روایت جنگ از دید از مسئولان ارشد مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه

گفت‌وگو با سرهنگ پاسدار محسن رخصت طلب

<جانشين مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه>

اشاره:

امروز، پس از گذشت سال ها از پايان جنگ تحميلي، يكي از مواردي كه به شدت به آن احساس نياز مي‌شود، انجام كارهاي تحقيقاتي و پژوهشي در ابعاد مختلف جنگ تحميلي اين حادثهِ بزرگ ملي است كه نقطهِ عطفي در تاريخ انقلاب اسلامي به شمار مي‌رود. از سوي ديگر، لزوم پاسخگويي به پرسشها و شبهات موجود در زمينهِ جنگ، امري است كه براي انتقال پيامها و مفاهيم آن حادثهِ عظيم به نسل امروز بسيار ضروري به نظر مي‌رسد. در اين زمينه، تا به حال، كارهاي خوبي انجام شده است كه البته، هنوز به حد مطلوب نرسيده است، در اين ميان، يكي از مراكزي كه از روزهاي آغازين جنگ تحميلي كارهاي خوبي صورت داده است، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامي است. براي آشنايي بيشتر با اين مركز با محسن رخصت طلب، جانشين اين مركز، به گفت‌وگو نشسته‌ايم كه در اينجا، به بخشهايي از آن اشاره مي‌كنيم.

‌ظ‌ مجموعهِ مركز مطالعات و تحقيقات جنگ فعاليت خود را از چه زماني آغاز كرد؟

‌ظ‌ اين مجموعه نخست، بخشي از دفتر سياسي سپاه بود كه هدف آن ثبت، حفظ و جمع‌آوري تاريخ جنگ بود، يعني خودما جنگ را به عنوان يك حادثهِ زنده روز ثبت كنيم، نه اينكه بعد از واقعه و عده‌اي ديگري اين كار را انجام دهند. با اين ملاحظات، بخش جنگ شكل گرفت. اواخر سال 1359 و اوايل1360 كه اين دفتر فعاليت خود را با تعداد انگشت‌شماري آغاز كرد و پس از چند بار كه آزمايشي انجام شد، در عمليات فتح‌المبين به عنوان يك كار مشخص كه چهارچوب تعريف شده‌اي داشت، اجرا شد. اين مجموعه كه راويان جنگ نام داشت، بعدها، گسترش يافت. شايد هم بتوان فعاليت مجموعهِ راويان جنگ را نخستين كار رسمي مركز مطالعات برشمرد. كار تحقيقات اين بخش با تمركز بر تحولات جنگ آغاز شد، يعني قسمت مزبور، نخست، افرادي را تربيت مي‌كرد، سپس، نحوهِ ثبت و ضبط وقايع را به آنها تعليم مي‌داد و در نهايت، آنها را براي گردآوري اطلاعات به مناطق جنگي و عملياتي اعزام مي‌كرد. در سال 1363، قسمت تاريخ جنگ در حوزهِ فرماندهي كل سپاه، به‌طور مستقل، به نام مركز مطالعات و تحقيقات جنگ فعاليت خود را آغاز كرد. از اين پس، برنامه‌هاي مركز طبق روال گذشته تا مدتي پس از پذيرش قطعنامهِ 598 و برقراري آتش‌بس ادامه يافت. اين فعاليتها شامل همان مطالعات و جمع‌آوري اطلاعات به صورت ميداني در تمام زمينه‌هاي نظامي، فرهنگي، سياسي، اقتصادي و اجتماعي بود.

‌ظ‌ مختصري دربارهِ روند كار راويان و جمع‌آوري اطلاعات از سوي آنها را توضيح بدهيد.

‌ظ‌ روال كار به اين صورت بود كه ما به تمام يگانهاي عملياتي يك يا دو نفر راوي مي‌فرستاديم‌. راوي بايد مكالمات، مذاكرات و مكاتبات فرمانده يگان را ثبت و ضبط مي‌كرد. به همين دليل، همواره با همراه داشتن ضبط صوت و دفترچه در كنار فرمانده يگان حضور داشت و تمام مواردي را كه از او خواسته شده بود، ثبت مي‌كرد.

‌ظ‌ اين راويان از ميان چه افرادي انتخاب مي‌شدند و چه ويژگيهايي داشتند؟

‌ظ‌ راويان، اوايل از بچه‌هاي دفتر سياسي سپاه و بعدها، هم معمولاً، از اعضاي ثابت مركز مطالعات و تحقيقات جنگ بودند. گاهي اوقات هم كه به علت وسعت عمليات، نيرو كم مي‌آمد، از بخشهاي ديگر سپاه يا خارج از مجموعه سپاه استفاده مي‌شد. البته، تمام اين نيروها بايد از ويژگي خاصي برخوردار و با جنگ آشنا و بدان معتقد مي‌بودند. گاهي، از ميان نيروهاي كادر يا خود فرماندهان يگانهاي جنگ استفاده مي‌شد. ديگر ويژگي آنها اين بود كه حتماً، بايد تحصيلكرده و اهل قلم و نوشتن بودند تا مي‌توانستند از عهدهِ چنين كار عظيمي برآيند، ضمن آن آموزش هم مي‌ديدند.

