مطالعات اجتماعی(فصل ششم)

بسته ی آموزشی ١ چيست؟
بسته ی آموزشی، يک مجموعه ی سيستمی است. در ادبيات علوم تربيتی، واژه هايی مانند »
«. بسته ها، پاکت ها، مجموعه ها، سيستم های آموزشی و امثال آن را به صورت مترادف به کار می برند
اين واژه ها برای پوشش دادن به دو مفهوم جدای از هم مورد استفاده قرار می گيرند.
مفهوم اوّل: يک سيستم کامل فعاليت های يادگيری و موادّ درسی وابسته به آن در يک زمينه ی
محتوايی وسيع يا مجموعه ای از هدف های عينی.
مفهوم دوم: مجموعه ی ويژه ای از موادّ درسی برای يک بخش از يک سيستم کامل
. فعاليت های يادگيری يا حتی يک موضوع درسی يا ساير اجزای برنامه های درسی ٢
هنوز در ايران رايج نشده و برداشت های موجود « بسته ی آموزشی » بايد توجه کرد که مفهوم … »
در سطح جامعه و در بين متوليان امور اجرايی آموزش و پرورش و حتی فرهيختگان فنّاوری آموزشی
در مورد بسته های آموزشی، بيش تر با واژه ی کيت ٣ مرتبط است. در واقع کيت، زير مجموعه ای جزيی
١- Learning package.
. ٢ مجدفر، مرتضی؛ بسته ی آموزشی چيست؟، ١٣٧٥ ، ص ٣٠
٣- Kit.
١٩٦
از مجموعه ی تکامل يافته ی بسته ی آموزشی است که بيش تر در بخش تجهيزات ديداری شنيداری و
وسايل آموزشی مورد استفاده در کلاس درس، خودنمايی می کند. مجموعه های الکترونيکی، کلکسيون
سنگ ها و سنگ واره های زمين شناسی، مجموعه ی وسايل آزمايش ساده در شيمی، مجموعه ی
بازی های رايانه ای، همان کيت هايند که در آموزش های دروس مختلف مورد استفاده قرار می گيرند و
١«. در واقع، اجزای جدی و قابل اعتنايی از بسته های آموزشی اند
بسته ی آموزشی، مجموعه ی نرم افزارها (راهبردها، الگوها، وظايف، چارچوب ها، رهنمودها،
تکاليف، آزمون ها) و سخت افزارها (رسانه ها، وسايل، تجهيزات، ابزارها، منابع و مواد)ست که با
استفاده از فنّاوری های جديد و قديم به شکل های ساده و پيچيده با توجه به اهداف ياددهی يادگيری
. برنامه ی درسی سازماندهی می شود ٢
بسته ی آموزشی با توجه به هدف آن می تواند برای يک برنامه ی درسی، دوره ی آموزشی يا »
کلاس درس تهيه شود. تهيه ی بسته ی آموزشی ابتدا به عنوان راهبری برای آموزش انفرادی مطرح
شد ولی با افزايش تراکم دانش آموزان در کلاس های درس، تفاوت های فردی ايشان با گنجاندن اجزای
متفاوت در بسته ی آموزشی مورد توجه قرار گرفت.
توليد بسته ی آموزشی برای يک برنامه ی درسی، در مرحله ی سازماندهی مواد و وسايل آموزشی
صورت می گيرد. در نظام های درسی متمرکز که برنامه های درسی توسط يک مرکز يا سازمان توليد
می شود، بسته ی آموزشی را برنامه ريزان آن مرکز برای استفاده ی تمامی معلمان و دانش آموزان مربوط تهيه
و تدوين می کنند. اين نظام به دليل ثبات برنامه ها، فاقد انعطاف لازم برای مشارکت معلمان و دانش آموزان
در توليد بسته ی آموزشی است ولی در نظام های درسی نيمه متمرکز، با وجود توليد بسته ی آموزشی
توسط برنامه ريزان، معلمان و دانش آموزان نيز می توانند نيازها، نوآوری ها و اصلاحات خود را در اختيار
توليدکنندگان بسته ی آموزشی قرار دهند تا در تهيه ی بسته ی آموزشی از آن ها استفاده شود. در نظام های
غيرمتمرکز، معلمان خود به تهيه ی برنامه های درسی يا بسته ی آموزشی برای کلاس درس می پردازند يا
می توانند از ميان برنامه ها يا بسته های آموزشی موجود، برنامه ی موردنظر خود را انتخاب کنند. در نظام
فعلی برنامه ريزی درسی کشور، با توجه به سياست توجه به نيازهای يادگيرندگان و مشارکت همه ی گروه ها
مورد توجه است. اين روش، انعطاف لازم را برای استفاده از « رويکرد نيمه متمرکز » در توليد موادّ درسی
نظرهای معلمان و دانش آموزان در توليد و استفاده از بسته ی آموزشی داراست.
