بازار تبریز

بازار تبریز بزرگترین بازاره سر پوشیده جهان

بر گرفته از وبلاگ سلام زندگی

ورودي بازار تبريز از خيابان فردوسي

بازارها

بازار در زبان پهلوی «واکار» و «وازار» آمده و به معنای محل داد و ستد و اجتماع است. بازار در تمدن ایران و جهان سابقه چند هزار ساله دارد. از همان هنگام که انسان موفق به تولید محصول بیشتر از نیاز خود گردید و به فکر مبادله آن با دیگر محصولات و تولیدات مورد نیاز خود افتاد، مراحل شکل گیری بازار آغاز شد. برای این منظور ابتدا فضاهای بازی در مجاورت روستاهای بزرگ به این کار اختصاص دادند که در فصولی از سال و به تدریج در روزهایی از هفته، محل اجتماع، داد و ستد و مبادله منطقه می شد. سپس با گسترش جوامع و مبادلات، زمان، مکان، شکل و ساختار آن نیز دچار تغییرات و تحولات تکاملی گردید و به تدریج از حالت موقت به دایمی و از وضعیت فاقد سرپناه و معماری به ساختارهای معماری متشکل و دایمی تبدیل گردید.

بر پایه اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و کمابیش همه شهرهای قدیمی، بازارهایی دائمی با فضاهای ساخته شده وجود داشت. در این نوع بازارها، هر صنف در بخشی از راسته اصلی یا در یکی از راسته های فرعی جای داشت و هر نوع کالا در محلی معین عرضه می شد. هنگامی که حجاج در سال 85 ه.ق شهر واسط را می ساخت، برای هر صنف در بازار راسته جداگانه ای در نظر گرفت. البته پیشینه راسته های تخصصی در بازار و استقرار پیشه وران هر صنف در کنار یکدیگر چه در ایران و چه در عربستان، به پیش از اسلام می رسد.

از قرن سوم هجری به بعد، به تدریج و با روی کار آمدن حکومتهای ایرانی و محلی، فعالیتهای اقتصادی و در پی آن توسعه و عمران شهری به صورت قابل ملاحظه ای رونق یافت. در منابع تاریخی مربوط به قرون چهارم تا ششم هجری نظیر حدود العالم من المشرق الی المغرب، صورة الارض، المسالک و الممالک، تاریخ بخارا، راحة الصدور و آیة السرور و سفرنامه ناصرخسرو، مطالب فراوانی درباره افزایش تولید انواع صنایع دستی در شهرها و حتی برخی روستاهای بزرگ و صادرات آن به شهرهای کشورهای دیگر وجود دارد.. برای مثال پارچه های کتانی کازرون چنان شهرت داشت که تا مناطق دور دست جهان اسلام گاه تا ده دست خرید و فروش می شد بدون آنکه بسته های آن را باز کنند و تنها مهر و نشان کارگاه های کازرون کافی بود. همچنین گفته اند در شهر کوچک تون در قرن پنجم چهارصد کارگاه زیلوبافی وجود داشت.

بازارهای شهرهای بزرگ در این دوره بسیار توسعه یافتند. ناصرخسرو در هنگام سفر به اصفهان در قرن پنجم گفته است که در بخشی از بازار اصفهان، دو یست طرف برای تبدیل پول یا پرداخت برات حضور داشتند و در بصره نیز صرافان نقش مهمی در اقتصاد شهر ایفا می کردند.

هرچند که یورش، غارت و ویرانگری های مغولان در قرن هفتم هجری، بسیاری از بازارها را به خرابی کشاند اما در اواخر این دوره و عهد غازان خان و الجایتو و وزیران با کفایت آنها نظیر خواجه رشید الدین فضل الله، بازارهایی در شهرهای مهم این دوره ساخته شد. ساخت بازارها در دوره صفوی فزونی گرفت و تا اواخر دوران قاجار ادامه یافت.