يك آموزش كلي و عمومي داشتيم، مانند ضبط بي‌سيم، ضبط مكالمات فرماندهي و سخنراني كه راويان براي اينها آموزش مي‌ديدند. جداي از آن بحث نت‌برداري بود كه راوي آموزش مي‌ديد كه چگونه با كمك همان دفترچه يادداشت تمام مطالب مورد نياز اعم از مشاهدات خويش را ثبت كند. با اينكه راوي جلسات را ضبط مي‌كرد، ما اكنون، نوار جلسه،‌ نوار بي‌سيم، نوار مكالمات فرماندهي و نوار سخنراني داريم، اما مطالبي در جلسات اتفاق مي‌افتاد كه لازم بود نوشته و نگهداري شود. همچنين، در بعضي از موارد، راوي به دليل احساس نياز مجبور بود از صحنه‌ها فيلمبرداري هم بكند. از ديگر ويژگيهاي يك راوي اين بود كه بتواند با فرمانده يگان كنار بيايد و فرمانده قبول كند كه او به چه نكاتي دقت و آنها را ضبط كند؟ راوي تا حد امكان مي‌كوشيد چيزي از قلم نيفتد. همان‌طور كه گفتيم راوي در مقر فرماندهي طرح عمليات و چگونگي برنامه‌ريزي براي اجراي آن را ضبط و ثبت مي‌كرد. بعد از عمليات هم، به سراغ رزمندگان و فرماندهان مي‌رفت و نحوهِ عملكرد در صحنهِ واقعي را با برنامه‌ريزي مقايسه مي‌كرد.

‌ظ‌ آيا فعاليت راوي در همين‌جا پايان مي‌يافت؟

‌ظ‌ خير، بحث مهم ديگر اين بود كه وقتي راوي از منطقه مي‌آمد، بايد گزارش انجام فعاليت را مي‌نوشت‌. عمليات را از آغاز تا پايان تجزيه و تحليل مي‌كرد و خلاصه، در مناطق عملياتي، مناسب با مأموريت خود در قرارگاه، لشكر، تيپ يا گردان مشغول به كار مي‌شد و پس از ضبط جلسات فرماندهي، مصاحبه، شنود و ضبط بي‌سيم فرماندهي، تهيه گزارش از عملياتها و تهيه و تكميل مطالب خود، اطلاعات مكتوب و ضبط شدهِ خود را به تهران منتقل و آنها را تنظيم مي‌كرد. البته، پيش از عمليات، به راوي گفته مي‌شد كه اين گزارش بايد چه مطالبي را از شناسايي و طراحي گرفته تا آموزش و آماده‌سازي و تداركات(نيروي انساني و ادوات) در بر گيرد كه وقتي عمليات تمام مي‌شود، چيزي كسر نداشته باشد؛ كاري كه بسيار سنگين و پردقت بود. راوي نيز با توجه به اين مسئله در منطقه به جمع‌آوري اطلاعات مي‌پرداخت.

موضوعات مختلفي را نيز بررسي مي‌كرد. در حال حاضر، دستاوردهاي راويان به صورت سند، دفترچهِ راوي، پياده شدهِ نوار و ... كه جزء منابع دست اول تحقيقات جنگ به شمار مي‌‌روند،‌ موجود است.

‌ظ‌ آيا راوي به تنهايي، همهِ اين كارها را انجام مي‌داد؟

‌ظ‌ در عين حال كه اين آموزشها را مي‌ديد، باز هم يكي دو نفر به عنوان نيروي آزاد به راويان كمك فكري مي‌داد. البته، اين نيروهاي آزاد اطلاعات بيشتري، به ويژه از قرارگاه مركزي داشتند كه آنها را به راوي يگان خود منتقل مي‌كردند تا راوي با چشم باز با مسائل برخورد كند.

‌ظ‌ راويان در كار خود با چه مشكلاتي روبه‌رو بودند؟

‌ظ‌ مجموعهِ راويان مشكلات فراواني را در يك فرآيند تهيهِ گزارش پشت سر مي‌گذاشتند‌. يكي از اين مشكلات نبودن امكانات مناسب براي تهيه گزارش و ديگري عدم هماهنگي بين راويان و فرماندهان يگانهاي مختلف بود. گاهي، پيش مي‌آمد كه بعضي از فرماندهان راويان را درون مجموعه تحت امرشان به سختي مي‌پذيرفتند.

‌ظ‌ يعني فرماندهان دربارهِ حضور راوي توجيه نبودند؟

‌ظ‌ البته، دستور صريح فرماندهي محترم كل سپاه به تمام يگانها اين بود كه آنها موظف هستند با راويان همكاري كنند، اما با تمام اين مسائل باز هم برخي از آنها همكاري نمي‌كردند. اين عدم همكاريها امروز نيز ادامه دارد.

‌ظ‌ آيا اكنون، گزارشهاي عمليات قابليت بهره‌برداري دارد؟

‌ظ‌ همان طور كه گفته شد، گزارشهاي عمليات، مجموعه اطلاعاتي از مراحل مختلف و عوامل مؤثر در يك عمليات‌اند كه بر اساس اسناد و يادداشتهاي راويان(دفاتر راوي) و نوارهاي ضبط شده از جلسات فرماندهي، نوشته شده‌‌اند. اين گزارشها تمامي فعاليتهاي مربوط به يك عمليات از جمله طرح مانور، شناسايي، مهندسي، نتايج عمليات و ... را در بر مي‌گيرند.

