وضعیت جغرافیای طبیعی استان فارس

وضعیت جغرافیای طبیعی استان فارس- نویسنده فرید سیداحمدی - کارشناس ارشد جغرافیای طبیعی - گرایش هیدرو ژئومرفولژی

1- موقعیت جغرافیایی و وسعت استان :

استان فارس ازا ستان های جنوبی کشور بوده که با وسعت 122 هزار کیلومتر مربع ، پس از استان های سیستان و بلوچستان ، و کرمان و یزد ، چهارمین استان از نظر وسعت در کشور میباشد . این استان 4/7درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده و از سمت شمال با استان اصفهان ، از سمت شمال شرق با استان یزد ، از سمت شرق با استان کرمان ، جنوب شرقی با استان هرمزگان ، جنوب غرب با استان بوشهر و نهایتا غرب و شمال غرب ، با استان کهکیلویه و بویر احمد ، همسایه میباشد .

موقعیت خاص استان از جهت استراتژیکی قابل توجه است . از یک طرف نزدیکی با خلیج فارس و از طرف دیگر ارتباط با استانهای مرکزی کشور ، بر اهمیت آن افزوده است این استان به عنوان پلی ، حدفاصل جنوب و مرکز کشور محسوب میگردد و از گذشته های دور از راههای مهم و حلقه دست یابی به فلات مرکزی ایران محسوب میگردیده است . و از همین رو در طول دوران های مختلف تاریخی جولانگاه اقوام و تمدن های مختلف بوده است .

خطه فارس از دير باز محل اسكان قوم پارس و يكي از مهدهاي تمدن و شكوفايي فرهنگ وعلم ايران زمين بوده است. دروازه صدور و نفوذ فرهنگي و تمدن ايراني چه در پيش ازاسلام و چه پس از اسلام سرزمين و يا به عبارت ديگر اقليم فارس بوده است. در اين خطهستارگان درخشان علم و ادب و فلسفه بسياري برخاسته اند كه هر يك به نوبه خويش دراعتلاي تمدن و آوازه ايران اسلامي نقش بسزايي داشته اند.

پايتختي پادشاهان هخامنشي، ساساني،صفاريان، آل بويه، آل مظفر و خاندان زند به همراه مركزيت حكومت و كنترل بخش جنوبيايران زمين ، فارس را جزو پهنه هاي استثنايي و مهم كشور قرار داده است. نماد حضورتمدن ايران زمين در اين خطه آثار باستاني و تمدن بشري همچون : تخت جمشيد، كاخساسان، پاسارگاد، نقش رستم، غارشاپور، شهر بيشابور، شهر گور، بازار قيصريه، مسجدجامع عتيق، بازار و حمام وكيل، ارگ كريمخاني مي باشند.

كافي است بدانيم يك سوم آثارتاريخي کشور عزیزمان ايران ، در فارس جاي دارد. فارس در دوره هاي مختلف تاريخي، پايتخت و مركز ثقلحكومت ايران زمین بوده است. در زمان هخامنشيـان (500 سال پيش از ميلاد مسيح) در زمانساسانيان (قرن چهارم ميلادي) در حكومت آل بويه (قرن چهارم هجري) و بالاخره در دورانزنديه (قرن يازدهم هجري)، فارس نقش اساسي در تاريخ و جغرافياي ايران و بخش اعظمي ازجهان آن روز داشته است. نشانه و يادگارهاي تاريخي بي شمار از اين دروان ها در فارسوجود دارد. از همين روي مركز فارس، شهر شيراز را پايتخت فرهنگي ايران ناميدهاند.

2- ناهمواری های استان و نحوه شکل گیری آن ها

کوه های زاگرس ، بخش اعظم استان را در بر گرفته است . در مجموع بخش چین خورده رشته کوه های

زاگرس ، خود به 3 قسمت زاگرس شمال غرب (منطقه کرمانشاه و ایلام ) ، زاگرس میانی (منطقه لرستان و بختیاری ) و زاگرس جنوب شرق (منطقه فارس ) تقسیم میشود . بخش سوم زاگرس به طور کلی در استان پهناورفارس گسترده شده و به همین دلیل است که به آن زاگرس فارس نیز میگویند .