مجموعه بازارهای شهرهای اسلامی علاوه بر کارکردهای اقتصادی و تجاری، در زمینه های مختلف اجتماعی، مذهبی و سیاسی نقش غیر قابل انکاری داشته و به همراه مساجد جامع، بخش مهم و مرکزی بافت شهرهای قدیم را به وجود می آورده است.

بازارها در شهرهای قدیم معمولا در ارتباط با راههای ارتباطی و دروازه اصلی شهر، مسجد جامع و میدان اصلی شهر شکل گرفته و به تدریج گسترش می یافت. با گسترش بازار نیازهای جدیدی به وجود می آمد که منجر به پیدایش فضاها و بناهای وابسته ای در مجموعه بازار می گردید، از جمله خان، تیمچه، خانبارها، ضرابخانه، کارگاه های تولیدی و خدماتی و بناهای عمومی شامل مسجد، حسینیه، آب انبار، حمام و قهوه خانه .

در تبريز براي تاكيد بر اهميت تجاري شهر و دلايل شكل گيري بازار تعبيري به كار برده مي شود كه همه چيز در تبريز بر اثر نفوذ بازار شكل گرفته است حتي بافت شهر به صورت شعاعي از بازار منشعب شده است . پس از هر سانحه اي اعم از زلزله ، سيل ياغارت و تخريب ناشي از جنگ بازار شهر با سرعتي باور نكردني دوباره ساخته شده و اعتبار گذشته خود را بازيافته است به طور مثال بعد از زلزله 1194 ه.ق كه شهر تقرياً با خاك يكسان شد بازار ظرف كمتر از بيست سال با همين ابعاد امروزي باز سازي شد . با توجه به نقش بازار تبريز كه نوعي پايانه كالا محسوب مي شد ضرورت احياي سريع آن براي دريافت كالاي كاروانياني كه از حادثه بي خبر و در راه بوده اند قابل درك است.

به هر حال بازار تبريز به مثابه بزرگترين مجموعه آجري جهان كه مي توان آن را يك تك بنا نيز به حساب آورد با وسعتي حدود سي هكتار و پنج و نيم كيلومتر راسته در فاصله ي سال هاي 1255 تا 1275 ساخته شده و مجموعه اي بي نظير از تمام تكنيك هاي سازه ي طاقي در آن به كار گرفته شده است در واقع بازار تبريز دانشگاهي است كه مي توان سازه آجري را در آن آموخت و پيچيده ترين و هوشمندانه ترين اشكال كار با آجر از پوشش ساده و با عظمت تيمچه حاج كاظم تا كاربندي پيچيده تيمچه بزرگ امير را در آن سراغ كرد اا اين همي ماجرا نيست بازار تبريز مجموعه اي همه ي الگو هاي شناخته شده فضا هاي تجاري ايران را در تركيب هاي استثنايي در بر دارد.

لينك نقشه بازار تبريز كه با توجه به سايز و حجم بالاي آن امكان قرار دادن در وبلاگ نبود اين نقشه را از اينجا نگاه كنيد.

الگو ها و عناصر و فضاهای بازار

راسته اصلی

بازارهای اصلی غالبا یه شکل خطی و در امتداد مهمترین راه و معبر شهری شکل می گرفته است. به همین سبب مهمترین بخش و عنصر اصلی یک بازار، راسته اصلی آن است. یک راسته بازار در ساده ترین شکل با دکانهای واقع در دو سوی آن شکل می گرفت. بسیاری از بازارها به تدریج ساخته می شدند و توسعه می یافتند و به همین دلیل امتداد راسته این بازارها به پیروی از صورت معابر غیرمستقیم و به شکل ارگانیک بوده است. شمار اندکی از بازارها که توسط حاکم یا افراد خیرخواه ساخته می شد، مستقیم طراحی شده بود. در امتداد یک راسته اصلی اصناف گوناگونی مستقر می شدند. به این ترتیب که هر صنف در بخشی از راسته اصلی جای می گرفت. در بعضی از شهرهای بزرگ دو یا چند راسته اصلی به صورت موازی یا متقاطع پدید می آمد.. در بازار تبريز نيز عمده ترين الگوي فضايي تركيب حجره و معبر حركتي است حدود 2800 حجره در دو طرف راسته اي به طول 5.5 كيلومتر استخوان بندي اصلي بازار را شكل مي دهند.