گزارشهاي مزبور در سطوح قرارگاه مركزي خاتم‌الانبيا و قرارگاه اصلي كربلا، نجف، قدس، حمزه و يگانها و گردانها تهيه شده‌اند. مجموعهِ اين اطلاعات و گزارشها به دليل نواقص موجود براي عموم محققان قابل استفاده نيستند؛ بنابراين، مركز تصميم گرفته است تا تمامي آنها را تصحيح و نواقصشان را برطرف كند. در مرحلهِ طراحي اين پروژه، بيش از 980 جلد گزارش عمليات شناسايي شده، كه در مرحلهِ نخست، 42 جلد آن مورد توجه قرار گرفته است. گزارشهايي كه در دست بررسي و آماده‌سازي‌اند عبارت‌اند از: عمليات بدر، والفجر 8، كربلاي1، كربلاي 4، كربلاي 5 و والفجر 10. در اين‌ مرحله، چند جلد آماده شده است و تا چند ماه ديگر،‌ جلدهاي بعدي نيز آماده خواهند شد. با استعانت از حضرت حق و همكاري محققان مركز، تصميم بر اين است كه تمامي 980 گزارش آمادهِ بهره‌برداري شوند.

‌ظ‌ بخش حفظ و نگهداري اسناد كه به آنها اشاره كرديد، چگونه و با چه برنامه‌هايي فعاليت مي‌كند؟

‌ظ‌ پس از پايان جنگ و كار شناسيهاي بسيار، امر نگهداري و حفظ اسناد به نحو مطلوب براي استفاده‌هاي بعدي در دستوركار مركز قرار گرفت.

پس از انجام اين مرحله، كه انصافاً، در حد بسيار خوبي انجام شد، نوبت به تجزيه و تحليل اسناد و گردآوري مجموعهِ تاريخ جنگ رسيد كه در قالب پروژه‌هاي مختلف، كار تهيه و تدوين اين اسناد انجام شد. مركز مطالعات نيز با توجه به حجم بالاي داده‌ها و اطلاعات،‌ محور فعاليتهاي پژوهشي خود را بعد از قطعنامهِ 598، تكميل تحقيقات مربوط به جنگ هشت ساله و تدوين كتب و جزوه‌ها و گزارشهاي مربوط به اين دوره از تاريخ انقلاب اسلامي ايران قرار داد.

اين مجموعه فعاليت در آرشيو مركز مطالعات و تحقيقات جنگ و با زحمات فراوان انجام مي‌شود. آرشيو مركز مطالعات از جمله فعال‌ترين بخشهاي مركز است كه در دوران جنگ، در جمع‌آوري اسناد، منابع، گزارشها و ... و در دوران بعد از آن، افزون بر جمع‌آوري، طبقه‌بندي و ساماندهي منابع، سرويس دهي به محققان و مراجعه كنندگان را نيز عهده‌دار بوده است.

به طور كلي، فعاليت آرشيو در چهار محور خلاصه مي‌شود:

الف) ساماندهي: دسته‌بندي، ثبت و نگهداري؛ منابع و اطلاعات براي اصلاح ساختاري آرشيو؛

ب) تأمين منابع: تهيهِ تمامي منابع مورد نياز مركز مطالعات و تحقيقات جنگ و رفع نواقص اسناد و منابع؛

ج) بهينه سازي:‌طبقه‌بندي اسناد و منابع، صحافي، آفت زدايي،‌ مرمت، نظافت و گردگيري؛ و

د) سرويس دهي: خدمات و سرويس دهي به محققان و مؤسسات طرف قرارداد با مركز مطالعات از جمله فعاليتهاي مهم آرشيو است.

آرشيو در دو بخش رايانه‌‌اي و غير رايانه‌اي به محققان سرويس مي‌دهد. در بخش رايانه‌اي منابع از جمله اسناد نظامي، نوار، منابع سياسي، عكس،‌نقشه و ... بر روي لوح فشرده ارائه مي‌شود.

در بخش غير رايانه‌اي يا كتابخانه‌اي نيز، منابع سياسي و نظامي مانند روزنامه‌ها، مجله‌ها، بولتنها، مشروح مذاكرات مجلس و ... نگهداري مي‌شوند.

‌ظ‌ مركز مطالعات در زمينهِ اطلاع رساني چه فعاليتي داشته است؟

‌ظ‌ مركز مطالعات پس از سالها تلاش در امر تحقيقات، موفق شده است مدارك و منابع مهمي از جنگ را در ابعاد نظامي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي جمع‌آوري كند كه در حال حاضر، در اطلاع رساني مركز مطالعات نگهداري مي‌شوند.

از آنجا كه اسناد جمع‌آوري شده بسيار متنوع و گسترده‌اند، اطلاع رساني مركز در حال تكميل، بهينه‌سازي و طبقه‌بندي آنهاست. هدف از اطلاع‌رساني اين است كه محققان و مراجعان بتوانند با بهترين و آسان‌ترين روش به منابع و اسناد مورد نظر خود دست يابند.

در حال حاضر، به دو شيوه به مراجعه كنندگان خدمات ارائه مي‌شود.

يكي از طريق سايت اينترنت به نام كتابخانه تخصصي جنگ انجام مي‌شود كه تاكنون، 27هزار صفحه مطلب از انتشارات مركز مطالعات و دورهِ عالي جنگ در آنجا آماده بهره‌برداري است و ديگري از راه مراجعه محققان به بخش اطلاع‌رساني مركز مطالعات مي‌باشد كه افزون بر خدمات آرشيو و رايانه، حدود هفت هزار جلد كتاب نيز در اين بخش موجود است.