. ١ منبع پيشين، صص ١٥٣ ١٥٦
. ٢ جزوه ی بسته ی آموزشی،(تعريف بسته ی آموزشی) گروه تربيت معلم، دفتر برنامه ريزی و تأليف کتاب های درسی، ١٣٨٢
١٩٧
بسته ی آموزشی ممکن است برای آموزش دانش آموزان يا برای کمک به معلمان در آموزش
تهيه شود. بسته ی آموزشی معلم، علاوه بر ويژگی های آموزشی دانش آموز، به نيازهای معلمان برای
١«. هدايت کلاس درس نيز پاسخ می گويد
١ ١ اجزای بسته ی آموزشی
در تعريف و معرفی اجزای بسته ی آموزشی، نظرهای مختلفی وجود دارد و افراد مختلف
برخی پنج بخش زير را اجزای اصلی بسته های آموزشی » . طبقه بندی های متنوعی را ارايه کرده اند
به شمار آورده اند:
راهنمای معلم
موادّ يادگيری انفرادی برای فراگيرندگان
آزمون يا ابزارهای اندازه گيری تشخيص
وسايل آموزشی مورد استفاده در کلاس
.٢« تجهيزات ديداری شنيداری
در يک طبقه بندی ديگر، اجزای بسته ی آموزشی براساس نقشی که ايفا می کند، به شش گروه
زير تقسيم شده است:
راهنمای معلم
موادّ يادگيری انفرادی
مواد و وسايل مربوط به ارزش يابی
موادّ نمايشی مرجع
وسايل ديداری شنيداری
فضاها و مراکز و امکانات طبيعی، فرهنگی و اقتصادی.
تقسيم بندی « تکميلی » و « اصلی » در يک تقسيم بندی ديگر، منابع ياددهی يادگيری به دو گروه
و ذيل هر يک، اجزا و عناصر بسته ی آموزشی مطرح شده است.
١ شرف بيانی، حميدرضا؛ اصول راهنمای تهيه ی بسته ی آموزشی، رشد جوانه ها،فصل نامه ی دفتر انتشارات کمک آموزشی،
. ١٣٨٦ ، ص ٧١ ، شماره ی ٢١
. ٢ مجدفر، مرتضی؛ بسته ی آموزشی چيست؟ ١٣٧٥ ، ص ٥٧
١٩٨
الف) منابع اصلی:
کتاب راهنمای معلم
کتاب دانش آموز
کتاب کار دانش آموز
کتاب ارزش يابی.
ب) منابع تکميلی:
منابع چاپی (مثل کتاب های کمک آموزشی، کتاب های داستان و موضوعی، مجله ها و نشريات،
کتاب های شعر و سرود، کارت های آموزشی، کتاب های کار و تمرين، کتاب های مرجع و …)
و ضبط DVD ، منابع ابزاری معلم (مثل بسته ی اورهد و طلق شفاف، رايانه، تلويزيون، ويديو پخش
صوت، لوح ها، آلبوم های عکس، کلکسيون ها و ساير لوازم مرتبط با مهارت ها و مفاهيم درسی و …)
منابع و لوازم انجام فعاليت ها با فنّاوری جديد (دستورالعمل ها) و راهنماهای مربوط به وسايل
صوتی و تصويری، نمايش موضوع درس در محيط مورد علاقه ی دانش آموز و در مکان های موردنظر،
دستورالعمل های کارگاه آموزشی، آلبوم نقشه ها، اسلايدها، عکس ها، فيلم ها و …)
منابع رايانه ای برای معلم و دانش آموز (سی دی های تست و تمرين، وب سايت های مربوط به
موضوع درس، مجله ها و نشريات الکترونيکی، و …).
