابراين تنها به يک تعريف بسنده مى‌شود. براساس تعريف (رحيم‌پور، 1385) ژئو‌توريسم، جئوتوريسم، توريسم زمين‌شناسى (Geotourism) يکى از رشته‌هاى تخصصى اکوتوريسم است که به معرفى پديده‌هاى زمين‌شناسى به گردشگران با حفظ هويت مکانى مى‌پردازد. ژئوتوريسم از علوم ژئومورفولوژى، ژئوتکنيک، ژئوفيزيک زمينى، ژئوشيميايى و کليماتولوژى بهره‌برده و کارشناسان علوم زمين و علاقه‌مندان به طبيعت را براى بازديد از جاذبه‌هاى زمين دعوت مى‌کند.

حفظ محيط زيست و چشم اندازهاى آن، عدم تغيير و خوددارى از دخالت انسان در برهم زدن چهره زمين از اهداف اصلى ژئو‌توريسم است. به طور کلى مطالعه در مورد ژئوتوريسم براى نخستين بار در سطح ملى و در مقياس بزرگ بوسيله اتحاديه صنعت مسافرت و سفر جغرافياى ملى آمريکا صورت گرفته که در آن به پايدارى محيط و توسعه همه جانبه پرداخته شده و حتى به مسائل فرهنگى نيز اهميت داده شده است (ناظرى، 1385).

روستای تاریخی کندوان یکی از سه روستای صخره‌ای و تاریخی جهان به شمار می‌رود و از اینکه زندگی عادی درخانه صخره‌ای موجود درآن هنوز هم ادامه دارد، در نوع خود بی‌نظیر و منحصر به فرد مى‌باشد و به روستاهای مشابه خود در منطقه داکوتای امریکا و کاپادوکیای ترکیه (روستای گورمه) فوق‌العاده مزیت دارد، زیرا علاوه برخانه‌های صخره‌ای و جاری بودن زندگی عادی در آنها دارای آب هوای مطبوع، محیط و طبیعت بسیار زیبا، باغات وسیع میوه، لبنیات و عسل مرغوب و رودخانه‌ای از آب زلال (شکل-3) سرچشمه گرفته ازکوههای آتشفشان سهند و تعدادی چشمه‌های آب معدنی طبیعی است که آب آنها بهترین درمان برای معالجه بیماریهای سنگ کلیه می‌باشد.

نام اصلی و اولیه این روستا کندوجان می‌باشد که از دو کلمه، کند، به معنی (ده) و جان، به معنی (وجود و خود) تشکیل شده است. با اینکه این کلمه به تدریج به کندوان تبدیل شده است ولی هنوز هم بیشتر اهالی محل به آن کندوجان و به خانه‌های کله‌قندی ساخته شده در داخل مخروط‌های سنگی آن به دلیل شباهت به کندوی عسل (کران) می‌گویند.

ارتفاع و قطر کرانها بین 30 تا 50 متر متغییر است. برخی از آنها به هم چسبیده و برخی دیگر با فاصله اندک از همدیگر قرار دارند و فاصله بین آنها را کوچه‌های باریک و پیچ و خم‌دار که همان آبراهه‌ها و شیارهای فرسایشی بین کرانها هستند، تشکیل می‌دهند. اغلب کرانها دو طبقه و برخی از آنها نیز سه یا چهار طبقه هستند و طبقات مختلف آنها به وسیله پله‌های سنگی کنده شده در بدنه کران یا ساخته شده با سنگ‌های دیگر به هم دیگر ارتباط دارند. طبقه هم‌کف کرانها معمولاً برای نگهداری گوسفندان یا مرغ و خروس و طبقات دوم و سوم برای سکونت و طبقه چهارم به عنوان انباری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

شکل هندسی و مساحت داخل طبقات مختلف کرانها بسیار متفاوت بوده و از حداقل 5 تا 20 متر مربع متغییر است. کران‌های مسجد و مدرسه و فروشگاه صنایع دستی کندوان از جمله بزرگترین کرانهای موجود در روستای کندوان محسوب می‌شوند.