‌ظ‌ در بخش اطلاع‌رساني چه پروژه‌هاي ديگري انجام مي‌شود؟

‌ظ‌ يكي از كارهاي انجام شده، جمع‌آوري اسناد سازمان ملل در مورد جنگ ايران و عراق است. مجموعهِ اسناد سازمان ملل شامل تمامي مصوبات شوراي امنيت و مجمع عمومي و نامه‌هاي ثبت شدهِ دو طرف جنگ در دبيرخانهِ سازمان ملل دربارهِ جنگ ايران و عراق از سال 1980 تا 1990 است كه 1500 سند را در بر مي‌گيرد. اين اسناد بر اساس ترتيب شمارهِ دبيرخانه و به تاريخ هر روز تهيه و ترجمه و در قالب سالانه، دسته‌بندي شده‌اند.

مركز مطالعات كار ترجمهِ اين اسناد را تمام كرده است و در حال حاضر، مراحل آماده سازي براي استفادهِ محققان چه در سطح مركز مطالعات و چه محققان سياسي نظامي بيرون از مركز را مي‌گذراند كه اميد است در آيندهِ نزديك، به صورت كتاب منتشر شوند. تهيهِ فهرست تفصيلي از اسناد از جمله‌ كارهاي مهمي است كه مديريت بهره‌دهي مركز روي اين مجموعه انجام داده است.

ديگر فعاليت مجموعهِ اطلاع‌رساني احياي منابع صوتي و تصويري است. احياي منابع، يعني بازسازي و بهينه‌سازي منابع موجود به نحوي كه قابل بهره‌برداري باشند.

منابع موجود را بيشتر نوارهاي ضبط شدهِ راويان مركز در قرارگاهها و يگانها تشكيل مي‌دهند. اين نوارها در مجموع، بيش از سي‌هزار كاست‌اند كه حدود 30 درصد آنها پياده شده و بين 15 تا 25 درصدشان آماده‌سازي و صحافي شده‌اند.

تصميم مركز اين است كه در آينده، تمامي نوارها را به صورت مكتوب و صحافي شده آماده كند.

البته، بايد يادآور شد كه بعد از مرحلهِ آماده‌سازي و صحافي، اين منابع به شوراي مشروح مذاكرات تحويل داده شوند تا مراحل بعدي در آنجا پي‌گيري شود. احياي منابع تصويري شامل فيلم و عكس نيز از اقدامات در خور توجه مركز است. جمع‌آوري عكسها را يگانها، افراد و عكاسان حرفه‌اي بر عهده داشته‌اند كه تاكنون، بيست‌هزار عدد از آنها اسكن شده‌اند. همچنين، قرار است كه حدود 1200 ساعت فيلم نيز با شناسنامه و مشخصات كامل به صورت لوح فشرده آماده شوند.

سايت جغرافيا، نقشه‌ها و كالكها از جمله پروژه‌هاي انجام شدهِ بخش اطلاع‌رساني است. منظور از احياي كالكها و نقشه‌ها، بازسازي نقشه‌هاي مناطقي است كه در دوران جنگ تحميلي، تحركات نظامي و عملياتي روي آنها انجام گرفته است و زمين براي مدتي از وضعيت طبيعي پيش از عمليات خارج شده است، يعني هنگامي كه قرار است روي زمين طبيعي عمليات شود، متناسب با آن عمليات خاكريز بنا شده و به طور كلي، زمين تسليح مي‌شود. اين روند تغيير و تحول در طول دوران جنگ ادامه دارد؛ بنابراين، براي هر دوره، به كالك (مجموعهِ اطلاعات دربارهِ تغييرات روي زمين) و نقشه نياز است. مركز مطالعات كار عظيم احياي كالكها و نقشه‌ها را از چند سال پيش آغاز كرده است‌. البته، با توجه به اينكه در دوران جنگ، قرارگاههاي مختلفي دربارهِ هر عمليات كالك و اطلاعات كامل از منطقه و عمليات تهيه كرده‌اند،‌ اين كار اندكي تسهيل شده است.

بنابراين، با ساخت بستر عمومي منطقه با روش ديجيتايز در محيط GIS نخستين گام برداشته مي‌شود و به تناسب، هر عمليات محدودهِ نقشه مشخص و به تناسب تغييرات زمين در عملياتهاي مختلف اطلاعات، آن دوره روي نقشه در نظر گرفته مي‌شود. در پايان نيز، با افزودن اطلاعات نظامي به آن، نقشه‌ها براي بهره‌برداري آماده‌اند. در حال حاضر، مركز مطالعات بيشتر اين نقشه‌ها و كالكهاي عملياتي را رايانه‌اي كرده است. باقي ماندهِ نقشه‌ها نيز در دست اقدام است كه در آيندهِ نزديك به پايان خواهد رسيد. براي دسترسي محققان به اين نقشه‌ها مي‌توان با مشخص كردن موضوع، تاريخ حادثه يا نقشهِ عمليات، آن را در رايانه جست و جو كرد و بدين ترتيب، به راحتي در اختيار مراجعان قرار داد.

بايد يادآور شد كه تمامي مراحل رايانه‌اي نقشه‌ها در محيط نرم افزاري GIS انجام مي‌گيرد.

همچنين، در اين واحد، دفاتر راوي نيز براي استفادهِ عموم مورد بهره برداري قرار گرفته است. مجموعه يادداشتها و گزارشهايي كه راويان در زمان جنگ (چه در زمان عمليات و چه در زمانهاي ديگر از جمله صورت جلسات،‌ مشاهدات و ...) تهيه كرده‌اند، به صورت منبع و سند دست اول تاريخ جنگ در مركز مطالعات موجود است‌.