٢ ويژگی های بسته ی آموزشی درس مطالعات اجتماعی
٭ با توجه به ماهيت درس مطالعات اجتماعی که با طيف گسترده ای از موضوعات محيطی،
تاريخی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی سر و کار دارد و هم چنين با توجه به اين که در طی فرايند
کاوشگری، معلم و دانش آموز به منابع زياد و متنوعی نياز پيدا می کنند، لذا اجزا و عناصر بسته ی
آموزشی مطالعات اجتماعی از وسعت و تنوع بالايی برخوردار است.
٭ با توجه به تنوع قومی وفرهنگی در ايران و با توجه به حرکت به سوی نظام نيمه متمرکز که
پيش تر گفتيم، بايستی موقعيت های محلی و منطقه ای به خوبی در نظر گرفته شود و توليد بخشی از
اجزای بسته ی آموزشی مطالعات اجتماعی متناسب با مقتضيات بومی صورت گيرد.
بسته ی آموزشی در دروس مطالعات اجتماعی از انعطاف خاصی برخوردار است. توجه به
١٩٩
مقتضيات بومی و فرهنگی، زمينه ی مناسبی را برای مشارکت فعالانه ی معلمان و مؤسسات و نهادهای
محلی در توليد بسته های آموزشی اين درس فراهم می آورد.
٭ بازديدهای علمی از اماکن تاريخی، فرهنگی و محيط های جغرافيايی و نهادها و مؤسسات
اجتماعی يا دعوت از دست اندرکاران و مسئولان اين نهادها و اماکن، منابع چاپی به ويژه روزنامه ها،
نشريات و مجله ها و هم چنين کتاب ها و فيلم های آموزشی موضوعی، نقش مهمی در بسته ی آموزشی
مطالعات اجتماعی ايفا می کنند. با توجه به اين که درس مطالعات اجتماعی می کوشد فراگيرندگان را
با موضوعات اجتماعی و محيطی روبه رو کند و مهارت های کاوشگری را در آن ها تحقق ببخشد و
پيوند ميان زندگی واقعی در جامعه و محيط را با درس و کلاس برقرار کند، ميزان تقريبی استفاده از
رسانه های مذکور در آموزش مفاهيم و محتوای اين درس بيش تر است.
٭ با توجه به ماهيت به شدت متغير موضوعات و مسايل محيطی و اجتماعی در عصر امروز، بازنگری
دايمی و جزيی در برخی اجزای بسته ی آموزشی مطالعات اجتماعی به طور مداوم ضرورت دارد.
٣ برخی معيارها و ويژگی های عام طراحی وتوليد بسته های آموزشی
در طراحی و توليد بسته های آموزشی بايد فنّاوری های مناسب و کارآمد به روز مورد استفاده
قرار گيرد؛
بسته ی آموزشی تنوع و جذابيت لازم رابرای برانگيختن و تشويق به يادگيری فراگيرندگان،
داشته باشد؛
از کيفيت و مرغوبيت لازم برخوردار باشد، ايمنی و سلامت کاربر را حفظ کند و سهولت
کاربرد داشته باشد؛
طراحی و توليد آن مقرون به صرفه و متناسب با شرايط و امکانات اقتصادی استفاده کنندگان
باشد؛
راهنمايی ها و دستورالعمل های لازم را برای استفاده ی صحيح داشته باشد؛
کيفيت يادگيری و ميزان تسلط فراگيرنده بر موضوع را افزايش و بهبود بخشد؛
تجارب واقعی و ملموس را در اختيار فراگيرندگان قرار دهد و اساس قابل لمسی برای تفکر
و ساختن مفاهيم فراهم کند و از توسل به مفاهيم انتزاعی بکاهد؛
٢٠٠
امکان تعامل بيش تر را بين دانش آموزان يا معلمان فراهم کند؛
امکان ارزيابی از عملکرد دانش آموزان را در سطوح مختلف فراهم کند؛
قابليت توليد انبوه داشته باشد.