راسته فرعی (رسته)

بازارهای شهرهای بسیار کوچک تنها از یک راسته اصلی تشکیل می شد اما در شهرهای متوسط و بزرگ افزون بر راسته اصلی، تعدادی راسته فرعی به صورت موازی یا عمود بر راسته اصلی پدید می آمد که حاصل توسعه بازار در معابر فرعی بوده است. شمار معابر فرعی در هر بازار به رونق و توسعه فعالیت های اقتصادی در آن شهر بستگی داشت. اغلب موارد راسته های فرعی هرکدام به یکی از اصناف یا پیشه وران اختصاص می یافت و کالای خاصی در آن عرضه می شد.

دالان

دالان یک فضای ارتباطی است که غالبا در فضاهای معماری به شکل خطی نقش رابط بین فضای بیرونی یا فضای درونی ساختمان یا تنها بین فضاهای درونی بنا را دارد. دالان در بازارهای بزرگ نیز یک فضای ارتباطی است و غالبا به صورت کوچه یا راسته ای کوچک و فرعی است که از یک سو به راسته ای دیگر و از سوی دیگر به یک کاروانسرا مربوط است و به طور معمول در دو سوی آن تعدادی حجره و دکان وجود دارد. در بازار تهران شمار زیادی دالان وجود دارد. دالان خوني در كنار سراي حاج حسين جديد كه به عطار ها اختصاص دارد و دالان خان نمونه هاي مشهور دالان در تبريز هستند كه در مجموع اين بازار 15 دالان دارد.

سرا یا خان

همان تجارت خانه بوده است. نمونه جنس از آنجا تحویل گرفته شده و در جاهای مختلف پخش می شده است. از سراهای بزرگ و مشهور می توان به سرای گنجعلی خان کرمان و سرای وزیر قزوین اشاره کرد.

خانبار یا کالنبار

محل انبار و کار روی جنس بوده است. جنسی که به وسیله چهارپایان حمل می شده، نمی بایست وارد بازار شود لذا اجناس از راهی موازی به نام پس کوچه در خانبارها خالی می شده است. خانبارها محوطه های بزرگی در پشت سراها بوده و در آنجا چند کارگاه دستی کوچک و انبار قرار داشته است.

قیصریه

به معنی سرای دراز است و صنعتگران و پیشه وران ظریف کار مانند زرگران ، گوهریان، سوزن دوزان و بزازان در آنجا به کار می پرداختند. قیصریه ها در داشته و محیط خلوت آن اجازه می داده است که کارهای هنری در آن انجام گیرد. قیصریه قزوین، قیصریه ابراهیم خان در کرمان، بازارچه بلند در اصفهان، قیصریه اصفهان و قیصریه وکیل شیراز از زیباترین قیصریه ها هستند.

چهارسو

محل تقاطع دو راسته اصلی و مهم بازار را چهارسو می نامند. در بعضی از موارد در محل برخورد دو راسته طراحی شده بازار غالبا فضایی طراحی شده به صورت چهارسو می ساختند که به سبب موقعیت ارتباطی آن، ارزشمند به شمار می آمد. چهارسوی بزرگ بازار اصفهان و چهارسوی بازارهای لار، تهران، کرمان و بخارا از نمونه های خوب باقی مانده به شمار می آیند. در برخی از دوره های تاریخی به پیروی از واژه عربی سوق به معنی بازار، به جای چهارسو از واژه چهارسوق استفاده می کردند.

میدان

در کنار یا امتداد بعضی از بازارهای مهم در شهرهای بزرگ یک میدان شهری یا ناحیه ای وجود داشت، زیرا بازار مهمترین راه و معبر شهر بود و در بیشتر موارد با یک میدان شهری مرتبط بود. بازار بزرگ اصفهان با دو میدان سبزه میدان(میدان کهنه) و میدان نقش جهان مرتبط است. در کنار قسمتی از بازار کرمان، میدان گنجعلی خان قرار دارد.. سبزه میدان در کنار بخشی از بازار تهران بود و هنوز قسمتی از فضای آن باقی است. میدان خان یزد نیز از این نوع میدانها به شمار می آید. در بازار تبريز نيز ميدان صاحب آباد نقش سبزه ميدان را ايفا مي كند البته بازاري نيز با نام دروازه ي گجيل نيز چنين وظيفه اي دارد.