در رابطه با سابقه سکونت در داخل کران‌های موجود در کندوان روایت‌های مختلفی وجود دارد. بر اساس یکی از این روایت‌ها نخستین کسانی که به محل فعلی روستای کندوان آمده و در آنجا ساکن شده‌اند، ساکنین روستاهای اطراف به خصوص روستای حیله‌ور در دو کیلومتری غرب کندوان بوده‌اند که در قرن هفتم هجری برای در امان ماندن از حمله مغولها به دشتی در مقابل کندوان فعلی مهاجرت کرده و به تدریج درون کران‌ها را حفر کرده و برای خود پناهگاهی امن ساخته‌اند، لیکن سکونت و زندگی نسل‌های بعدی آنها در داخل کران‌ها تا به امروز ادامه پیدا کرده است. در حال حاضر و براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1375، تعداد 137 خانوار و 750 نفر در 137 واحد مسکونی زندگی می‌کنند و عموماً به کشاورزی و دامداری و فرش و گلیم بافی اشتغال دارند.

از نظر زمین‌شناسی منطقه کندوان به طور کلی بخشی از کوه‌های آتشفشان سهند محسوب می‌شود. ارتفاع متوسط منطقه از سطح دریا حداقل 1450 متر و ارتفاع بلندترین کوه از مجموعه کوه‌های آتشفشان سهند 3695 متر می‌باشد. سيمان لايه‌اى سنگ‌ها، دانه‌بندى رسوبات و وجود آثار انواع ماهى در خاکسترهاى خلعت پوشان تبريز سبب شده است تا عده‌اى از زمين‌شناسان بر اين باور باشند که آتشفشان سهند بصورت جزيره يا شبه جزيره‌اى کوهستانى بوده که با دريايى کم ژرفا احاطه مى‌شده است و مواد آتشفشانى ورودى به اين محيط، به کمک جريان آب بصورت يکنواخت در سطح وسيعى پراکنده مى‌شدند (معین‌وزیری و امین‌سبحانی، 1356). به همین دلیل در داخل مواد آتشفشانی سهند علاوه بر تناوبی از گدازه و خاکستر آتشفشانی لایه‌هایی از رسوبات دریایی کم‌عمق نیز مشاهده می‌شود. تعیین سن مطلق گدازه‌های سهند بین 14/0 میلیون سال تا 12 میلیون سال را نشان داده است (معين وزيرى، 1377). با این ترتیب آتشفشانهای سهند در چند مرحله فعالیت داشته و در حد بین این مراحل، آرامش نسبی برقرار بوده است. وجود رسوبات حاصل از فرسایش مواد آتشفشانی و سن متفاوت نمونه‌ها، مسئله فوق را تأئید میکند. معلوم می‌شود که فعالیت آتشفشان سهند چند مرحله‌ای بوده و در فواصل زمانی بین دوره‌های فعالیت با برقراری آرامش نسبی رسوبات دریایی کم عمق همراه با رسوبات فرسایشی مواد آتشفشانی و سن متفاوت تشکیل شده‌اند. ضخامت مواد آتشفشانی سهند بیش از 800 متر برآورد شده است که به طور کلی از پائين به بالا از کنگلومرای آتشفشانی، افق‌های پامیس‌دار، گدازه‌های آندزیتی، تناوبی از لایه‌های آگلومرایی، روانه‌های برشی و لاهار و گدازه‌های داسیتی تشکیل شده است دره کندوان در پائين برش آتشفشانى ديده مى‌شود، بر روى آن افق‌هاى ايگنمبريت و بر روى ايگنمبريت کنگلومرا و سپس گدازه قرار گرفته است. در انتهاى جنوب‌شرقى دره کندوان دو روانه لاهار قابل مشاهده است.