البته بايد توجه کرد که ممکن است همه ی اجزای بسته ی آموزشی، تمام قابليت ها را با هم نداشته
باشند و اصولاً چنين الزامی نيز وجود ندارد.
يکی از عوامل مهمی که در طراحی، توليد يا انتخاب اجزا يا کلّ بسته ی آموزشی بايد در نظر
گرفت، قابليت اجرايی آن است.
١ ٣ عواملی که در اجراپذيری اجزای بسته يا رسانه ها نقش دارند
اين عوامل عبارت اند از:
١ تعداد فراگيرندگان: اجزا و عناصر و وسايل انتخابی بايد با تعداد فراگيرندگان تناسب
داشته باشند؛
٢ وضعيت فضای آموزشی: وسيله ی انتخابی در فضای کلاسی يا ساير فضاهای آموزشی
قابل استفاده باشد؛
٣ زمان: بتوان از رسانه ی موردنظر در زمان متناسب با ساعات آموزش استفاده کرد؛
٤ در دسترس بودن: بتوان با سهولت به وسيله ی مورد نظر دسترسی پيدا کرد؛
٥ اقتصادی بودن: به کارگيری رسانه ی مورد نظر از نظر اقتصادی يا بهره وری مقرون به
صرفه باشد.
نتيجه آن که معلم می تواند با توجه به جميع شرايط و معيارها به ارزيابی اجزای مختلف بسته ی
آموزشی بپردازد و با اولويت بخشی به طراحی، توليد يا خريد و تهيه ی اين اجزا بر اساس معيارهای از پيش
تعيين شده، گزينه های مناسب را انتخاب و به طور عاقلانه و منطقی در اين زمينه تصميم گيری کند.
٤ تشريح اجزای بسته ی آموزشی مطالعات اجتماعی
طراحی و توليد بسته های آموزشی در زمره ی فعاليت های مرحله ی دوم برنامه ريزی درسی قرار
« سازماندهی مواد و وسايل آموزشی » می گيرد. مرحله ی طراحی و توليد بسته های آموزشی با عنوان
٢٠١
شناخته می شود و گروه برنامه ريز درسی (در نظام های آموزشی متمرکز) و معلمان و گروه برنامه ريز
درسی (در نظام های آموزشی نيمه متمرکز و غير متمرکز) طراحی همه ی موارد آن را برعهده می گيرند.
بدين ترتيب، معلمان مطالعات اجتماعی نيز وظيفه دارند در طراحی و توليد بسته های آموزشی و
در تکميل و تصحيح آن ها پس از اجرا در کلاس درسی مشارکت داشته باشند و اصولاً توليد و کاربرد
بسته های آموزشی دامنه ی خلاقيت آن ها را افزايش و گسترش می بخشد.
در اين بخش، پيرامون برخی اجزای مهّم بسته ی آموزشی مطالعات اجتماعی توضيحاتی ارايه
می شود:
١ ٤ راهنمای معلم (راهنمای تدريس)
در نظام های غيرمتمرکز يا نظام هايی که دانش آموزان در برخی دروس از جمله مطالعات اجتماعی
فاقد کتاب درسی اند، راهنمای معلم به منظور توجيه معلمان نسبت به اهداف، سرفصل های اصلی،
فرايند ياددهی يادگيری و ارزش يابی نوشته می شود و اين راهنما بيش تر، هدايت معلمان را برای توليد
بسته ی آموزشی با درج نمونه ها و الگوها برعهده دارد.