این واحد زاگرس ،حداکثر پهنا را داشته و چهره ظاهری آن با دو بخش دیگر زاگرس تفاوت دارد . در فارس امواج چین ها ملایمتر و بازتر شده و بیشتر به صورت چاله های ناودیسی و برجستگی های طاقدیسی ساده مشخص میگردد . همین چاله های ناودیسی به مرور زمان تبدیل به دشت های وسیع گردیده است . از دیگر مشخصات زاگرس فارس این است که هر چه از طرف شمال غرب استان به طرف شرق و جنوب شرق استان پیش میرویم ، محور چین ها از جهت شمال غرب جنوب شرق به سمت غرب به شرق منتهی میگردد .

از نظر زمین شناسی در كوه هاي استان فارس طبقات ائوسن، توده هاي عظيمي را تشكيل داده است . زاگرس درفارس بر روي سنگ هاي شيستي، آهكي و مارني و تشكيلات جوانتر متعلق به دوره كرتاسه تشكيل شده كه داراي سنگواره پالئوسن مي باشد. بعد از مدتي محيط رسوبي عميق تر شده و لايه هاي آهكي به وجود آمده همراه با مارن وشيست بوجود آمده اند . در حوضه رسوبي زاگرس رسوب گذاري از دوره اليگوسن به ميوسن هم چنانادامه داشته و سازند آهک آسماري تشكيل شده است.
در اين سازند دو بخش تبخيريو ماسه سنگي نیز شناخته شده است. در سازندفارس رخساره هاي نرم تنان، خار پوستان، مرجان ها و ميكرو فسيل ها مختلف ديده شدهاست. بنابراين به طور کلی ناهمواری های استان فارس مربوط به دوریا عهد ميوسن و قسمتي از پليوسن ((از دوره ترشیاری و از دوران سنوزوئیک)) ودر مجموع ناهمواری های جوان مي باشد.از مشخصات این چنین مناطقی زلزله خیز بودن است . کما اینکه از سال 1900 میلادی تا کنون 1115 زمین لرزه دستگاهی در استان فارس رخ داده است .و گاه و بیگاه نیز شاهد بروز زلزله در نواحی مختلف استان می باشیم که این خود ناشی از جوان بودن منطقه از نظر زمین شناسی و برخورد مداوم سپر عربستان به سپر ایران می باشد .

منابع معدنی : از جهت منابع و مواد معدنی استان فارس در دو قسمت متمایز قابل بررسی میباشد:    الف) پهنه چين خورده زاگرس
   در نواحي كازرون، ممسني، فيروزآباد، لار،لامرد، داراب، فساب، سپيدان، شيراز و مرودشت، غالب سازندهاي زمين‌شناسي از نوع سنگآهك، مارن، گچ و نمك است كه تا كنون مورد پيگردهاي اكتشافي قرار گرفته‌اند.افزون بر آن فسفات، سيليس، خاك هاي صنعتي و بوكسيت از جمله توانايي هاي معدني پهنهچين ‌خورده زاگرس بوده كه بررسي هاي انجام شده حکایت از پتانسيل خوب معدني دارد   بيش از 85% سطح استان فارس متعلق به پهنه ساختاري ـ رسوبي و زاگرساست كه عموما، برخلاف منابع هيدروكربورهاي موجود،(گاز و نفت) از نظر ذخاير معدني فلزي توانچندان بالائي نداردو چنانچه مشاهده میگردد بیشتر فعالیت های صنعتی در این مناطق بر پایه صنایع وابسته به نفت و گاز می باشد .

   ب) زاگرس مرتفع، سنندج ـ سيرجان
   مناطق شمال شرقي و شمال غربي استان كهشامل شهرستان هاي استهبان، نيريز، ارسنجان، بوانات، خرم بید، آباده و اقليد مي‌باشد،عمدتا در بخش افيوليتي زاگرس و زون سنندج ـ سيرجان قرار

گرفته‌اند شهرستان هايمذكور از از لحاظ مواد معدني فلزي نظيركروميت، منگنز، خاك صنعتي و نسوز و مسپتانسيل معدني اكتشافي نسبت بالايي داشته و تا كنون چند طرح اكتشافي نظيرپتانسيل‌هاي شهرستان اقليد، مطالعه منگنز در شهرستان نيريز ـ داراب و استهبان،باريت ديده‌گان (بوانات)، مطالعه و پتانسيل‌يابي كروميت در نيريز، مس در فسا، طلادر بوانات، پتانسيل‌يابي مواد معدني در شهرستان اقليد به اجرا در آمده است. باتوجه به ذخاير فلزي موجود در شهرستان هاي فيروزآباد (سرب و روي) و كروميت در نيريزو منگنز در شهرستان هاي استهبان، و مس در شهرستان هاي بوانات، خرم بيدـ اقليد و كبالت، آهن منگنزدار در شهرستان هاي بوانات و آباده و.... استان فارس رامي‌توان از جمله مناطق معدني كشور دانست. این منطقه مورد اكتشاف‌هاي ناحيه‌اي و موضوعي قرار گرفته است و اشتغال ساکنین این شهرستان ها نیز در بخش استخراج معادن میباشد .

