تاریخ تامین اجتماعی

قبل از اینکه جنگ دوم جهانی اتفاق افتاده باشد و مقولة تأمین اجتماعی بعنوان یکی از مقوله های کلیدی و اساسی در قلمرو توسعه اقتصادی، سیاسی و توسعه همه جانبه و پایدار مطرح گردد و یا اینکه نهضت رنسانس به عنوان یک نهضت فکری، هنری، فرهنگی و سیاسی از قرن پانزدهم تا هفدهم میلادی در اروپا دستاوردهای گسترده ای را در رابطه با آزادی، آگاهی، تفکر، رشد و پیشرفت، تحول نظامات دانسته باشد و یا انقلاب صنعتی در سال 1780 دگرگونی اساسی در وضعیت اقتصادی بشر پدید آورد و ماشین اولیه جایگزین نیروی بازوی انسانی گرددو تمامی این تغییر و تحولات تاریخی و اقتصادی منجر به برقراری بیمه های اجتماعی در سال 1881 توسط صدراعظم اشراف زاده آلمانی، بیسمارگ گردد تا بتواند جلوی گسترش کمونیسم و سوسیالیسم را که از فضای پرتنش بین کارگران و کارفرمایان سود می جست را بگیرد.

در ایران، تخت جمشید هنگام خاکبرداری و برحسب تصادف کلنگ باستان شناسان افق تازه ای را از فرهنگ و تمدن ایرانی با یافتن گل نوشته ها برای جهانیان پدید آورد و چنین بود که تأمین اجتماعی در ایران باستان خود را نمایان ساخت.

این یافته ها مجموعه ای از اسناد مالی بازمانده از آن روزگاران و از آن نظام اداری حیرت انگیز و بسیار گسترده که تاکنون نظیرش در جهان باستان شناسی یافت نشده است این گل نوشته ها گوشه ای از تاریخ پرشکوه و افتخار ملت ما را به جهانیان شناساندند گرچه بخاطر خیلی از مسایل مختلف از جمله تسلط استکبار به جهان امروزی و حصراین گل نوشته ها قطره ای از دریای بزرگ منتشر گردیده است.

در سال 1312 هنگام خاکبرداری از تخت جمشید در گوشه شمال غربی صفه، اتاقی پیدا شد که درِ آن تیغه شده بود که در آن اتاق الواح گلی فراوانی کشف گردید.

الواح گلی ذکر شده توسط پروفسور کامرون متخصص برجسته دانشگاه شیکاگو که طبق قرارداد حفریات تخت جمشید به آن دانشگاه واگذار گردیده بود مورد بررسی و ترجمه از زبان ابلالی می گردد.

در کتابی که توسط دکتر کامرون «الواح خزانه تخت جمشید» نوشته و به چاپ رسیده، 85 لوح ذکر شده مورد ترجمه قرار گرفت و نتیجه آن گزارشی است بشرح ذیل که حاصل این ترجمه است:

بیشتر کارگران ایرانی و اهل محل هستند و چنانچه از سایر امپراطوری ایران هخامنشی آمده باشند معرفی گردیده از جمله یک کارگر مصری که نجار بوده و سرپرستی 100 نفر کارگر را به عهده داشته است، دستمزد 5 ماه خود را یک جا دریافت داشته و حقوق ماهانه او 5/6 سِکِل (Sekel) بوده است.

در این الواح کارگران می توانستند نصف حقوق دریافتی خود را به صورت جنس دریافت نمایند و این اجناس را از فروشگاه دولتی (تعاونی) تهیه و با قیمت مناسب در اختیار کارگران قرار می گرفت بعضی کارگران حقوق خود را نه به صورت ماهانه بلکه بیش از دو تا سه ماه یکبار دریافت می کردند و در مواقعی هم بیش از سه ماه یکبار حقوق خود را می گرفتند.

که در این رابطه به استناد نقل قول دکتر وامقی چند فرض مطرح می گردد: کارگران بیشتر محلی بوده و از روستاها و یا از شیراز به تخت جمشید برای کار می آمدند و احتمالاً دارای قطعه زمینی داشتند و چارپایانی که خوراک آنان را تأمین می کردند و این امورات توسط زنان و فرزندان انجام می گرفت و پدران هرچند ماه جهت سرکشی به خانواده سر می زدند و این سرکشی ها جنبة مرخصی از کار را داشته است.

دوم اینکه: با توجه به اینکه هرچند ماه یکبار حقوق به کارگران داده می شد می توان نتیجه گرفت که خوراک، مسکن و لباس خانواده کارگران بعهدة کارفرما بوده و در مواقع بیماری و سوانح در همانجا بصورت رایگان تحت درمان قرار می گرفتند.

و کارگرانی که از سایر بلاد هخامنشی می آمدند هنگام ترک کار مزد خود را دریافت کرده و کارگران از نظر دستمزد به هیچ وجه با دیگر کارگران تفاوتی نداشتند. و با توجه به گزارش مسئول مستقیم کارگران به مسئول پرداخت دستمزدها وضعیت پرداخت اجناس تحویلی به کارگران مشخص گردیده و مبلغ معادل آن نیز ثبت گردیده است که نتیجه آن کارگران در تمام مدت مخارجی نداشته و کارفرما متکلف هزینه زندگی آنها بوده است. در ترجمه لوح دیگر کتاب کامرون دستور پرداخت دستمزد کسانی که به عنوان تنظیم کننده حسابها در خزانه تخت جمشید مشغول بوده اند بابت چهارماه آذر لغایت اسفند صادر شده که نکته ظریف آن پرداخت در دیماه است که اینگونه است که کارگران بدلیل نیاز پیشاپیش حقوق ماههای آینده خود را دریافت نموده اند و این مساعده دادن به کارگران را می توان یکی از مهم ترین مظاهر تأمین اجتماعی در بیست و پنج قرن پیش در جهان تلقی کرد و می توان ادعا نمود که همین یک لوح نشان دهنده عمق توجه دستگاه دولت به زندگی مردم حتی یک کارگر روزمزد است که نه تنها بی سابقه بلکه حتی تا قرن ها پس از آن نیز بدون مشابه باقی مانده است.

