آشنایی با ساز بالابان

بالابان‌ ، ساز بادي‌ چوبى‌ دو زبانه‌ به‌ شكل‌ استوانه‌ و از خانوادة ناي‌ و سُرنا. اين‌ ساز را به‌ اختلاف‌ قسمى‌ سرنا و كرنا و شبيه‌ شيپور بزرگ‌ ، شبيه‌ نى‌لبك‌ با 6 سوراخ‌ انگشتى‌ و يك‌ زبانة 11 سانتى‌متري‌ ، شبيه‌ سرنا با يك‌ زبانة پهن‌ ، همانند ساز باستانى‌ نَرمه‌ ناي‌ و دوزبانه‌ ، همچنين‌ سازي‌ با 7 سوراخ‌ انگشتى‌ و يك‌ سوراخ‌ شستى‌ و دو زبانه‌ به‌ درازاي‌ 6 سانتى‌متريا با 8 سوراخ‌ انگشتى‌ و يك‌ سوراخ‌ شستى‌ و زبانه‌دار نوشته‌اند.

اختلاف‌ در اندازة تنه‌ و شمار سوراخهاي‌ بالابان‌ و بى‌زبانه‌ يا يك‌ زبانه‌ و دو زبانه‌ بودن‌ آن‌، اگر ناشى‌ از اشتباه‌ نويسندگان‌ در شناخت‌ بالابان‌ نباشد، به‌ تنوع‌ ساخت‌ و بزرگ‌ و كوچك‌ بودن‌ اين‌ ساز در حوزه‌هاي‌ جغرافيايى‌ - فرهنگى‌ گوناگون‌ و شيوة ساختن‌ آن‌ به‌ شكل‌ نى‌ يا سرنا مربوط مى‌شود .
به‌ طور كلى‌، ساختمان‌ اين‌ ساز از چند بخش‌ تشكيل‌ يافته‌ است‌: نخست‌، تنة استوانه‌اي‌ يا لوله‌اي‌ شكل‌ ساز كه‌ آن‌ را از چوبى‌ سخت‌، مانند چوب‌ توت‌، گردو ، شمشاد يا خيزران‌  به‌ طول‌ 30 تا 40 سانتى‌متر و قطر 5/1 سانتى‌متر مى‌سازند؛ دوم‌، زبانة ساز كه‌ دو تيغه‌ يا دو لبه‌ و از نى‌ است‌ و از اين‌ رو، به‌ نى‌ و قَميش‌ (يا قاميش‌، لفظى‌ تركى‌ به‌ معناي‌ نى‌) شهرت‌ دارد؛ سوم‌، پوكة فلزي‌ استوانه‌اي‌ شكل‌ كوچكى‌ كه‌ يك‌ سرش‌ با خَرَك‌ به‌ زبانه‌ و سر ديگرش‌ به‌ تنة ساز مى‌پيوندد .

پيشينه‌:
 بنابر اسناد و مدارك‌ در دسترس‌، نوعى‌ ساز بادي‌ از خانوادة نى‌ و سرنا دست‌كم‌ از سده‌هاي‌ نخستين‌ دورة اسلامى‌ در ايران‌ شناخته‌ شده‌ بوده‌، و در ميان‌ مردم‌ بخشهايى‌ از اين‌ سرزمين‌ به‌ كار مى‌رفته‌ است‌.