مركز براي قابل استفاده كردن اين مجموعه، آنها را بازنويسي و تايپ كرده است. البته، بايد يادآور شد كه بخش بيشتر اين دفاتر به صورت لوح فشرده در آمده است. با توجه به مجموعه 1400 نسخه‌اي دفاتر، مركز مراحل آماده سازي آنها را مي‌گذراند و تاكنون، 250 دفترچه را آماده انتشار

كرده است كه هريك از آنها را در يك جلد به چاپ‌

خواهد رساند.

‌ظ‌ يكي از مواردي كه به آن احساس نياز مي‌شود، تحقيقات بنيادي و پاسخگويي در مورد شبهات جنگ است. لطفاً بفرماييد مركز مطالعات در اين زمينه چه فعاليتي داشته است؟

‌ظ‌ تحقيقات بنيادي يكي از اساسي‌ترين و مهم‌ترين كارهايي است كه مركز به آنها مي‌پردازد و بنده مختصراً به بعضي از آنها اشاره مي‌كنم.

مجموعهِ بزرگ روز شمار جنگ ايران و عراق مهم‌ترين فعاليت مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه است كه 57 عنوان كتاب از 22 بهمن ماه سال 1357 تا 27 تير ماه سال 1367(روز پذيرش قطعنامه 598 از سوي ايران ) را در بر مي‌گيرد.

اين مركز در طرح تحقيقاتي روزشمار جنگ ايران و عراق، با اتكا به تحقيقات ميداني و نيز تحقيقات كتابخانه‌اي وسيع، در پي پاسخ بدين پرسشهاست كه جنگ چرا و چگونه آغاز شد، تداوم يافت و پايان پذيرفت؟ شيوهِ ارائهِ روزشمار جنگ به نحوي است كه تركيب ارزشها و بي‌طرفي را ممكن مي‌كند. در اين روزشمار، هم، ارزشهاي مورد نظر جنگ با صراحت بازگو و هم، مطالب به گونه‌اي از منابع متعدد ارائه مي‌شود كه آزادي خواننده را در قضاوت و تحليل محدود نكند. مجموعهِ بزرگ روزشمار جنگ ايران و عراق در نخستين طراحي به بيست عنوان تقسيم شد، اما پس از تدوين چند جلد، مشخص گرديد كه از نظر حجم و موضوع، هريك از اين عنوانها چندين جلد را در بر مي‌گيرد، به همين علت، در طراحي اوليهِ تجديد نظر و در نتيجه، اين مجموعه به 57 عنوان مستقل تقسيم شد كه هريك عنوان و شمارهِ خاص خود را داراست.

از نظر ساختار متن، هر كتاب به روزها تقسيم‌بندي شده و هر روز به مثابهِ يك فصل است كه خود، مجموعه‌اي از گزارشها را شامل مي‌شود و هريك از آنها، در بر گيرندهِ يك يا چند خبر و تحليل مربوط به رخدادهاي همان روز است كه با شماره‌اي از گزارشهاي قبل و بعد تفكيك شده است.

اين مجموعه كه در نهايت، در حدود شصت‌هزار صفحه ارائه خواهد شد، كليت يكپارچه‌اي از جنگ است كه بي‌گمان، بخش درخور توجهي از اطلاعات مورد نياز محققان را حتي اگر با نيازهاي مختلف بدان مراجعه كرده باشند، در زمينه‌هاي سياسي و نظامي جنگ پاسخ خواهد داد.

بايد يادآور شد كه تاكنون، نه جلد از اين مجموعه منتشر شده است، ده جلد در مرحلهِ ويرايش محتوايي و چهارده جلد نيز در مرحلهِ تحقيق و تدوين است. تلاش مركز مطالعات تقديم مجموعهِ كامل روزشمار جنگ ايران و عراق به عنوان هديه‌اي به بازماندگان راه ايثار و فداكاري است.

دومين پروژهِ مركز اطلس جنگ است كه سابقهِ تهيه و تدوين آن جنگ به سال 1368 مي‌رسد. بدين صورت كه نخست، طرحهاي اوليه با همكاري سازمان جغرافياي وزارت دفاع و با استفاده از منابع جمع‌آوري شده در طول جنگ آماده و سپس، با استفاده از نقشه‌ها، نمودارها و استخراج آمار و اطلاعات به تهيه اطلس پرداخته شد. البته، بايد يادآور شد كه تهيهِ متن اطلس نيز با بهره‌گيري از نتايج پروژه‌هاي ديگر(مانند روزشمار، بازسازي كالكهاي عملياتي، پروژه‌هاي احياي منابع و ... ) تكميل مي‌شود.

در اطلس، عناصر مهم و پايه‌اي، مانند محيط جغرافيايي، دورهِ زماني، اطلاعات مربوط به آن دوره و تحولات تاريخي، اركان تحقيق را تشكيل مي‌دهند كه در اطلسهاي جنگ ايران و عراق نيز، در نظر گرفته شده‌اند. اين اطلس به دو نوع تقسيم مي‌شود:

1) اطلس بزرگ جنگ ايران و عراق: كه نخستين تجربه مركز مطالعات در اين زمينه است و فشرده نبردهاي زميني را در بر مي‌گيرد و بحثي از نبردهاي هوايي، دريايي يا جنگ شهرها در آن مطرح نمي‌شود.