همچنین در میان ترجمه الواح مشخص گردید که کارگران تنها مردان نیستند بلکه در میان آنها زن، پسر و دختر نیز کم نیست.

سن کارگران بین 15 تا 18 سال تعیین شده و دختران در مشاغلی خاص مانند طلاکاری ساختن زره، کار روی مس، نگهداری گوسفندان، صنعتگری همکاری می کردند.

خانم هاید ماری کخ در کتابی تحت عنوان " از زبان داریوش" می گوید:

طبقه بندی دستمزدها بسیار غنی و از جهاتی چنان مدرن است که گاه پیشرفته تر از امروز به نظر می آید و از این اسناد نخستین نکته جالبی که به دست می آید این است که کارگران خارجی به همان گونه که در الواح خزانه دیدیم منظور کارگرانی غیر آریایی و ایرانی نژاد است که از سرزمینهای تصرف شده توسط ایرانیان در سمت های کارمند و کارگر مشغول بوده اند؛ در مشاغل یکسان حقوق مساوی دریافت می کرده اند و هیچ تفاوتی میان آنها نبوده است.

همه کارگرانی که دارای حداقل حقوق بوده اند برای جبران کسری زندگی شان به مناسبت های مختلف و به عنوان های مختلف اضافه دریافتی هایی داشته اند و به طور منظم و احتمالا هر دو ماه یکبار به آنها پاداش هایی هم تعلق می گرفته است.

دادن کمک شاهانه به کارگران نیز جدای از پاداش های ذکر شده بوده است و از طرف دولت کمک هایی از قبیل میوه و مقادیری انجیر به کارگران دامدار داده میشد.

پیش کش به زنانی که تازه وضع حمل می کردند و کودک به دنیا می آوردند از دیگر کمک ها بوده است و 5 ماه تمام این پرداخت ها صورت می گرفته است و احتمالا در این 5 ماه زن از کار معاف بوده است و این برای نخستین بار است که در تاریخ بشر «مرخصی زایمان» سر و کار پیدا می کنیم میزان دستمزد کارگران بستگی کامل به مهارت و کارآیی آنها داشت هرچه سطح مهارت کارگر بالاتر می رفت به میزان حقوق او افزوده می شد و زنان و مردان در کارهای یکسان مزد کاملا یکسان می گرفته اند.

ساعات کار نیز در دستمزدها تأثیر داشت. به ویژه زنانی که نمی توانستند به صورت تمام وقت کار کنند کار نیمه وقت می گرفتند و در این صورت مزد کمتری دریافت می کردند. زنان سرپرست کارگاهها بالاترین حقوق را دریافت می کردند و حتی ممکن بود که مردان نیز زیردست زنان مشغول باشند این زنها معمولا در کارگاههای خزانه، کارگاههای تولیدی، خیاطی با مهارتهایی مانند دوزنده ظریف، دوزندة لباسهای ظریف، دوزنده لحاف که پیداست حقوق اینها یکسان نمی توانسته باشد.

به کارگران در حین کار غذا هم داده می شد.- توسط آشپزها برای کارگران غذای عمومی می پختند. لباس کارگران به عهدة کارفرمایان بوده است.

محیط کار زنان و مردان همکار یکی بود و امر امکان کارآموزی و ارتقای شغلی یکسانی را برای همه فراهم می کرد.

نکاتی که نقش تأمین اجتماعی را در ایران باستان بارز می نماید عبارتند از:

زنان زائو پنج ماه مرخصی زایمان داشتند البته با گرفتن بخشی از حقوق، نه تمام آن

زنان کارگری که کودک شیرخوار داشتند در زمان کار خود کودک خود را به زعی «مهدکودک» می سپردند

به زنان شیرده جیره اضافی داده می شد. تنها موردی که تفاوت بین پسر و دختر دیده میشد در اینجاست که جیرة اضافی مادرانی که پسر داشتند، بیشتر از مادران دختردار بود.

در کارهایی که متضمن سفر و رفت و آمد در جاده و دور بودن از خانه بود زنان دخالتی نداشتند.

و نهایتاً این یافته ها نشان می دهد که:

1- کارگران حقوق بگیر بوده اند و سیستم ثبت و ضبط معینی برای پرداخت به آنان وجود داشته است.

2- میزان دستمزد کارگران به مهارت آنان بستگی داشته و افراد مختلف در مشاغل یکسان، غالبا حقوق برابر داشته اند.

3- کارگرانی که دارای حداقل حقوق بوده اند برای جبران کسری زندگی شان اضافه دریافتی و گاه پاداش دریافت می کردند.

4- زنان کارگر، پس از زایمان، پنج ماه تمام از کار معاف بوده و بخشی از حقوق خود را دریافت می کردند.