بالابان‌ به‌ معناي‌ نوعى‌ ساز بادي‌ نيين‌ به‌ صورتهاي‌ بَلَبَن‌، بالَبَن‌ و بالابَن‌ در فرهنگهاي‌ لغات‌ تركى‌ - روسى‌ آمده‌ است‌. در «لغت‌ آذربايجانى‌ - روسى‌»، بالابان‌ به‌ معناي‌ ساز بادي‌ نه‌ چندان‌ بزرگ‌ و شبيه‌ زُرنا (= سرنا) ، در دائرةالمعارف‌ موسيقى‌ تركى‌» بَلَبَن‌ يا ناي‌ِ بَلَبَن‌ با اشاره‌ به‌مطلب‌ جامع‌الالحان‌، نوشتةعبدالقادر مراغى‌ و «سازهاي‌ تركى‌» نوشتة فارمر، سازي‌ بادي‌ شبيه‌ زُرنا، و در «فرهنگ‌ موسيقى‌ تركى‌» بَلَبَن‌ ساز بادي‌ شبيه‌ ساز نيين‌ مِى‌ متداول‌ در ارزروم‌ ، تعريف‌ شده‌ است‌.
در فرهنگها و دائرةالمعارفهاي‌ روسى‌ واژة بالابان‌ به‌ معناي‌ سازي‌ بادي‌ زبانه‌دار معمول‌ ميان‌ اقوام‌ قفقاز شمالى‌ و ايرانيان‌ آمده‌ است‌ .
 بالابان‌ به‌ عنوان‌ سازي‌ بادي‌ و بومى‌ در حوزه‌هاي‌ جغرافيايى‌ - فرهنگى‌ آذربايجان‌ شرقى‌، به‌ ويژه‌ تبريز، و كردستان‌ ايران‌ و برخى‌ جاهاي‌ ديگر به‌ كار مى‌رود و گروهى‌ از نوازندگان‌ اين‌ مناطق‌ بالابان‌ نوازند. در زبان‌ كردي‌ اين‌ ساز را «باله‌وان‌» ، و در شوشتري‌ نى‌ را «بَلَبون‌» (= بلبان‌) مى‌گويند .

بالابان‌ از سازهاي‌ مخصوص‌ عاشقهاي‌ آذربايجانى‌ نيز هست‌. عاشقهاي‌ قديم‌تبريز فقط باساز(سازِقوپوز)و گاوال‌(دَف‌) مى‌خواندند، ليكن‌ امروز بيشتر آنها با بالابان‌ مى‌خوانند . بالابان‌ نقش‌ زيادي‌ در كار عاشقها دارد و كمك‌ صداي‌ آنهاست‌ و به‌ صداي‌ آنان‌ زيبايى‌ مى‌بخشد. گاهى‌ سازها را با بالابان‌ كوك‌ مى‌كنند . نقش‌ بالابانچى‌ در دستة عاشقها همچون‌ نقش‌ بال‌ براي‌ پرنده‌ است‌ .
در حوزه‌هاي‌ جغرافيايى‌ بيرون‌ از سرزمين‌ ايران‌، مانند اقوام‌ قفقاز شمالى‌ جمهوري‌ آذربايجان‌، تركمنستان‌، تركستان‌ شرقى‌ و بخشهاي‌ مسلمان‌نشين‌ ترك‌ شمال‌ غربى‌ سرزمين‌ چين‌، ساز بادي‌ بالابان‌ به‌كار مى‌رود. در شهرباكو يك‌دستةبزرگ‌ موسيقى‌ هست‌ كه‌ همةنوازندگان‌ آن‌ ساز بادي‌ بالابان‌ مى‌نوازند .

در جاي ديگر مي خوانيم :بالابان نامي است که آذري ها به اين ساز اطلاق کرده اند. در زبان ارمني، دودوک خوانده مي شود و در مناطق کردنشين ايران به نام نرمه ناي مي شناسند. اين تفاوت نام البته در صدادهي و شخصيت موسيقايي ساز هم خود را نشان مي دهد. يعني علي رغم شباهت ظاهري هر سه نوع، به راحتي مي توان نواي دودوک ارمني را با صداي بالابان آذري و نرمه ناي کردي تشخيص داد.