براي تهيهِ اين اطلس نخست، اطلاعات مربوط به هر عمليات تهيه و سپس، نقشه‌هاي منطقه نيز متناسب با موقعيت زماني ترسيم و در نهايت، عكسها انتخاب مي‌شوند.

در اين اطلس، مجموع 37 عمليات مورد توجه قرار گرفته و سعي شده است تا با ارائهِ اطلاعات كامل آماري از تعداد نيرو،‌ منطقه، استعداد قواي دو طرف، خسارات، هدف از عمليات و ... مجموعهِ فشرده‌اي از هر عمليات ارائه شود.

2) اطلس راهنما: نمونهِ ديگر فعاليتهاي مركز مطالعات در زمينه انتشار اطلس است كه راهنماي استانها و شهرهاي جنگ زده است كه بازديدكنندگان و علاقه‌مندان به موضوعات جنگ مي‌توانند با استفاده از آن با مناطق و تحولات جنگي آشنا شوند.

مجموعهِ اطلس راهنما نمونهِ قابل استفاده‌اي براي عموم است كه در قالب اطلاعات متنوع ارائه مي‌شود و علاقه‌مندان مي‌توانند با مطالعه و ديدن آن با محورهاي تهاجم دشمن و مناطق مقاومت نيروهاي خودي تا عقب راندن متجاوزان آشنا شوند‌. البته، اطلس راهنما با دو عنوان و براي دستيابي به دو هدف منتشر مي‌شود:

1) اطلس راهنماي مناطق، مانند خوزستان كه در‌ آن، محور بحث بر عمليات و حوادث مهم نظامي است؛

2) اطلس راهنماي شهرها كه در آن، دربارهِ يك شهر در دوران جنگ هشت ساله تحقيق مي‌شود، يعني اينكه تمامي وقايع نظامي مربوط به يك شهر را در دوران جنگ استخراج مي‌كند و سپس، به پياده كردن آن با نقشه و نمودار مي‌پردازد كه از آن جمله مي‌توان به اطلس راهنماي خرمشهر اشاره كرد.

از ديگر كارهاي صورت پذيرفته كار تهيهِ مشروح مذاكرات جنگ است. مركز مطالعات براي استفادهِ بهتر و بيشتر از اسناد موجود در اين مركز پروژه‌اي را در نظر گرفته كه موضوع آن گفت‌وگوهاي فرماندهان جنگ دربارهِ موضوعات محوري يك عمليات مانند طرح مانور،‌مهندسي، تصميم‌گيري نهايي و ... در دو سطح قرارگاه خاتم(ص) و قرارگاه يگانهاست.

اسناد مورد بحث در اين پروژه به پياده شدهِ نوارهايي مربوط است كه راويان مركز مطالعات در زمان جنگ تهيه كرده‌اند. البته، اين نوارها پس از پياده شدن و مراحل مختلف آماده سازي، صحافي مي‌شوند و بخش احياي منابع صوتي آن را در اختيار شوراي مشروح مذاكرات قرار مي‌دهد. در حال حاضر، اين پروژه در مرحلهِ گزينش اسناد است كه در آيندهِ نه چندان دوري، به صورت كتاب منتشر خواهد شد.

البته، بايد يادآور شد كه انتشار مشروح اسناد مذاكرات جنگ براي دو سطح آرشيو و استفادهِ عمومي در نظر گرفته شده است كه پس از انتشار، در اختيار تمامي محققان قرار خواهد گرفت.

‌ظ‌ آيا مركز مطالعات در زمينهِ چاپ كتابهاي موضوعي جنگ هم فعاليت دارد؟

‌ظ‌ موضوعي كه شما به آن اشاره كرديد، يكي از مهم‌ترين فعاليتهاي مركز مطالعات و تحقيقات جنگ است كه با عنوان تحقيقات كاربردي بدان پرداخته شده است. تحقيقات كاربردي به آن دسته از كتابهايي اطلاق مي‌شود كه در تحقيق و تدوين آنها، از دستاوردهاي تحقيقات بنيادي استفاده مي‌شود و جزء منابع دست اول به حساب نمي‌آيند، اين تحقيقات مي‌توانند كتابهاي توصيفي تحليلي، ‌ادبيات جنگ و حتي بروشورهاي سياحتي را شامل شوند.

در زمينهِ كتابهاي موضوعي بايد عرض كنم، در زمينهِ فعاليتهاي پژوهشي مركز مطالعات، كتابهاي موضوعي نيز در امر تحقيقات كاربردي اهميت ويژه‌اي دارند. در مركز، به آن دسته از تحقيقات كتابهاي موضوعي اطلاق ‌شود كه در برگيرندهِ بررسي، تجزيه و تحليل رخدادهاي نظامي و سياسي جنگ هشت ساله در ابعاد و موضوعات مختلف جنگ اعم از خاطرات، تحقيقات عملي، نبردها و ... باشد. البته، بايد يادآور شد كه پژوهشهايي از اين دست شامل تأليف و ترجمه‌اند.