5- تمامی اعضاء خانواده کارکنان دولت، از خدمات دولتی مانند کمک هزینه و برخی لوازم زندگی بهره مند بوده اند.

6- در مدت اشتغال، خوراک، پوشاک، مسکن کارگران به عهده کارفرما بوده است.

7- کارگران در مواقع بیماری، حوادث و صدمات جسمی، در همانجا تحت درمان قرار می گرفته اند.

انقلاب صنعتی با بهره جدی از زمینه های تاریخی یاد شده در اروپا آغاز گردید با انقلاب صنعتی (1780) دگرگونی اساسی مهمی در وضع و حال انتقادی بشر پدید آمد که اهمیت زیادی داشت. کار مهمی که ماشین بخار و پدیده صنعتی شدن انجام داد همانا جانشین کردن منابع نیروی بی جان (بازوی مکانیکی و ماشینی) با منابع نیروی جاندار (بازوی انسانی) بود. بدین ترتیب با تبدیل گرما به کار از طریق ماشینی، بشر توانست به تدریج از منابع انرژی تازه و گسترده ای بهره برداری کند.

پیامدهای کارکرد این ماشین ها حیرت انگیز بود و در اوایل سال 1820 کسی که با چند دستگاه ماشین بافندگی کار می کرد بیش از بیست برابر بافنده دستی تولید داشت و یکدستگاه ریسندگی دویست برابر چرخ ریسندگی معمولی نخ تولید می کرد. یک لکوموتیو راه آهن به تنهایی به اندازه صدها اسب بارکش، آن هم با سرعتی بیشتر کالا حمل می کرد و در این سال ها بهره وری 400 – 300 برابر افزایش یافت.

آثار انقلاب صنعتی:

فرآیند انقلاب صنعتی منشاء آثار مشخصی در اروپا بود که مهم ترین آنها عبارتند از:

1- ایجاد مراکز عظیم صنعتی

2- گسترش نهرها

3- تضعیف موقعیت روستاها در نظام تولید کشور

4- تولید انبوه و ماشین

5- تنوع کالاهای تولیدی

6- افزایش بهره وری همه جانبه نیروی کار

7- گسترش بازار کالایی

8- پیدایش طبقه کارگر

و _____

نتیجه این بهره وری و تولید کارفرمایان، تاجران و سرمایه داران می گردید و در این فرآیند طبقه غنی و فقیر شکل گرفت که اغنیاء و صاحبان بازوی مکانیکی و ماشینی تشکیل می داد و فقرا را صاحبان بازوی انسانی و این فاصله با دستاوردهای انقلاب صنعتی هر روز واضح تر، مشخص تر، آشکارتر و عمیق تر شد. و طبقه کارگر به عنوان فرزند انقلاب صنعتی شکل می گیرد و هر روز مبارزه خود را برای دست یافتن به سطح قابل قبولی از دستاوردهای انقلاب صنعتی و رشد اقتصادی شدت می بخشد.

پیدایش تأمین اجتماعی:

فضای تضاد طبقاتی، تعارض، درگیری، اعتصاب و از بین بردن ماشین آلات عدم احساس تعلق خاطر کارگران به محیط تولید و کارخانه، کاهش تولید و افزایش ضایعات باعث شد که اندیشمندان و دولتمردان درصدد بهنجار کردن و متعادل کردن امور بین گروههای مختلف اجتماعی برآیند.

در ادامه این تلاش ها بود که نخستین اشکال خدمات عمومی پدید آمد و تداوم آن در بستر تکاملی خود ضرورت تأمین اجتماعی را باعث شد.اصلاحات انجام شده در قراردادهای کار، سطح دستمزدها، چگونگی حمایت و صیانت از نیروی کار و... از جمله دستاوردهای این تلاش ها بود. این اصلاحات روابط یک سویه حاکم بین کارگر و کارفرما و غالباً به نفع کارفرما را به یک قرارداد اجتماعی تبدیل کرد.

پروفسور لسترتارو در این باره چنین می گوید:

ناآرامی اجتماعی داخلی برای توجیه به هم زدن بساط منافع مستقر در وضع موجود باعث ادامه بقا و رشد سرمایه داری گردید. ثروتمندان زیرک تر از آن بودند که مارکس تصور می کرد، آنان دریافتند که ادامة بقای دراز مدتشان به این بستگی دارد که شرایط انقلابی را از بین ببرند و همین کار را کردند در آلمان یکی از اشراف زادگان محافظه کار به نام بیسمارک در دهة 1880 پرداخت مستمری به سالمندان و نظام بهداشت و درمان عمومی را ابداع و اختراع کرد. چرچیل فرزند یک دوک انگلیسی در سال 1911 نخستین بیمة بیکاری را به راه انداخت. روزولت رئیس جمهوری اشراف زاده، نظام تأمین اجتماعی را طراحی کرد که سرمایه داری را بعد از سقوط آن در آمریکا نجات داد. اگر سرمایه داری مورد تهدید قرار نگرفته بود هیچ یک از این پدیده های تأمین و رفاهی شکل نگرفته بود.

نتیجه ای که از این سیر تاریخی در نگرش به تأمین اجتماعی به دست آمد این بود که بر اثر «رنسانس» در اروپا و دستاوردهای که به همراه داشت. همچون جهان گرایی،عقل گرایی، محاسبه پذیری، نظم پذیری، اعتقاد به قدامت کار و ثروت پدیده ای به اسم «انسان و سرمایه داری» شکل گرفت و تکوین یافت.