بنابراین در رابطه با چگونگی تشکیل کران‌های موجود در روستای کندوان می‌توان گفت که پس از انباشته شدن خاکستر و سایر مواد آتشفشانی سهند در مناطق اطراف دهانه‌های آن، از جمله منطقه کندوان لایه‌هایی از گدازه داسیتی یا قطعات بزرگی از آن به صورت توده‌ای بسیار سنگین بر روی آنها قرار گرفته و با ایجاد تراکم بیشتر و جلوگیری از فرسایش سطحی در رسوبات زیر خود شرایط لازم برای تشکیل هر یک کران‌ها به وجود آمده و با انجام فرسایش بیشتر در بخش‌های دارای تراکم کمتر و فاقد محافظ سطحی و انجام فقط فرسایش جانبی بسیار کم در بخشهای دارای محافظ سطحی در طول هزاران سال کران‌های مختلف در کنار هم تشکیل شده است و پس از افتادن قطعات گدازه از بالای کرانها نیز فرسایش سطحی در قسمت‌های بالای آنها باعث تراشیده شدن و تیز شدن انتهای مخروطی آنها شده است.

دسته بندى پديده زمين شناسى روستاى کندوان

از لحاظ کارشناسى هر جاذبه گردشگرى زمين‌شناسى بر اساس ارزش و اهميت آن و همچنين ميزان گيرايى براى جذب جهانگردان داراى رتبه‌اى مى‌باشد (رحمانى و همکاران، 1385). در اين مقاله جهت تعيين رتبه روستاى کندوان از 4 طبقه‌بندى استفاده شده است

الف) طبقه‌بندى پيشنهادى (نبوى، 1378)

دراين طبقه‌بندى پديده‌هاى زمين‌شناسى بر پايه ارزش آنها براى گروههاى سنى و کارى و همچنين گيرايى آنها براى گردشگران درون مرزى و برون مرزى به 6 گروه‌: بى همتا بودن، تک پديده استانى، کمياب بودن، الگو و شناساگر، چند گونگى و نونده تقسيم شده است. براساس‌ ويژگى‌هاى روستاى کندوان، اين روستا در رده‌ بى‌همتا بودن زير قرار مى‌گيرد. در ايران تنها روستاى ميمند (در اطراف شهر بابک استان سيستان و بلوچستان) است که مشابه آن مى‌باشد، اما روستاى ميمند در نتيجة کند و کارى انسان در دل رسوبات آبرفتى ايجاد شده است، همچنين آب و هوا و طبيعت بسيار زيباى روستاى کندوان مزيت ديگرى براى اين روستا محسوب مى‌شود.

ساير ويژگى‌هاى اين پديده زمين‌شناسى بر اساس طبقه‌بندى پيشنهادى (نبوى، 1378) در جدول‌-1 ارائه شده است.نام پديده دسته بندى

نام پديده

دسته بندى

پديده

استان

شهر نزديک

گيرايى

براى

ارزش گردشگرى براى گروها

راه دسترسى

نمود طبيعى

روستاى کندوان

بى‌همتا بودن

آذربايجان شرقى، اسکو

آموزشى پژوهشى گردشگاهى

همه گروه هاى سنى به ويژه

دانش آموزان و دانشجويان

جاده آسفالته اسکو به

کندوان

مخروط‌های سنگی شبيه کندوى عسل

ب) طبقه بندى مناطق بر اساس ژئوتوريسم

در يک طبقه بندى کلى کارشناسان ژئوتوريسم مناطق ژئوتوريستى را به 3 دسته تقسيم مى‌کنند:

1- جاهاى فراوانى در دنيا هستند که براى زمين‌شناسان و صخره‌نوردها کمتر شناخته شده‌اند و مردم معمولى بيشتر با اين مناطق آشنا هستند.

2- در کناربعضى شهرهاى بزرگ، تنها به فاصله چند کيلومتر، مناظر و جلوه‌هاى بى‌نظيرى از پديده‌هاى زمين‌شناسى وجود دارد که علاقمندان را به خود جذبمى‌کنند.