منابع و معادن استان که از آنها صحبت به عمل آمد نقش بسزایی در توسعه اقتصادی و صنعتی کشور داشته است هر چند که نقش آن در توسعه اقتصادی استان کم رنگ تر بوده است . باشد که شما دانش آموزان عزیز که در آینده چرخ های اقتصادی استان را به گردش در خواهید آورد ، با وجود کثرت و وفور منابع و معادن استان و بهره گیری از نیروهای متخصص خود استان و تاسیس کارخانه های مربوط به همین منابع خدادادی ، نقش استان را از نظر تولید در کشور به حداکثر بازدهی رسانیده و با اشتغال جوانان در این صنایع ، میزان بیکاری را به حداقل رسانید .

در شهرستان محل زندگی خود چه منابع و معادنی را سراغ دارید ، آیا کارخانه مناسب با این منابع در محل شهرستان شما وجود دارد ؟و یا اینکه پس از استخراج به دیگر استان های کشور حمل میشود ؟



   3- پدیده های مهم جغرافیایی استان :

استان فارس به دلیل پهناور بودن و تاثیر عوامل متفاوت از نظر چگونگی شکل گیری ساخت های طبیعی و نحوه پیدایش ، چشم اندازهای طبیعی و پدیده های مهم جغرافیایی و زمین شناسی چون : تنگه های طبیعی ، گنبدهای نمکی ، دریاچه ها و پلایا ، ناودیس های معلق ، آبشارها، کویر ، جنگل و......را در خود جای داده است که در این میان به چند پدیده منحصر به فرد اشاره میشود :

تنگه های طبیعی :

تنگ یا تنگه به اشکال طبیعی گفته میشود که بر اثر عبور دره یک رودخانه از یک طاقدیس و یا حفر طاقدیس از کنار ، توسط رودخانه بوجود آید . تنگه هایی چون : تنگ خاني،تنگ هرايز، تنگ بوان، تنگ الله اكبر، تنگ بستانک (بهشت گمشده) ، تنگ ايج، تنگه لايتاريک، تنگ استهبان، تنگ پلنگان، تنگ لاي زنگان، تنگ زي طشت، تنگ جزين يا گزين، تنگخرقه و تنگ براق ، تنگ ابو.الحیات ، از جمله مهم ترین تنگه های استان فارس به حساب آمده که اکثرا بر اثر فرسایش رودخانه ای در طاقدیس های رسوبی شکل گرفته اند .

دره ها و تنگه هاي متعدد استانفارس، گردشگاه هاي طبيعي بسيار زيبايي را فراهم نموده اند که

همواره پذيراي بازديدکنندگان و دوست داران طبيعت مي باشند. تنگ بوان که از طبيعت زيبايي برخوردار است وتنگ خرقه(فيروزآباد) که دره اي سرسبز و خرم است و پوشش جنگلي زيبا، چشمه سارهايفراوان و باغ هاي پربار دارد، گردش گاه ميان جنگل كه مانند توده ‌اي انبوه در دامنهكوه ميان جنگل و در دو سوي جاده خود نمايي مي ‌كند، برخي از اين تنگه ها و گردشگاهها هستند. مراتع و گل زارهاي حاشيه درياچه هاي منطقه همراه با ماهي هاي آزاد وپرندگان وحشي چشم اندازهاي زيبايي از اين درياچه ها در بهار و پاييز به وجود ميآورند که بسيار جذاب و ديدني هستند.

رودخانه ها و آبشارهاي جذاب و منحصر به فرديمانند آبشار مارگون سبب شده اند که اين استان توانمندي هاي قابل توجهي را در زمينهجاذبه هاي طبيعي داشته باشد و همراه با جاذبه هاي منحصر به فرد تاريخي خود،پذيراي طبيعت دوستان نيز باشد.