در این مرحله است که جوامع صنعتی و به تبع آنها سایر جوامع هر روز ترتیبات حقوقی و قوانین جدیدی وضع کردند تا از رهگذر آنها بتوانند توجهی خاص به وضعیت معیشتی و تأمینی مردم بکنند. از جمله برنامة گستردة روزولت رئیس جمهور آمریکا در سال 1932 برای نجات آمریکا از دوران رکود و همچنین نجات سرمایه داری از طریق ایجاد زیرساختهای لازم برای توسعه از طریق وضع مقررات تأمین اجتماعی در برنامه های خود بنام «نیودیل» بود. تلاش های گسترده در این باره به لحاظ اهمیت و ابعاد همه جانبه ای که داشت به زودی از مرزهای ملی عبور کرد و در کانون توجهات بین المللی قرار گرفت. سپس با همین هویت و جنبه بین المللی بود که حقوق بین الملل کار شکل گرفت و به تبع آن بود که در قرن بیستم دولت ها مکلف شدند نیازهای مربوط به کار، اشتغال، کارگر، تأمین اجتماعی و... را مورد توجه قرار دهند و آنها را به مرحلة اجرا در آوردند. جهت پایداری جنبة بین المللی تأمین اجتماعی، سازمان ملی متحد، سازمان بین المللی کار و اتحادیه بین المللی تأمین اجتماعی تعهداتی را در این باره پذیرفتند و ملزم به اجرای آن شدند. در سال 1944 در اجلاس سازمان بین المللی کار در فیلادلفیا توجه به امور تأمین اجتماعی این چنین مورد توجه قرار گرفته است.

عدالت اجتماعی شرایط لازم برای یک صلح پایدار پس از جنگ شناخته شد و جهت عدالت اجتماعی راهی جز بسط تأمین اجتماعی نیست.

الزامی شدن تأمین اجتماعی به عنوان یک حق

دولت ها با ورود به تفاهمات دوجانبه کارگر و کارفرما آن را به تفاهم سه جانبه کارگر- کارفرما- دولت تبدیل کردند و به قلمرو ماهوی آن پایداری و گستردگی ویژه ای بخشیدند. از این طریق با شکل دادن نظامات تأمین اجتماعی آن را به مقوله ای ملی، توسعه و بین نسلی تبدیل کردند. و بدین صورت امور مربوط به مراقبت های بهداشتی و درمانی، بیکاری، از کارافتادگی، بازنشستگی و... به تدریج از شکل جزیره ای و منفصل، اختیاری و غیرپایدار و غیرفراگیر در ساختارها و کارکردهای مختلف، اثر جمع شدن، در منظومه ای به هم پیوسته، پایدار و منسجم به نام تأمین اجتماعی تبدیل به یک مقوله ملی، جهانی و توسعه ای شد. پس از آن تأمین اجتماعی به عنوان حقی عمومی که انجام آن «تکلیفی» است بر عهدة دولت ها یاد شد. در نتیجه، ابتدا در کشورهای توسعه یافته و سپس در جوامع دیگر، اصلاحات مربوط به خدمات عمومی و رفاه اجتماعی به جای این که مقوله ای هزینه ای و سربار تلقی شود. جایگاه واقعی خود را به عنوان یک حق و تکلیف پیدا کرده و اساس رشد اقتصادی پویا و تحقق توسعه همه جانبه را فراهم ساخت.

در سال 1952 استاندارد حداقل تأمین اجتماعی را طی مقاوله نامه شماره 102 به تصویب کنفرانس بین المللی کار برساند و از این پس تأمین اجتماعی بمنزله حمایتی است که جامعه در قبال پریشانیهای اجتماعی و اقتصادی پدید آمده به واسطه قطع یا کاهش شدید درآمد ناشی از بیماری، بارداری، حوادث کار، بیکاری، از کار افتادگی، سالمندی، فوت همراه با فراهم ساختن درمان و کمک عائله مندی به اعضاء خود ارائه می دهد. تعریف شده و مورد عمل قرار می گیرد.

بر اساس مقاوله نامه شماره (102) دولت های امضاء کننده متعهد می گردند حداقل سه حمایت از نه حمایت ذیل را در مورد اتباع خود بمورد اجراء در آورند و باستثناء درمان که بصورت کمک جنسی است.

میزان این حمایت ها نباید از حداقل های داده شده کمتر باشد.

الف: مراقبت های پزشکی (حمایت درمان)

ب: بیماری (از نظر جبران درآمدهای از دست رفته به دلیل عدم اشتغال به کار)

ج: بیکاری

د: بازنشستگی

ﻫ: حوادث ناشی از کار

و: از کار افتادگی

ز: فوت

ح: ایام بارداری

ط: کمک هزینه عائله مندی

استراتژیهای تأمین اجتماعی:

در دورة جدید تأمین اجتماعی پس از تدوین استاندارد حداقل با توجه به هزینه های اقتصادی و اجتماعی موجود در هر کشور و امکانات قابل وصول جهت تأمین مالی هزینه های مربوط به حمایت های مذکور، دو دیدگاه زیر در برقراری طرح های حمایتی نزد برنامه ریزان و تصمیم گیرندگان نظام های تأمین اجتماعی کشورهای جهان متبلور می گردد:

الف: نگرش مبتنی بر اشتغال و بیمه ای

ب: نگرش همگانی و غیر بیمه ای

که اول ناظر بر حمایت افراد شاغلی است که از طریق کار و پرداخت حق بیمه شرایط برخورداری از مزایای خود را بدست می آورند و دومی حاکی از حمایت اعضاء جامعه صرف نظر از اشتغال آنان می باشد.