3- بالاخره مناطقىدر جهان هستند که گويى تنها موهبتهايى براى زمين‌شناسان و عده خيلى کمى از عموممردم هستند. مناطقى کاملا حرفه‌اى، نظير Siccar point در سواحل شرقى اسکاتلند و Hutton's Section در پارک Holyroad واقع در ادينبورگ،Edinburough جاهايى هستند کهجيمزهاتن، پدر علم زمين‌شناسى درآنها کار کرده است و مفاهيمى نظير چينه‌شناسى نوينرا مطرح نموده است. روستاى کندوان از نظر ژئوتوريستى، با توجه به خصوصيات خاص خود در گروه اول اين طبقه‌بندى قرار مى‌گيرد.

ج) بر اساس نحوة تشکيل و ماهيت زمين‌شناسى

از آنجايى که نحوه تشکيل کران‌هاى روستاى کندوان اثر فرسايش بر روى گدازه‌هاى آتشفشان سهند مى‌باشد، بر اساس تقسيم‌بندى امرى کاظمى (1385) روستاى تاريخى کندوان در 2 گروه ماگماتيسم و فرسايشى قرار مى‌گيرد.

ج) بر اساس ميزان اهميت و ارزش

اين تقسيم‌بندى در سال 1385 توسط امرى‌کاظمى ارائه شده است. در اين تقسيم‌بندى پديده‌هاى زمين‌شناسى ايران يا سايت‌هاى ميراث زمين‌شناسى به سه گروه اصلى سايت‌هاى منطقه‌اى، سايت‌هاى ملى و سايت‌هاى بين‌المللى تقسيم شده‌اند. روستاى تاريخى کندوان با توجه به اينکه يکى از سه روستاى صخره‌اى جهان مى‌باشد، در گروه سايت‌هاى بين‌المللى قرار مى‌گيرد، حتى با توجه به مشخصاتى که از اين روستا در قسمت‌هاى قبل ذکر شد، اين روستا نسبت به دو روستاى صخره‌اى ديگر برترى دارد.

نتيجه‌گيرى:

روستای کندوان که یکی از سه روستای صخره‌ای جهان بوده و در حدود 50 کیلومتری جنوب غرب شهر تبریز در استان آذربایجان‌شرقی قرار داشته و خانه‌های آن در داخل مخروط‌های سنگی سنگ‌های آتشفشانی سهند ساخته شده است، به علت داشتن جاذبه‌های مختلف و بی‌نظیر خود از جمله داشتن خانه‌های صخره‌ای و جاری بودن زندگی عادی در آنها، داشتن آب هوای مطبوع، محیط و طبیعت بسیار زیبا، باغات وسیع میوه، لبنیات و عسل مرغوب و رودخانه‌ای از آب زلال سر چشمه گرفته از کوه‌های آتشفشان سهند و تعدادی چشمه‌های آب معدنی طبیعی که آب آنها بهترین درمان برای معالجه بیماری‌های سنگ کلیه می‌باشد، دارای اهمیت گردشگری بسيار زیاد است و می‌تواند به یکی از مناطق معروف توریستی در جهان تبدیل شود.

پيشنهادات:

برای این منظور لازم است اقدامات لازم با برنامه‌ریزی و سرمایه گذاری‌های مختلف انجام گیرد، که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.

1- محدوده بسیار وسیعی از روستا به عنوان منطقه تحت کنترل دایم انتخاب شود.

2- طرح‌های باز‌سازی، مرمت و حفظ وضعیت موجود تهیه و اجرا شود.

3- کلیه ساختمان‌های تازه احداث شده تخلیه و تخریب و محل آنها هماهنگ سازی شود.

4- برای سکونت ساکنین فعلی کندوان در ضلع مقابل آن یک روستای بسیار مدرن با ساختمانهای فانتزی و مخروطی شکل شبیه به کرانها احداث شود.

5- در مورد محوطه سازی و احداث خیابان‌های عریض و پارک‌های مسافری اقدام گردد.

