واقعه اي در موسيقي فيلم

در باره مجید انتظامی

واقعه ای در موسیقی فیلم

اگر موسیقی فیلم در سینمای ایران پیش از انقلاب، با وجود افرادی چون مرتضی حنانه، واروژ هاخباندیان (واروژان) و اسفندیار منفرد زاده شخصیت می یابد، موسیقی فیلم در سینمای پس از انقلاب از وجود این سه بزرگ عرصه آهنگ سازی فیلم تقریباً محروم است. اولی و دومی به رحمت ایزدی پیوسته اند و سومی هم عملاً فعالیتی در این خصوص ندارد. اما سینمای سی سال اخیر نشان داد قادر است پا به پای خلق فیلم هایی با فرم و مضامین جدید، آهنگسازان خلاق و پركاری را تحویل جامعه هنری ایران بدهد. ظهور افرادی چون فرهاد فخرالدینی، كامبیز روشن روان، بابك بیات، مجید انتظامی، حسین علیزاده، فریدون شهبازیان، ‌فریبرز لاچینی، محمد رضا علیقلی و محمد رضا درویشی در عرصه آهنگ سازی فیلم های سینمایی و سریالهای تلویزیونی، نشان بارزی از رشد موسیقی فیلم در ایران دارد. در این میان درخشش نام مجید انتظامی به دو دلیل از سایرین بیشتر است. اول پركاری وی كه بیش از 30 فیلم سینمایی و بیش از سه مجموعه تلویزیونی به همراه تعدادی فیلم كوتاه را به آهنگهای خود مزین كرده است و دوم كیفیت برخی از كارهای وی كه عملاً بدعتی نو در جریان موسیقی فیلم ایرانی به حساب می آیند.

آثار انتظامی صرف نظر از دوره های زمانی ساخت شان، به دو دسته كلی قابل تقسیم بندی است. نخست آثاری كه كم و بیش بر اساس استانداردهای جهانی موسیقی فیلم شكل گرفته اند و معرف جغرافیای خاصی نیستند. برای مثال، موسیقی لحظات جنگ و گریز و فضاهای خشونت بار، چنین خصوصیتی دارند. یعنی ضمن این كه به اثر گذاری صحنه های فیلم كمك می كنند، ذهن بیننده را به چیزی جز درك آن تصاویر رهنمون نمی شوند. انتظامی در خلق این گونه موسیقی ها بیشتر از سازهای زهی بهره می برد و همچنین همراهی سازهای بادی برنجی كه به طور طبیعی صداهای خشن تری نسبت به دیگر سازها تولید می كنند. گو این كه انتظامی از تاثیر سازهای كوبه ای برای خلق لحظات ترس و اضطراب غافل نیست و علاوه از انواع غربی آن به نمونه های شرقی نظیر دف نیز عنایتی ویژه دارد . ویژگی دیگر این دسته از آثار انتظامی، پرهیز از ملودی و پرداخت آهنگ از طریق فضاسازی اركستری است. این ویژگی سبب می شود ذهن بیننده فیلم همچنان بر درك تصاویر متمركز باشد. یعنی موسیقی در ذهن او جای تصویر را نگیرد.

بخشی از موسیقی فیلم دوئل ساخته مجید انتظامی را بشنوید

دسته دوم از آثار انتظامی برخلاف دسته نخست كه جایگاهی جهان شمول دارند، از هویت بومی و منطقه ای برخوردارند. در واقع می توان گفت شخصیت شرقی و ایرانی انتظامی در این دسته از آثارش جلوه می كند و این در حالی است كه آهنگساز همچنان از اصول شناخته شده جهانی حاكم بر موسیقی فیلم غافل نیست. یعنی به صرف شرقی بودنش، چند ملودی كوتاه و جذاب را به موسیقی فیلمش وصله پینه نمی كند تا به اصطلاح اثرش، رنگ و بوی ملی پیدا كند كه اگر چنین بود، كارگردانان ایرانی خود شخصاً چنین كاری می كردند و هیچ احتیاجی به بهره گیری از آهنگسازان خلاق نداشتند.

موسیقی فیلمهای دوئل، روز واقعه و مجموعه تلویزیونی تنها ترین سردار به درستی شخصیت شرقی و در عین حال جهان شمول انتظامی را تصویر می كنند. وی در آثار یاد شده با بهره گیری از عناصر وابسته به جغرافیای داستان فیلم، سعی می كند بیننده را حتی سریعتر از تصاویر به بستر شكل گیری قصه هدایت كند. برای نمونه تركیب بدیع و فنی نی انبان، دمام، كمانچه و اركستر بزرگ در موسیقی فیلم دوئل به سرعت مخاطب را به فضای زندگی جنوبی ها و نخلستان های سوخته پرتاب می كند. گفتنی است استفاده از سازهای بومی در موسیقی اركستری كاری دشوار و نادر است كه تنها برخی از آهنگ سازان خلاق قادر به انجام آن هستند چرا كه اصولاً سازهای محلی در همه جای دنیا، طبیعتی وحشی دارند و جفت و جور كردن آن ها با اركسترهای امروزی، كاری بس دشوار و در عین حال بسیار فنی است كه در موسیقی فیلم دوئل ملاحظه می كنیم نی انبان جنوبی ها برای نخستین بار وارد فضای اركستر بزرگ گردیده است.