الف: نگرش مبتنی بر اشتغال و بیمه ای:

1- استراتژی بیمه های اجتماعی

2- استراتژی مسئولیت کارفرما

3- استراتژی صندوق های احتیاط

ب: نگرش همگانی و تجربه ای

1- استراتژی مساعدت اجتماعی

2- استراتژی خدمات اجتماعی

در استراتژی بیمه های اجتماعی شرکت در طرح بیمه های اجتماعی اجباری بوده و تأمین مالی طرح بیمه های اجتماعی عمدتاً سه جانبه (دولت، کارفرما، بیمه شده) و در موارد دیگر دو جانبه (کارفرما و بیمه شده) اصل تساوی حق برخورداری از مزایا و اصل کفایت اجتماعی در بیمه های اجتماعی مطرح می باشد.

استراتژی مسئولیت کارفرما:

دسته ای از کشورها برخی از حمایت های خود را از طریق اتخاذ استراتژی مسئولیت کارفرما بمورد اجراء در می آورند و این امر از این واقعیت ناشی می شود که به سبب وجود یک سابقه طولانی رابطه استاد- شاگردی در اروپای قبل از انقلاب صنعتی، پس از معرفی ماشین و ایجاد کارگاههای بزرگ صنعتی این رابطه به شکل رابطه کارفرما و کارگر با انعقاد قراردادهای کار بصورت عرف درآمده و از آنجائیکه ذاتا صنعت مخاطره آمیز بوده و تأکید بر قصور کارگر در ایجاد حادثه نمی توانست رافع مسئولیت کارفرما گردد به منظور حفظ سلامتی کارگران که به تبع کارفرما و کارگاه وی در معرض حادثه قرار می گیرند تدابیری در جهت احقاق حق فرد صدمه دیده اتخاذ گردد که این امر برای اولین بار با وضع قانون غرامت کارگران در اواخر قرن نوزدهم به این مسئولیت خیرخواهانه و انسان دوستانه کارفرما جنبه ماندنی بخشیده و امکان احقاق حق کارگران را از طریق دعوی در محاکم قضایی فراهم سازد.

صندوق های احتیاط:

استراتژی صندوق های احتیاط به عنوان یک نگرش در جهت اعطای طرح های حمایتی یک نوع پس انداز اجباری برای افراد تحت پوشش (بیمه شده) محسوب می گردد و عموما کارفرما نیز در این نگرش مبالغی را بعنوان حق سهم به یک موسسه دولتی یا یک صندوق تحت اداره خوابگاه یا بخش خصوصی می پردازد و این مبالغ به حساب بستانکار بیمه شده منظور می گردد.

استراتژی مساعدت اجتماعی:

وجود یک سنت سیصد ساله دستگیری از فقرا در اروپای غربی زمینه سازی استراتژی دیگری بنام مساعدت اجتماعی می باشد در کشورهایی به منظور حمایت از افرادی که به سبب عدم اشتغال یا قلیل بودن درآمد امکان تأمین آنان از طریق استراتژی بیمه های اجتماعی میسر نیست با اتخاذ این استراتژی بعنوان یک استراتژی مکمل مورد حمایت قرار می گیرند.

استراتژی کمک ها (خدمات) اجتماعی:

استراتژی کمکهای اجتماعی که متأثر از نگرش همگانی و همیشگی ملی است و بعنوان طریق دیگر در ارائه خدمات به افراد صرف نظر از درآمد، اشتغال یا بررسی استطاعت مالی به منظور اعطای یک درآمد مکمل و رساندن سطح معیشت شهروندان سالمند و پر اولاد به یک سطح حداقل قابل قبولی در کشورهای پیشرفته صنعتی و از بودجه عمومی دولت به مورد اجرا درآمده است.

سیر تحول بیمه های اجتماعی در ایران:

ایران همواره یکی از تمدن های پیشگام و تأثیرگذار در قلمرو نوع دوستی، حقوق بشر و... مطرح بوده و شواهد بسیار زیادی در فرهنگ بومی و ملی آن وجود داشته است، نگاهی به منشور کورش کبیر و مقایسه نحوه عمل این تمدن در اعمال سیستم حقوق و دستمزد، تنظیم روابط کار و خدمات بیمه ای به کارگران سازنده تخت جمشید که به تفصیل گفته شد با اهرام ثلاثه مصر به خوبی مبین این واقعیت است که در تمدن ایران، دوستداری نوع بشر و احقاق حقوق اتباع، شهروندان و فرودستان جزء اصول اولیه و لاینفک حکومت و مهمترین مسئولیت مالک و یا کارفرما است. شعر جهان شمول خالق شاهنامه (بنی آدم اعضای یکدیگرند...) که از دیرباز منظور نظر جامعه جهانی قرار گرفته است، یکی از مصادیق بارز توجه فرهنگ و ادبیات ایرانی به مفهوم بیمه و حمایت است. تلفیق تمدن بزرگ و تأثیرگذار ایرانی با مفاهیم متعالی اسلام باعث شد که فرهنگ بومی و ملی پارسیان بیش از پیش مشحون و مملو از اصول نوع دوستی، ایفای حقوق فرودستان و فروبگیران و مسئولیت اجتماعی مدیران، مالکان و کارفرمایان شود.