جلوخان

جلوخان به عنوان یک فضای شهری عبارت از فضایی ارتباطی به شکل یک میدانچه است که از چهار یا سه طرف محصور و دارای فضای ساخته شده است و به عنوان یک فضای ورودی، مکث و تجمع مورد استفاده قرار می گرفت. جلوخان اصلی مسجد امام در بازار تهران و جلوخانهای مسجد النبی در بازار قزوین که تا حدی تغییر یافته اند و جلوخان سردر قیصریه در بازار اصفهان از نمونه های باقی مانده به شمار می آیند.

حجره

دکان یا حجره ساده ترین و کوچک ترین عنصر فضای بازار است. شماری از دکانها یا حجره ها وقتی به صورت خطی در دو سوی معبری قرار گیرند، یک راسته بازار را پدید می آورند. مساحت حجره ها بسیار متفاوت و به طور متوسط از ده تا بیست و پنج متر مربع بوده است. حجره های واقع در طبقه همکف و هم تراز با سطح معبر به طور معمول نقش یک مغازه یا دکان را داشت که کالاهایی در آن عرضه می شد، در حالی که حجره های واقع در طبقه فوقانی بازارهای دو طبقه بیشتر به عنوان دفترکار و فضای اداری یک تجارتخانه مورد بهره برداری قرار می گرفت. بعضی از حجره های واقع در طبقه فوقانی بازارها نیز به عنوان کارگاه استفاده می شد. بعضی از حجره های بازار کمی(حدود هفتاد و پنج سانتیمتر) از سطح معبر بالاتر بودند. در این حالت در برخی موارد در زیر هر حجره یک انبار می ساختند. حجره های بعضی از پیشه ورانی که کالاهایی را تولید و سپس عرضه می کردند، نقش یک کارگاه را نیز داشت و اغلب در این حالت کف این حجره ها هم تراز سطح معبر یا اندکی پایین تر بود. بسیاری از آهنگریها، مسگریها و نجاریها چنین وضعی داشتند. بعضی از حجره ها افزون بر فضای اصلی، بخشی به صورت صندوقخانه داشتند. صندوقخانه فضایی واقع در انتهای حجره بود که با دیواری جداکننده از فضای اصلی حجره متمایز می شد.

تیمچه

تیمچه از دیگر بخشهای جالب توجه بازارهای قدیمی بود که ظاهرا در مراحل متأخرتری نسبت به دیگر بخشها به وجود آمده و معماری آن نیز نسبت به دیگر بخشها تکامل بیشتری دارد. تیمچه فضاهای گسترده و سرپوشیده ای عمدتا با طرح هشت ضلعی است که در دو و گاه سه طبقه ساخته شده و گرداگرد صحن مرکزی آن حجره ها و دکانهایی قرار گرفته است. فضای مرکزی و وسیع تیمچه با طاق و گنبدهای مسقف شده و با کاربندی و مقرنسهای زیبا مزین می شده است. تیمچه بزرگ قم و تیمچه امینی کاشان درست در عصر انحطاط معماری ایران به صورت یک شاهکار نغز و هنرمندانه خودنمایی کرده اند. در تبريز نيز در مجموع 19 تيمچه وجود دارد

مجموعه ها

الگو هايي كه در بالا ذكر شد در تركيب با هم مجموعه اي را بوجود مي آورند رايج ترين نوع مجموعه ها تركيب يك تيمچه يك سرا و يك راسته است مجموعه حاج شفيع در شمال بازار تبريز كه به فروش فرش اختصاص دارد نمونه اي از اين مجموعه هاست انواع پيچيده تر ، از يك سرا و تعدادي تيمچه و راسته تشكيل شده اند كه نمونه خوب آن در بازار تبريز مجموعه امير است كه شامل يك سرا دو تيمچه و دو راسته به نام هاي بازار امير و پشت بازار امير است. مجموعه ها مي توانند انواع تركيب ها را داشته باشند مثلاً مجموعه دو دري شامل سه تيمچه و يك سراست يا مجموعه حاج شيخ از سه تيمچه و يك دالان شكل گرفته است.