صدای نی انبان در موسیقی فیلم دوئل ساخته مجید انتظامی را بشنوید

انتظامی درموسیقی فیلم روز واقعه و مجموعه تلویزیونی تنها ترین سردار آشكارا به فضای موسیقی عربی وارد می شود كه نظر به محتوای داستان هر مجموعه، امری بدیهی است. وی در این دو اثر شاخص خود، از سازهای قانون و عود استفاده شایانی می برد كه در حال حاضر بیشتر از آنكه ایرانی جلوه كنند، درست یا غلط هویتی عربی یافته اند. در این جا اگر بخواهیم قله آهنگسازی انتظامی را نشانه برویم، به گمان من، موسیقی فیلم روز واقعه و به خصوص دونوازی زیبای قانون و عود كه در ادامه با مشاركت سازهای كوبه ای و زهی، فضایی پرشور ایجاد می كند، ممکن است بهترین انتخاب باشد. ساختار موسیقایی این اثر چنان قوی و تاثیر گذار است كه گاه از تصاویر پیش می افتد. اتفاقی كه در برخی سكانس های فیلم جاودانه محمد رسول الله با موسیقی زیبای موریس ژار شاهد بودیم.

بخشی از موسیقی فیلم روز واقعه ساخته مجید انتظامی را بشنوید

مجید انتظامی، آهنگسازی برآمده از سامانه آموزش موسیقی به سبك اروپایی است. به همین دلیل در تمام آثار وی گام های ماژور و مینور و برخی مدهای كلیسایی مانند فریژین حرف اول و آخر را می زنند. گرچه وی بنا به ضرورت سعی می كند در همین چارچوب، حال و هوای موسیقی ایرانی را به آثارش تزریق نماید كه موسیقی فیلم دوئل بهترین نمونه آن به شمار می رود ولی به ناچار باید پذیرفت بخش بزرگی از موسیقی ایرانی پشت سد گام های غربی محصور می ماند و یقیناً با نگاه حاكم برموسیقی فیلم ایران امروز، هیچگاه نمی توان اقتدار موسیقی اصیل ایرانی بر پرده سینماها را به نظاره نشست.

این ایراد مانع از آن نمی شود كه بدعت های انتظامی در جریان آهنگسازی موسیقی فیلم را نادیده بگیریم. استفاده از سوت در موسیقی فیلم های از كرخه تا راین و بوی پیراهن یوسف ابتكاری در خور تقدیر است و یا كاربرد گسترده دف در ساختار موسیقایی، چه بصورت پشتیبانی اركستر و چه به صورت تكنوازی مدیون نگرش ملی انتظامی بر جریان موسیقی فیلم ایرانی است. البته پیش از وی، سید مرتضی آوینی در مجموعه تلویزیونی روایت فتح از صدای دف به صورت محدود استفاده كرده بود كه به نظر می رسد در شرایط فرهنگی آن دوره كه موسیقی در هاله ای از حرام و حلال قرار داشت، صدای دف كم مسئله تر تشخیص داده شده و به همین دلیل برخی صحنه های روایت فتح به صدای آن مزین شده است!

صدای سوت در موسیقی فیلم بوی پیراهن یوسف ساخته مجید انتظامی را بشنوید

نكته دیگری كه در آثار موسیقی انتظامی، بسیار به گوش می رسد، صدای آدمیزاد است. تقریباً همه آثار شاخص وی از صدای گروه كر و بعضاً تك خوان ها استفاده شایان می برند. گر چه گروه كر در موسیقی غربی جایگاه ویژه دارد و به تبع آن موسیقی فیلم ها نیز از‌ آن بهره می گیرند، منتها نگاه انتظامی به صدای انسانی صرفاً در بخش نویسی به شیوه كرال غربی خلاصه نمی شود. استفاده افكتیو از صدای انسان چه به صورت جمعی و چه تكخوانی، جلوه خاصی به آثار انتظامی بخشیده است كه در كمتر موسیقی می توان آن را جستجو كرد. از نمونه های شاخص آثار وی در این خصوص می توان به موسیقی فیلمهای بوی پیراهن یوسف و روز واقعه اشاره كرد.

بخشی از موسیقی فیلم آژانس شیشه ای ساخته مجید انتظامی را بشنوید

مجید انتظامی امروز بی تردید یكی از بهترین های موسیقی فیلم ایران است و اگر ساختار فیلم های ایرانی به لحاظ داستان و سایر وجوه سینمایی، فراملی بود، یقیناً انتظامی هم در موسیقی فیلم جهان جایگاه ویژه ای داشت.

مطالب مرتبط:

حکایت آهنگسازی در موسیقی ایران

اركستر سمفونیك، از تجمل تا نیاز

یک موسیقیدان مسئول

دیدار با استاد احمد ابراهیمی - خواننده قدیمی

پدر گروه نوازی در موسیقی ایرانی - در باره استاد فرامرز پایور

یک عمر برای معرفی سه تار در باره جلال ذوالفنون

سی سال با دو مضراب - در باره پرویز مشکاتیان

آخرین راوی همایون قدیم - در باره استاد علی تجویدی

حسین علیزاده از 56 تا 86

بداهه پرداز شیدا - در باره محمدرضا لطفی

یک لر موسیقیدان - در باره علی اکبر شکارچی