عهدنامه مالک اشتر که بر لزوم توجه به اصول تکافل اجتماعی (مسئولیت حاکم در قبال آحاد جامعه حتی مخالفان صرف نظر از مذهب، قومیت، جنسیت و...) و توازن اجتماعی (لزوم اعمال سیاست های باز توزیعی درآمد برای نیل به عدالت اجتماعی) به عنوان مهم ترین وظیفه حاکم اسلامی است. پس از انقلاب صنعتی و تحولات گسترده آن در اروپا، دولت های حاکم بر ایران هم با تأثیرپذیری از این تحولات در تلاش بودند تا با الگوپذیری از نظام های اروپایی از دستاوردهای تمدن و انقلاب صنعتی به هر نحو ممکن استفاده کنند. ایجاد مدرسه و دانشگاه به سبک اروپا، رواج روزنامه نگاری و تحزب و همچنین ظهور طبقه ای از روشنفکران تحصیل کرده اروپا در ایران از مصادیق آن دوران است.

در اواخر عصر حکومت قاجار این مباحث رنگ و بوی بیشتری به خود گرفت تا جایی که شاهان ضمن تلاش جهت حفظ سلطنت و استبداد علاقمند به تغییر در بنیانهای اقتصادی و اجتماعی کشور شدند. پس از نهضت مشروطه و تغییر نظام سلطنتی استبدادی به نظام سلطنتی مشروطه ایران به برخی از کنوانسیون ها و مجامع بین المللی پیوست. همزمان با آغاز قرن بیستم دولت های وقت با هدف گسترش زمینه های سرمایه گذاری و استفاده دسته جمعی از کارگران و نیروهای مولد و متخصص تلاش کردند زیرساخت های اقتصادی و اجتماعی لازم را در کشور ایجاد نمایند از جمله این طرح ها، طرح بزرگ راه آهن سراسری با استفاده از حجم نسبتاً عظیم از نیروی کار بود. با توجه به خطرات و حوادث این طرح بزرگ که از مناطق صعب العبور و کوهستانی عبور می کرد و به منظور حفظ و صیانت از نیروی کار

صندوق احتیاط کارگران طرق و شوارع:

در نخستین گام بیمه کارگری از نوع صندوق احتیاط کارگران طرق و شوارع در سال 1309 تصویب گردید و از ابتدای سال 1310 فعالیت خود را آغاز کرد. کارگران شاغل در راه سازی در برابر حوادث ناشی از کار (درمان، غرامت مقطوع از کارافتادگی، غرامت مقطوع فوت) توسط این صندوق بیمه شدند. تعهدات صندوق ذکر شده در سال 1311 به کارگران ساختمانی دولت و در سال 1312 به کارگران شاغل در کارگاههای صنعتی و معدنی گسترش یافت. با تصویب نظام نامه کارخانجات و موسسات صنعتی در سال 1315 بخش وسیعتری از کارگران شاغل در کارخانه ها و موسسات صنعتی تحت پوشش این بیمه قرار گرفتند. در سال 1322 با تصویب لایحه اجباری بیمه کارگران، تمامی کارخانجات و موسسات اقتصادی، صنعتی، معدنی، تجاری، باربری و راه آهن دارای بیش از 20 نفر کارگر (اعم از دولتی و غیردولتی) مکلف شدند کارگران خود را نزد شرکت سهامی بیمه ایران با یک شرکت بیمه داخلی بیمه کنند.

با تشکیل وزارت کار در سال 1325 ضمن افزایش دامنه شمول بیمه اجباری کارگران از نظر پوشش و سطح تعهدات، مقدر شد در هر کارگاه برای انجام امور بیمه کارگران دو صندوق شامل صندوق بهداشت و صندوق تعاون تشکیل شود و برای نظارت بر این صندوق ها و هماهنگ سازی آنها نیز بنگاه رفاه اجتماعی از سال 1326 آغاز به کار کرد.

نقطه عطف این تحولات، تشکیل صندوق تعاون و بیمه کارگران در سال 1328 بود که با تسری مقررات بیمه اجباری به عموم کارگران و افراد خانواده آنها، تعهدات بیمه را به حوادث و بیماریهای غیر ناشی از کار نیز گسترش داد و برای اولین بار الگوی بیمه اجتماعی کارگران را به اجرا گذاشت. این صندوق تا سال 1332 زمان تشکیل سازمان بیمه های اجتماعی کارگران به فعالیت خود ادامه داد.

تشکیل سازمان بیمه های اجتماعی کارگران:

در آغاز دهه 1330 تحولات سیاسی و اقتصادی ایران از یک سو و تحولات بین المللی از سوی دیگر شرایط را برای اجرای بیمه اجتماعی کارگران به شیوه متداول در کشورهای اروپایی فراهم کرد. دولت وقت با درک ضرورت بیمه اجتماعی، قانون بیمه اجتماعی کارگران را در بهمن ماه 1331به تصویب رساند و از اردیبهشت ماه 1332 با تشکیل سازمان بیمه های اجتماعی کارگران امور مربوط به بیمه اجتماعی کارگران (که تا پیش از آن از طریق صندوق تعاون و بیمه کارگران و نیز شرکت سهامی بیمه ایران انجام می شد) در این سازمان متمرکز گردید.