و در جاي ديگر:طنين گرم و دلنشين دودوك سبب شده است كه اين ساز بخشي از زندگي روزمره ارامنه به شمار آيد و تقريباً نواي دلنشين اين ساز در تمام جشن ها، عروسي‌ها و مراسم آنان شنيده مي شود. به گفته آرام خاچاطوريان دودوك تنها سازي است كه او را به گريه مي‌اندازد. دودوك سازي استوانه‌اي شكل و توخالي مي باشد و عمدتاً از چوب درخت زردآلو ساخته مي‌شود. طول آن معمولاً 28، 33 و يا 40 سانتي‌متر مي‌باشد. طول ساز بدون زبانه 32 و در مجموع 40 سانتي متر است. داراي 8 يا 9 حفره در سمت بالا و يك حفره مخصوص براي انگشت شصت در پائين يا پشت ني مي‌باشد.
دودوك داراي ني مخصوص كوچكي است كه قميش ( يقگ yegheg به زبان ارمني) خوانده مي‌شود و معمولاً داراي 9 الي 14 سانتي‌متر درازا مي باشد. ني كوچك يا قميش به وسيله بست چوبي انعطاف‌پذيري احاطه شده است كه در طول ني متحرك است و بر روي آن مي‌لغزد. اين بست براي كوك كردن دودوك مي‌باشد، زيرا همين بست باز و بسته كردن دهانه ني را كنترل مي كند. اين ني به وفور در اطراف رود ارس در ارمنستان مي‌رويد. اولين و مهمترين چيز به هنگام نواختن دودوك طرز به دهان گذاشتن ني كوچك يا قميش آن مي باشد. اگر چه طول آن بين 9 الي 14 سانتي‌متر مي باشد، ولي نوازنده تنها بخش بسيار كوچكي از آن را به دهان مي‌گذارد. لب ها بايستي بطور آزادانه بر روي دندان ها قرار گيرند و سپس در روي قميش پياده شوند. دندان ها نبايستي هيچگونه تماسي با ني كوچك يا قميش داشته باشند.

 قميش بايستي كمي نمناك باشد. اگر دهانه ني بسته است بايستي كمي خيس شود. اما اگر دهانه آن بيش از اندازه باز شود، نواختن آن تقريباً غيرممكن خواهد بود. بنابراين تنظيم باز بودن دهانه قميش بايستي به دقت انجام شود. قميش در قسمت دهانه فوقاني ني بزرگ جا مي‌گيرد و در آنجا محكم مي شود. معمولاً دهانه ني بزرگ كمي بزرگتر از انتهاي ني كوچك مي‌باشد و براي محكم نگاه داشتن آن بايستي نخ هاي مومي مخصوصي به انتهاي ني كوچك پيچيده شود تا ني كوچك به طور ثابت و محكم در جاي خود قرار گيرد و هيچگونه درز و روزنه‌اي ميان دو ني وجود نداشته باشد. صداي دودوك گرم و ظريف مي‌باشد و كمي طنين دماغي دارد.
ميدان صداي ساز-به اضافه ي تعداد کمي از فواصل کروماتيک مخصوص موسيقي محلي-حدود دو اکتاو است.
مكانيزم توليد صداي دودوك به وسيله ميزان فشار لب ها بر روي ني و پوشش حفره‌ها به وسيله انگشتان كنترل مي شود. فشار كامل انگشتان بر روي حفره‌ها، نت كامل را ايجاد مي‌كند و نت هاي ديز و بمل مي شود. اين كار صداي نت را نيم پرده تغيير مي‌دهد. اين عمل يكي از سخترين مراحل يادگيري و نواختن آن و مستلزم استادي و مهارت فراواني است. دودوك معمولاً‌به وسيله دو نفر نواخته مي شود، به طوري كه نوازنده اول ملودي اصلي را مي‌نوازد و نوازنده دوم گام خاصي را بطور متوالي نگاه مي‌دارد كه دم ناميده مي شود. دم صدايي يكنواخت مي باشد كه به عنوان آهنگ دم‌گير يا جفت پايداري عمل مي‌كند. دم آهنگ خاصي را به ملودي اصلي مي‌دهد و گام هاي متوالي آن همراه با ملودي اصلي تغيير مي‌كند. دودوك معمولاً با دهل همراهي مي‌شود كه طبلي است دوطرفه. هنگامي كه دودوك نواخته مي‌شود، صداي ملايم و آهسته دهل زمينه خوبي را براي آن فراهم مي‌سازد .
در پايان به نغمه هاي بسيار زيبايي از اين ساز را گوش مي دهيم.