فضا هاي خدماتي بازار

بايد به ياد داشت كه بازار ها تك عملكردي نبوده اند و نقش آن ها به توليد و عرضه محدود نمي شده است.بازار هاي تاريخي قلب شهر بوده و بنابراين محل انواع فعاليت هاي اجتماعي ، سياسي ، فرهنگي و حتي ورزشي بوده اند ار اين رو كالبد مورد نياز اين فعاليت ها در بازار شكل مي گرفته و در واقع با وجود آن ها بازار كامل مي شده و نقش واقعي خود را در شهر ازي مي كرده است. مهمترين فضا هاي غير تجاري بازار عبارتند از:

مسجد : مساجد مهمترين ابنيه بازار هستند برخي از ان ها به صنف خاصي تعلق دارند و مراجعان آن به چند تيمچه و بازار محدود مي شوند. اما مساجدي چون مسجد جامع كاركردي شهري دارند در مجموعه بزار تبريز 17 مسجد در كالبد اصلي بازار وجود دارد.

تكيه و حسينيه : تكايا و حسينيه ها از اجزاي اصلي بازار ايراني اند حياط باز اين تكايا مانند ميدان هاي محلي موجب تنوع فضايي در بازار ها مي شوند در الگوي بسياري از بازار هاي مناطق كويري اين تكيه ها وجود دارند اما در بازار تبريز تكيه وجود ندارد اما نوع مراسم عزاداري در ماه محرم در شهر تبريز هم متفاوت است روز عاشورا نهايتاً دسته ها به بازار مي روند و در تيمچه ها و راسته ها عزاداري مي كنند تيمچه مظفر مهمترين مكان عزاداري در بازار تبريز است . بايد ياداور شد كه در هيچ نقطه اي از تبريز تكيه ديده نمي شود و تكيه حيدر در شمال شرق بازار نيز تنها نامي از آن باقي مانده است .

حمام: حمام ها از فضا هاي خدماني بسيار ضروري در بازار ها به حساب مي آيدكه بيشتر در نزديكي مساجد به خصوص مسجد – مدرسه ها يافت مي شود. حمام ميرزا مهدي در نزديك مسجد جامع از حمام هاي زيباي بازار تبريز است در حال حاضر 4 حمام در بازار تبريز به فعاليت مشغول اند كه به دليل معيار هاي بهداشتي اداره بهداشت نمي توان به دوام فعاليت آن ها اميدوار بود.

زورخانه: زورخانه نيز از جمله فضا هاي خدماتي بازار به حساب مي آيد كه تقريباً در همه ي بازار ها مهم وجود دارد در بازار تبريز در امتداد بازار دله زن بزرگ پس از چهارسوق صادقيه زورخانه فعالي وجود دارد.

شايد خيلي از شما ها اين اصطلاحات رو نشنيده باشيد اما بازار ها تماماً از الگو هايي تبعيت مي كنند كه به بهانه ي توضيحات بازار شما را با اين اصطلاحات آشنا كرديم

بازار تبریز

مطالب مشابه :

بازار تبریز

دانلود نقشه تبریز شامل نقشه بازار جهانی تبریز

بازار تبريز

آذربایجان-تبریز-بازار تبریز-Bazar Tabriz

بازار بزرگ تبریز جزو مقصدهای توریستی 2015

احداث سردربهای ورودی بازار قدیمی تبریز توسط شهرداری منطقه 8

بخش‌های سوخته بازار تبریز افتتاح شد

بازدید بیش از 70 هزار نفر از بازار جهانی تبریز در هفته نخست نوروز