در واقع شکل سازمانی تأمین اجتماعی از تاریخ تصویب و اجرای قانون مزبور است به گونه ای که در ماده 1 قانون مزبور مقرر شد: کلیه کارخانه ها و بنگاههای مشمول قانون کار موظفند کارگران خود را برای استفاده از کمک های مذکور در لایحه قانونی در موارد زیر نزد سازمان بیمه نمایند: حوادث و بیماریها و ازکار افتادگی ناشی از کار و غیر ناشی از کار کارگر،حوادث و بیماری های خانواده بلاخص کارگر، ازدواج، حاملگی، وضع حمل، عائله مندی، بازنشستگی، کفن و دفن، کمک به بازماندگان کارگر فوت شده و بیمه بیکاری

همچنین در ماده 2 قانون مزبور مقرر شد: سازمان می تواند پیشه وران و به طور کلی هر نوع کارگران دیگر را که مشمول ماده 1 این لایحه نشوند در صورت تقاضای اشخاص ذینفع در مقابل تمام و یا قسمتی از موارد استفاده در این لایحه قانونی بیمه کند مشروط به اینکه تقاضا کننده پرداخت تمام حق بیمه را با شرایطی که سازمان تعیین خواهد کرد تعهد کند.

از زمان تشکیل سازمان ذکر شده و اجرای مفاد قانونی آن می توان گفت باب راه اندازی و استفاده از تجربه جهانی در قلمرو نظام تأمین اجتماعی بویژه بیمه های اجتماعی در ایران مفتوح گردید و از زمان تشکیل سازمان بود که ایران در عرصه های بیمه های اجتماعی یکی از فراگیرترین خدمات اجتماعی را در قلمرو بیمه های اجتماعی در دنیا داشته و از مؤثرترین اعضاء سازمانهای بین المللی (نظیر سازمان بین المللی کار (ILO) و انجمن بین المللی تأمین اجتماعی است (ISSA)

مهم ترین ویژگی های این قانون را می توان به شرح ذیل شمرد:

- ایجاد یک سازمان مشخص با اختیارات قانونی لازم تحت نظارت یک شورای عالی فرابخش برای انجام امور بیمه اجتماعی کارگران

- تعیین ضوابط نسبتاً دقیق و اجرایی برای انجام امور بیمه گری، پوشش جمعیت، تأمین منابع مالی و ارائه تعهدات سازمان

- گسترش دامنه شمول بیمه اجباری به کلیه کارگران و شاغلان مشمول قانون کار و ارائه انواع خدمات و مزایای رایج در چارچوب قانون

- ایجاد حمایت کمک بیکاری که در آن دوران در نوع خود در میان کشورهای خاورمیانه تقریباً بی نظیر بود

- تحت پوشش قرار دادن خانواده بالاخص بیمه شدگان

- برقراری رسمی و قانونی مستمری بازنشستگی و مستمری بازماندگان

- تعیین سن رسمی بازنشستگی (مردان 65 سال زنان 60 سال تمام و کارهای سخت و زیان آور 55 سال تمام)

- صدور مجوز قانونی برای تأمین شعب و نمایندگی در شهرستانها

- صدور مجوز قانونی مبنی بر واگذاری قسمتی از کمک های مقرر در قانون به شورای مورد توافق در هر کارگاه

- تکلیف به کافرمایان مبنی بر رعایت حفاظت فنی و حفظ تندرستی کارگران

- ایجاد تکلیف به کارخانجات و موسسات دولتی و وابسته به دولت به اعاده به کار کارگران مسلول بهبود یافته

در سال 1334 اصلاحاتی در خصوص نرخ حق بیمه و در سال 1339 در خصوص نحوه ارائه خدمات و تعهدات سازمان در زمینه های بیماری و بارداری تغییراتی ایجاد گردید.

مهمترین تحولات در فاصله زمانی 1339 تا 1354

در سال 1342 واژه کارگران از نام سازمان و عنوان قانون بیمه های اجتماعی حذف و شمول این قانون به عموم افراد (بجز کسانی که تابع استخدام کشوری بامقررات خاص بیمه ای بودند) تسری یافت.

در سال 1348 با تصویب قانون بیمه های اجتماعی روستائیان، روستائیان مشمول اصلاحات ارضی و نیز کارگران مشاغل کشاورزی تحت پوشش بیمه بیماری، حوادث ناشی از کار، از کار افتادگی و فوت قرار گرفتند.

در سال 1352 با تصویب قانون بیمه اجباری کارگران ساختمانی، کارگران شاغل در فعالیت های مربوط به ایجاد، توسعه و تجدید بناهای ساختمانی، تحت پوشش بیمه حوادث ناشی از کار و مزایای منبعث از آن از جمله درمان، غرامت ها، مستمری از کارافتادگی و مستمری بازماندگان قرار گرفت.

در سال 1353 با تشکیل وزارت رفاه اجتماعی، سازمان بیمه های اجتماعی و دیگر سازمانها و نهادهای بیمه ای مرتبط به این وزارت وابسته شد.

در سال 1354 با تصویب قانون اجتماعی و تشکیل سازمان تأمین اجتماعی نقطه عطف دیگری در مسیر بیمه های اجتماعی کشور بوجود آمد.