6- محلهای برداشت آب معدنی با محوطه سازی وسیعتر و طراحی بسیار زیبا بازسازی شود.

7- در محل مناسبی از روستا با برپایی دکه‌های رنگارنگ و فانتزی یک بازار روز احداث شود.

8- سرویس‌های بهداشتی بسیار مدرن به تعداد زیاد در قسمتهای مختلف روستا احداث شود.

9- یک بزرگراه 6 باندی جدید (اتوبان) در فاصله کوتاهی از تبریز به کندوان احداث گردد.

10- برای جذب گردشگر داخلی و خارجی نسبت به معرفی جهانی روستای کندوان اقدام شود.

خلاصه توضيحات :

چکيده:

روستای کندوان از دیدگاههای مختلف از جمله باستانشناسی، زمین‌شناسی، آب‌شناسی، صنایع دستی و گردشگری بسیار مهم و قابل توجه بوده و در نوع خود بی‌نظیر می‌باشد. از نظر زمين‌شناسى منطقة کندوان بخشى از کوههاى آتشفشانى سهند محسوب مى‌شود. خانه‌های اين روستا در داخل ساختارهای سنگی مخروطی شکل و فرسایشی تشکیل شده از سنگهای آتشفشانی سهند، ساخته شده‌اند. در این مقاله علمی ضمن تشریح موقعیت و ویژگیهای جغرافیایی منطقه روستای کندوان، ویژگیهای زمین‌شناسی، باستانشناسی و همچنین چگونگی تشکیل ساختار‌های فرسایشی مخروطی شکل موجود در آن و چگونگی استفاده از آنها برای سکونت تشریح شده و پیشنهادات مختلف برای اصلاح وضعیت کنونی آن برای جلب گردشگران داخلی و خارجی بیشتر ارائه شده است.

منابع:

1- امرى کاظمى، ع.، 1385، نگاهى به مفاهيم کلى ژئوپارک، ميراث زمين‌شناسى و ژئوتوريسم و بررسى جايگاه ايران در اين زمينه، بيست و پنجمين گردهمايى علوم زمين

2- رحمانى، ع.، غبيشاوى، ع.، سراج، م.، راکى، ع.، 1385، ژئوتوريسم کوه سوختة اميديه، بيست و پنجمين گردهمايى علوم زمين

3- رحيم‌پور، ع.، 1385، ژئوتوريسمGeotourism دو ماهنامه بين‌المللى ميراث فرهنگى، گردشگرى و هتل‌دارى، شماره 33.

4- معين‌وزيرى، ح.، 1377، ديباچه‌اى بر ماگماتيسم در ايران، انتشارات دانشگاه تربيت معلم، 440

5- معين‌وزيرى، ح.، امين سبحانى، ا.، 1356، ولکانولوژى و ولکانوسديمانتولوژى منطقة سهند، انتشارات دانشگاه تربيت معلم

6- ناظرى، ف.، 1385، ژئو توريسم و پايدارى محيط. سايت ميراث فرهنگى و گردشگري.

7- نبوى، م. ح.، 1384،گردشگرى زمين‌شناسى ((Geotourism مجموعه مقالات هبجدهمين گردهمايى علوم زمين، سازمان زمين‌شناسى و اکتشافات معدنى کشور، صفحات 1039 تا 1049.

ژئوتوريسم روستای تاریخی کندوان

مطالب مشابه :

ژئوتوريسم گنبد نمكي دارابگرد

مقاله ژئوتوریسم پدیده های شاخص در استان لرستان

سيستم ارزيابي و توصيف ميراث زمين شناسي با نگرشي يکپارچه در راستاي توسعه زمين گردشگري در ايران

بازدید مدیرکل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان فارس و مسوول ژئوپارک قشم از غرفه سازمان زمین

ژئوتوريسم روستای تاریخی کندوان

ژئوتوريسم گنبد نمكي رمقان

ژئوتوریسم ساختاری از طبیعت ، رویکردی نو در گردشگری