از زمان آغاز به كار مركز مطالعات، پژوهشهاي موضوعي جنگ ايران و عراق فعال بوده و تاكنون، اين مركز بيش از چهل عنوان كتاب را در زمينه‌هاي مورد نظر منتشر كرده است. همچنين، دهها عنوان كتاب نيز در مرحله تحقيق‌اند كه در آينده، به چاپ خواهند رسيد. مجموعهِ شش جلدي سيري در جنگ ايران و عراق به طور كامل منتشر و در آن، جنگ به پنج دورهِ زماني تقسيم و هر دوره در يك جلد گنجانيده شده است. جلد1 از خونين شهر تا خرمشهر، جلد 2 خرمشهر تا فاو،‌ جلد 3 فاو تا شلمچه، جلد 4 شلمچه تا حلبچه، جلد 5 پايان جنگ، جلد 6‌ آغاز تا پايان. مجموعهِ پنج جلدي تجزيه و تحليل جنگ ايران و عراق نمونهِ ديگري است كه درسهاي آقاي محسن رضايي در دانشكدهِ فرماندهي و ستاد را شامل مي‌شود و تاكنون، سه جلد از آن منتشر شده است. جلد نخست؛ ريشه‌هاي تهاجم نام دارد كه به علل و زمينه‌هاي تجاوز عراق به ايران پرداخته و موضوعاتي، مانند علت آغاز جنگ، پيشينهِ روابط دو كشور، وضعيت نظام بين‌الملل و منطقهِ خليج‌فارس، وضعيت داخلي ايران و عراق در آستانهِ جنگ و تمهيدات عراق براي آغاز تجاوز به ايران را بررسي كرده است. جلد دوم؛ جنگ، بازيابي ثبات نام دارد كه به تشريح ابعاد و ويژگيهاي هجوم سراسري عراق به خاك ايران و علل توقف آن و سرانجام،‌ چگونگي بيرون راندن نيروهاي متجاوز ايران پرداخته است. تنبيه متجاوز عنوان سومين جلد است كه محور بحث آن دلايل ورود رزمندگان به خاك عراق، استراتژيها و تاكتيكهاي مورد استفاده آنها در تنبيه متجاوز است. جلد چهارم پايان جنگ و جلد پنجم درسها و نتايج جنگ نام دارد.

در ادامهِ فعاليتهاي مركز در زمينه كتابهاي موضوعي مي‌توان به انتشار كتابهايي در زمينه عملياتهاي دوران جنگ اشاره كرد. هرجلد از سلسله كتابهايي كه با عنوان نبردها منتشر مي‌شوند، يكي از عملياتهاي مهم ايران عليه عراق را شرح و توصيف مي‌كند. جنبه‌هاي طراحي، تاكتيك ويژه، تجهيزات و ابزار جنگي، پشتيباني و بسيج مردمي، زمينه‌هاي سياسي و اجتماعي و ... از جمله موضوعات مورد بررسي در سلسله كتابهاي نبردهاست.

نبرد فاو، نبرد العميه، نبرد شرق بصره و ... از جمله اين كتابها محسوب مي‌شوند. افزون بر كتابهاي منتشر شده در اين زمينه، چهار جلد از مجموعه نبردها در حال تحقيق است و برنامهِ آيندهِ مركز انتشار تمامي عملياتهاي بزرگ به صورت كتابهاي مجزا با نام نبردهاست.

جنگ از نگاه ديگران، مجموعهِ جديدي است كه مركز مطالعات و تحقيقات جنگ در دست تهيه دارد‌. اين مجموعه ترجمهِ تعدادي از كتابهايي است كه كارشناسان نظامي خارجي دربارهِ جنگ ايران و عراق تدوين كرده‌اند.

هدف مركز از اين اقدام، اطلاع رساني به علاقه‌مندان از نظرها و ديدگاههاي كساني است كه خارج از صحنهِ نبرد، با استفاده از اطلاعات دريافتي از سازمانهاي اطلاعاتي، رسانه‌ها، خبرنگاران و ...، جنگ را بررسي، تجزيه و تحليل كرده‌اند، مانند كتاب درسهايي از جنگ مدرن:‌ جنگ ايران و عراق‌ نوشتهِ آنتوني كردزمن‌.

يكي ديگر از زمينه‌هاي تحقيقات كاربردي ادبيات جنگ است. اين بخش با توصيهِ مقام معظم رهبري به مركز مطالعات و تحقيقات جنگ شكل گرفته است. طي چند سال اخير، مركز مطالعات افزون بر تحقيق در زمينهِ مطالعات توصيفي تحليلي يا ديگر زمينه‌هاي جنگ، به حوزهِ ادبيات و هنر نيز توجه كرده و مأموريت يافته است تا اقداماتي را در زمينهِ ادبيات داستاني جنگ هشت ساله انجام دهد. با توجه به علاقهِ خوانندگان به رمان و داستان، اين نوع فعاليتها بسيار مؤثر و كارساز خواهد بود. هرچند مركز در اين زمينه در آغاز راه است و به جز كتابهايي مانند استقامت در مسير؛ سيناي شلمچه و ... كتاب ديگري را منتشر نكرده است، اما تصميم دارد كه به ادبيات جنگ بيشتر توجه كند.

از ديگر كارهاي انجام شده در زمينهِ تحقيقات كاربردي مجموعه نقشه‌هاي سياحتي مناطق جنگي است. مجموعه نقشه‌هاي سياحتي مناطق جنگي كه تاكنون، سه نمونه از آنها منتشر شده و در اختيار عموم قرار گرفته است، بيشتر با هدف آشنايي بازديدكنندگان مناطق جنگي با جغرافياي منطقه، مهم‌ترين نقاط منطقه و وقايع مهم دوران جنگ در اين مناطق تهيه شده‌اند. اين بروشورها هم براي زائران و بازديدكنندگان از مناطق جنگي و هم براي كساني كه طالب آشنايي مختصر با مناطق جنگي و عملياتي هستند، قابل استفاده است.