تشکیل سازمان تأمین اجتماعی:

تصویب قانون تأمین اجتماعی در شرایطی که اندیشه های رفاهی و بیمه همگانی در کشور شکل گرفته بود منجر به تحولاتی شد که از آن جمله می توان به بهره گیری از واژه «تأمین اجتماعی» به جای بیمه اجتماعی و همچنین تأکید بر واژه «بیمه شده» به جای کارگر اشاره کرد این نوع نگرش که پیمودن گامی بلند در عرصه تأمین اجتماعی کشور را از نظر فراگیری، پوشش جمعیتی و جامعیت تعهدات مدنظر داشت.

به دلیل فراهم نبودن شرایط و زیرساخت های اجتماعی و سیاسی و همچنین ضعف در اجرا ناکام ماند و تغییرات سازمانی پی در پی طی سال های 1354 و 1355 و پس از پیروزی انقلاب اسلامی دگرگون شد.

مفهوم تأمین اجتماعی و اصول حاکم بر آن:

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و در اصل 29 تعریف جامعی از تأمین اجتماعی صورت گرفته است:

برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، از کارافتادگی، بی سرپرستی، حوادث و سوانح، نیاز به مراقبت های بهداشتی و درمانی به صورت بیمه ای و غیربیمه ای حقی است همگانی و دولت موظف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت های مالی فوق را برای یکایک افراد تأمین کند.

با توجه به تعریف به عمل آمده در اصل 29 قانون اساسی از تأمین اجتماعی و سایر مفاهیم مندرج در اصول یادشده نظام تأمین اجتماعی را می توان با در نظر گرفتن اصول ذیل و رعایت مفاد آن

1- اصل کفایت

2- اصل جامعیت

3- اصل فراگیری

مدعی شد که تحقق عدالت اجتماعی مستلزم تأمین اجتماعی خواهد بود و ارمغان تأمین اجتماعی تحقق عدالت اجتماعی می باشد.

جان کلام اینکه طی پنجاه و اندی سال که از شکل امروزی تأمین اجتماعی گذشته، نگرش نیروی کار جامعه را به اشتغال حمایت های اجتماعی و اعتماد به جامعه و آینده نگری را متحول ساخته است. ارائه خدمات متنوع درمانی بازنشستگی و از کارافتادگی سبب شده است که بخش عمدة جامعه ایران به سرنوشت مشترکی در دریافت خدمات اجتماعی و مطالبات خود از سازمان تأمین اجتماعی بیندیشد و این امر موجب بروز خیز جمعی در جامعه و تحقق نسبی به هم پیوستگی اجتماعی برای جامعه ایران شده است. مشارکت مردم در سامانة تأمین اجتماعی کشور توانسته است کمکی برای زمینه سازی تحقق مردم سالاری در ایران باشد چرا که مشارکت مردم در تأمین اجتماعی در یک جامعه مدنی تعریف شده بر اساس شرایط ایران می تواند یکی از مصادیق مردم سالاری تلقی شود.

تأمین اجتماعی در جامعه نیمه سنتی و نیمه مدرن ایران فراز و فرودها و مشکلات زیادی را پشت سر گذاشته و برای سازگاری بهتر با تحولات جامعه ناگزیر محتاج اصلاح و تغییرات تدریجی و سنجیده است.

سازمان تأمین اجتماعی، به عنوان یکی از بزرگترین نهادهای اجتماعی ایران، باید بیش از گذشته راه شفاف سازی پاسخگویی و کارآمدی را با تکیه بر تجارب پنجاه ساله خود و تجارب بین المللی بپیماید تا بتواند تقاضاهای رو به گسترش اجتماعی ناشی از توسعه اجتماعی جامعه ایران را پاسخ گوید، تأمین اجتماعی نتیجه تحولات جامعه مدرن است و همواره برای حرکت و اصلاح و کارآمدی محتاج دانش فنی و اجتماعی مربوط به حوزه علمی خویش است، محدود بودن دامنة تحقیقات و مطالعات لازم در زمینه تأمین اجتماعی در ایران، موجب محدودیت دامنه شناخت علمی حوزة تأمین اجتماعی ایران شده است.

بی تردید تشویق و ترغیب دانشگاهی و مراکز علمی و پژوهشی برای ورود به مقولة تأمین اجتماعی و طرح علمی مسایل آن و یافتن راه حل های مناسب توسعه در این بخش، می تواند در کارآمدی و اثربخشی این پدیدة موثر بر حیات اجتماعی ملت ایران و ارتقای توسعه اجتماعی گام بسیار مفیدی به شمار آید.

منابع

1- واهقی، ایرج «تأمین اجتماعی در ایران باستان» «فصل نامه تأمین اجتماعی»

2- ستاری فر، محمد «زمینة تاریخی تأمین اجتماعی» «فصل نامه تأمین اجتماعی»

3- ملکوند، فرخ «بازشناسی و تحلیل عملکرد سازمان تأمین اجتماعی در قلمرو بیمة بازنشستگی» «فصل نامه تأمین اجتماعی»

4- حیدری، علی «تحلیل کلی بر سیر قطور ساختاری تأمین اجتماعی» «فصل نامه تأمین اجتماعی»

5- ستاکه، اردشیر «جزوه آموزشی سیر تحول تأمین اجتماعی در جهان و ایران»

تاریخ تامین اجتماعی

مطالب مشابه :

دريافت سوابق بيمه تامين اجتماعي از طريق اينترنت

قوانین بیمه بیکاری

تاریخ تامین اجتماعی

تصوير حمايت وامنيت دربيمه تامين اجتماعي

سامانه مشاهده سوابق بیمه شدگان

سایت تامین اجتماعی/سوابق بیمه