گنبدهای نمكي
به طور کلي برجستگي هايي که توسط نمک به علت حرکات و بالاآمدن آن ايجاد مي‌گردد، گنبد نمکي (Salt dome) ناميده مي‌شود. بديهي است اشکالخارجي تمامي گنبدهاي نمکي يکسان و يک تصوير نبوده و بستگي به سنگ هاي پوششي آن،فشار دروني و ميزان آن دارد. به عبارت ديگر گنبد نمکي عبارت است از ساختمان زمين‌شناسي گنبدي تصويري که هسته آن از نمک تشکيل شده است. از نظر مکانيسم تغيير ،نمونه تغيير تصوير پلاستيکي است. حرکت اين گونه مواد پلاستيکي سبب ايجاد چين‌هايدياپيري مي‌شود و به همين جهت از نظر زمين شناسي ساختماني نيز قابل مطالعه و بررسياست.
از جمله استان هايي كه گنبد هاي نمكي فراوان در آن يافت مي گردد استانفارس است. از نظر تعداد گنبد نمكي استان فارس در ميان استان هاي كشور مقام اول راداراست و بيشترين گنبدهاي نمكي استان فارس در منطقه لارستان وجود دارد. به طوريكهبين 265 يا 300 گنبدهاي موجود منطقه فارس، بوشهر، خوزستان و قريب به 220 گنبد نمكيدر لارستان بوده كه عمدتا باعث شور شدن دشت هاي مذكور شده است، كه تنها راه حلاستفاده از پتانسيل منطقه و مساعدت جهت بهبود آب و خاك احداث سازه هاي مكانيكي از جمله زه کش های طبیعی باهدف كنترل نمك گنبدها و استفاده از گونه هاي شورپسند جهت جذب نمك و شيرين نمودن آبو خاك مي باشد.

آیا در حوالی منطقه محل سکونت شما گنبد نمکی وجود دارد ؟ در صورت مثبت بودن جواب مشخصات آن را ذکر کنید :

دریاچه ها :

دریاچه های بسیاری در استان فارس وجود دارد که برخی از آنها دارای آب شیرین بوده که مهم ترین آنها دریاچه پریشان میباشد . برخی از آنها دارای آب شور بوده و برخی نیز فصلی میباشند . در یک تقسیم بندی کلی به دریاچه هایی که بیش از 66% ایام سال دارای آب بوده و فقط میزان حجم آب در ماه های متفاوت تغییر میکند ، ، دریاچه دائمی گویند و به مناطقی که کمتر از 33% ایام سال دارای آب

باشند دریاچه موقت گویند .

اکثر دریاچه های فارس فرو افتادگی هایی هستند که در امتداد ناودیس ها و چاله های زمین ساختی و در بین طاقدیس ها جای گرفته و سطح اساس رودخانه های اطراف خود محسوب میشوند . در برخی از آنها نیز علاوه بر تغذیه از طریق رودخانه های اطراف ، چشمه های زیر زمینی نیز به تغذیه آن کمک میکنند .

مهم ترین دریاچه های فارس عبارت هستند از : دریاچه فامور (پریشان )که در 12 کیلومتری کازرون قرار دارد ، دریاچه بختگان ، دریاچه طشک ، که به صورت یک فروافتادگی بلند و کشیده و به طول تقریبی 100 کیلومتر در امتداد شمال غرب ، جنوب شرق واقع در شمال استهان ، غرب نیریز ، شرق مرودشت قرار گرفته است . دریاچه کافتر (شادکام )شهرستان اقلید ، دریاچه برم فیروز ، واقع در ارتفاعات شمالی شهر سپیدان دریاچه و تالاب ارژن ،(60 کیلومتری شیراز ) و دریاچه مهارلو درشرق شیراز .

((نزدیک ترین دریاچه به محل زندگی شما چه نام دارد؟ دائمی است یا موقت ؟آب این دریاچه از چه طریق تغذیه میشود ؟ ))

4- وضعیت آب و هوایی استان و عوامل موثر در پیدایش آن :

آگاهی از توزیع جغرافیایی الگوهای بارش و توده های هوای بوجود آورنده آن و بررسی ویژگی های بارندگی و پهنه بندی آن به دلیل استفاده گسترده آن در کشاورزی ، منابع آب ، صنعت توریسم ، بهره برداری از سدها ، دانش آبیاری ، استفاده بهینه از منابع آب و خاک و افزایش تولیدات زراعی و باغی و دامی ، حائز اهمیت است .

بارندگی زمستانه در تامین منابع آب در استان فارس نقش اساسی را ایفا می نماید و این نقش از شمال به جنوب و از غرب به شرق استان ، بدلیل کم تر شدن بارش و کمبود چشمه سارها و رودخانه های دائمی و گرم تر شدن هوا و احتیاج بیشتر به نزولات جوی ، افزایش پیدا میکند .