در بروشورهاي مزبور، به چند موضوع توجه شده است: نخست، ارائهِ طرح و نقشهِ كل استان و تعيين مناطق درگيري؛‌دوم ارائهِ تصويرهاي مهم‌ترين شهرها و نقاط استان مربوطه، كه مورد هجوم دشمن قرار گرفته‌اند و در پايان، معرفي عملياتهاي اجرا شده در اين مناطق. از اين مجموعه،‌ تاكنون سه جلد به نامهاي خوزستان، كرمانشاه و خرمشهر منتشر شده است و ايلام، آبادان، شلمچه، كردستان و آذربايجان‌غربي نيز در مرحلهِ آماده سازي‌اند.

البته، بايد يادآور شد كه برنامهِ مركز مطالعات براي آينده اين است كه نخست، به پنج استان مهم هم مرز با عراق (خوزستان، ايلام، كرمانشاه، كردستان، آذربايجان‌غربي) و در مراحل بعدي، به تمامي مناطق ايران كه به نوعي در جنگ اعم از پشتيباني نيرو، شهدا، تداركات و ... شركت داشته‌اند، بپردازد.

‌ظ‌ مركز مطالعات در زمينهِ نشريات چه فعاليتي داشته و دارد؟

‌ظ‌ مركز مطالعات از آغاز تأسيس تا به حال، دغدغهِ انتشار نشرياتي را در زمينه‌هاي مطالعات جنگ ايران و عراق و مسائل امنيتي نظامي داشته است، به ويژه با توجه به آماده‌سازي اسناد جنگ و احياي منابع و ديگر فعاليتهايي كه در اين زمينه‌ها انجام مي‌گرفت، خلا‡ نشريه‌اي در ساختار مركز احساس مي‌شد؛ بنابراين، در سال 1370، اين مركز فصلنامهِ تاريخ جنگ را در زمينهِ مطالعات جنگ منتشر كرد.

هر چند اين نشريه تنها هفده شماره منتشر شد و عمر آن تا سال 1377 بيشتر نپاييد، اما در همين مدت كوتاه نيز،‌موضوعات، عملياتها و اسناد بسيار مهمي را بررسي، تجزيه و تحليل كرد.

فصلنامهِ امنيت ملي دومين نشريهِ مركز مطالعات است كه انتشار آن در سال 1378، آغاز و پس از سومين شماره در سال 1379 متوقف شد. فعاليت اين فصلنامه در زمينهِ مباحث تئوريك امنيتي در بعد منطقه‌اي و بين‌المللي بود كه معمولاً، مصاحبه با صاحب نظران و مباحث امنيتي در مورد مسائل روز و تعدادي مقاله را شامل مي‌شد. مجلهِ نگاه سومين مجلهِ مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه است كه انتشار آن از فروردين ماه سال 1379 آغاز و تا امروز 45 شماره از آن منتشر شده است. اين مجلهِ تحليل و گزارشهايي را در زمينهِ مسائل نظامي راهبردي منتشر مي‌كند. قسمتي از مباحث طرح شده در اين ماهنامه تئوريك است و قسمت ديگر كه رويكردي عملي و كاربردي دارد، به بررسي مباحث نظامي استراتژيك مي‌پردازد. در هر شماره، از اين ماهنامه، تحولات جاري نظامي و امنيتي و بررسي آنها از ديدگاههاي مختلف مورد بحث و بررسي قرار مي‌گيرد. هدف از انتشار اين نشريه غني كردن ادبيات نظامي و راهبردي در بعد منطقه‌اي و بين‌المللي است، بدان اميد كه با طرح موضوعات و بررسيهاي به عمل آمده در راستاي شفاف‌تر شدن مسائل اين عرصه گام بر دارد.

فصلنامهِ نگين ايران با موضوع مطالعات تخصصي جنگ ايران و عراق جديدترين مجله‌اي است كه مركز مطالعات آن را منتشر مي‌كند.

شمارهِ حاضر نهمين شماره آن است و همان‌طور كه در مقدمه شمارهِ پيش بيان شده است، تلاش نگين ايران در نخستين گام طرح پرسشهايي است كه تاكنون، از آنها غفلت شده يا كمتر مورد تحليل و بررسي قرار گرفته‌اند. در گام دوم نيز، كوشش خواهد كرد تا بدين پرسشها، پاسخهاي واقعي، منطقي، مستدل و علمي بدهد و تا حد امكان، در پاسخ به پرسش‌هاي تحقيقي از به كارگيري روشهاي غيرعلمي خودداري كند.

روزنامه جمهوري اسلا‌مي‌

17 و 18 /6/83

روایت جنگ از دید از مسئولان ارشد مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه

مطالب مشابه :

لیست نشریات و آیین نامه های سازمان مدیریت

لیست نشریات و آیین نامه های سازمان مدیریت

نگاهي اجمالي به فعاليت هاي تحقيقاتي مركز مطالعات و تحقيقات جنگ

كارنامه علمي و پژوهشي

اساتید معماری

پراكنش جغرافيايي و سطوح شوري منابع خاك ايران

متن كامل گزارش تفصيلي شوراي نگهبان درباره انتخابات رياست جمهوري

روایت جنگ از دید از مسئولان ارشد مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه

برنامه ي امتحانات نهايي پايه ي سوم متوسطه ودوره ي پيش دانشگاهي

* اختصاص قسمتي از املاك متقاضيان تفكيك و افراز به شهرداري به طور رايگان و يا وصول مبلغي به عنوان هزي