بررسی های نقشه های جوی مربوط به 30 سال گذشته استان و کشور نشان میدهد که استان فارس در فصول مختلف سال ، تحت تاثیر سیستم های جوی و توده های هوای متفاوتی قرار میگیرد که عمده ترین آنها به ترتیب اهمیت ، از این قرار میباشند :

- توده هوای سودانی : منشاء آن شمال شرقی آفریقا بوده که پس از کسب رطوبت از دریای سرخ و پهنه های رطوبتی دیگر از جنوب غرب وارد استان گردیده و اکثر مناطق فارس را خصوصا در فصل زمستان مورد تاثیرقرار میدهد . نتیجه ورود این سیستم بوجود آمدن بارش در بیشتر شهرستانها به جز شمال شرق استان فارس میباشد .

- توده هوای مدیترانه ای: این توده کم فشار از اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه به سمت فارس وزیده و بیشترین تاثیر رااز نظر بارش در ارتفاعات شمال غرب و غرب استان به جای میگذارد .

- توده هوای شمالی که از سمت سیبری و با جهت شمال شرقی ، جنوب غربی به استان وزیده و موجب برودت هوا در زمستان و علی الخصوص نواحی کوهستانی میگردد .در صورت اختلاط این توده هوای خشک با رطوبت توده هوای غربی و جنوب غربی ؛ در برخی سالها شاهد ریزش های جوی به شکل برف حتی در مناطق کم ارتفاع و جنوب استان نیز خواهیم بود .

- توده های هوای جنوبی : که از سمت شبه جزیره عربستان و در طول فصل تابستان به طرف فارس وزیده و نتیجه ای جز گرما و در برخی موارد به همراه آوردن گرد و خاک ندارد.

5- طبقه بندی انواع آب و هوا و پراکندگی آن در استان :

در استان فارس تحت تاثیر عوامل مختلفی چون ویژگی های توپوگرافی ، جهت ناهمواری هاو چین خوردگی ها ، ارتفاع ، عرض جغرافیایی و دیگر عوامل ، سه ناحیه آب و هوایی اصلی و مشخص پدیدار شده ، که هر کدام نیز به نواحی آب و هوایی جزئی تری تقسیم بندی میشوند .

این 3 ناحیه اصلی عبارتند از :

1- ناحیه کوهستانی شمال ، شمال غرب و غرب استان که مرتفع ترین مناطق و کوه های استان را در خود جای داده و دارای زمستان های سرد و تابستان های معتدل بوده و میزان بارندگی متوسط آن در سالهای آماری گذشته ، بین 400 تا 600 میلی متر بوده است . شهرستان های اقلید ، سپیدان ، ممسنی و غرب آباده در این ناحیه واقع گردیده اند .

2- ناحیه مرکزی : این ناحیه که در مجموع ارتفاع کمتری نسبت به ناحیه اول دارد ، در زمستان دارای آب و هوای معتدل توام با بارش و تابستان های گرم و خشک میباشد . میزان بارش این ناحیه بین 200تا 400 میلی متر بوده و شهرستان هایی چون شیراز ، کازرون ، فسا و فیروز آباد در این ناحیه قرار گرفته اند .

3- ناحیه جنوب و جنوب شرقی : در این قسسمت از استان بدلیل کم بودن ارتفاع ، عرض جغرافیایی پایین تر ، و شکل گیری جهت کوه ها که عمدتا غربی ، شرقی هستند ، شاهد بارندگی کمتری نسبت به دو ناحیه قبلی ذکر شده هستیم (کمتر از 200 میلی متر ) . هوای این ناحیه در زمستان ها معتدل و در تابستان بسیار گرم و خشک میباشد . شهرستان هایی چون لارستان ، خنج ، مهر ، لامرد ، داراب ، زرین دشت ، داراب و قیر و کارزین در این ناحیه آب و هوایی قرار گرفته اند .

وضعیت جغرافیای طبیعی استان فارس

مطالب مشابه :

خورجان عروس روستاهای ایران

روزپدر

اوقات فراغت دانش‌آموزان و نقش وزارت ورزش و جوانان

زیر ساختهای مدیریتی در سند تحول بنیادین درآموزش وپرورش

عنوان مقاله: نقش ورزش در رشد شخصیت

استخدام در بانک صادرات

وضعیت جغرافیای طبیعی استان فارس