کتاب درسی ای توليد می شود و در اختيار دانش آموزان قرار می گيرد و نيز آموزش آن »
اجباری است، راهنمای معلم علاوه بر توجيه اهداف و رويکردهای برنامه، شرح تفضيلی دروس کتاب،
رهنمودهای تفضيلی برای روش تدريس، رفع مشکلات و ابهامات فعاليت ها يا متن درس ها را دربردارد.
در برخی برنامه های پيشرفته، کتاب های معلم حاوی فعاليت های غنی سازی برای دانش آموزان تيزهوش
و دستورالعمل هايی برای دانش آموزان ديرآموز و بالاخره نمونه سؤالات و شيوه ی ارزش يابی نيز
است.
اگرچه نحوه ی اجرای توصيه های راهنمای معلم از معلمی به معلم ديگر فرق می کند و ميزان
پای بندی آن ها به استفاده از رهنمودهای آن يکسان نيست اما شواهد نشان می دهد که راهنما به ميزان
١«. زيادی بر رفتار معلمان در کلاس درس تأثير می گذارد
شايسته است در راهنمای معلم مطالعات اجتماعی هر پايه، جداول وسعت و توالی، اهداف و مفاهيم
کليدی کل دوره درج شود تا معلم از قبل و بعد آموزش به خوبی آگاه شود. معرفی نتايج يادگيری هر واحد
(برون دادها)، نحوه ی سازماندهی درس و تعريف مفاهيم اساسی، راهبردهای ياددهی يادگيری و معرفی
، ١ معافی، محمود؛ کتاب راهنمای معلم در چشم اندازهای جهانی، رشد جوانه ها، دفتر انتشارات کمک آموزشی، شماره ی ١٥
. ١٣٨٥ ، ص ٣٤
٢٠٢
منابع برای معلم و دانش آموز و سياهه های ارزيابی از بخش های مهم اين راهنماست که به معلم در
آموزش مؤثرتر و بهتر درس کمک می کند.
٢ ٤ کتاب درسی
کتاب درسی آينه ای است که در آن اهداف، عناصر و رويکردهای برنامه جلوه گر می شود. کتاب
درسی به ويژه در کشور ما جايگاه خاصی را به خود اختصاص داده است. اگرچه کتاب درسی عنصر
مهمی در فرايند آموزش تلقی می شود اما متأسفانه اتکای بيش از حد به کتاب يا کتاب محوری که به
هنجاری نادرست در آموزش کشور تبديل شده است، پيامدهای منفی جدی به همراه دارد.
مطلق پنداشتن تمام جملات و عبارات درج شده در کتاب، ممکن است معلم ر ا به مسيری سوق
دهد که به جای تلاش برای تحقق اهداف، بيش تر به فکر اين باشد که دانش آموز عين عبارات کتاب را
به ذهن بسپارد و به او منعکس کند و تخطی از قالب ها، پاسخ ها و متون درج شده در کتاب، گناهی بس
عظيم تلقی شود.
کتاب محوری، هم چنين به عدم بروز و ظهور خلاقيت و ابتکار معلمان برای طراحی و توليد
واحدهای يادگيری جديدتر، سازماندهی نو يا بسط و گسترش مطالب متناسب با مقتضيات بومی و محلی
و مبتنی بر زمينه های فرهنگی و اجتماعی دانش آموزان، منتهی می شود. معلمان بيش از حد وابسته به
کتاب درسی، آن قدر دغدغه ی تدريس جزييات کتاب يا تشريح شفاهی همه ی نکات کتاب را در کلاس
دارند که استفاده از ساير اجزای مختلف بسته ی آموزشی در سايه ی کتاب محوری، مخدوش شده و
از بين می رود.
بخش عمده ای از محتوای » در تدوين کتاب های درسی مطالعات اجتماعی با رويکرد کاوشگری
ارايه شده به منظور در اختيار گذاشتن دانش لازم برای کاوشگری نه در جهت به ذهن سپردن توسط
دانش آموزان طراحی و تدوين می شود. اگرچه يادگيری برخی مفاهيم و اصول بنيادی دانش، در اين
بخش ضروری است.
هم چنين در اين کتاب ها بايد فعاليت های يادگيری نظامدار طراحی شود تا مرحله به مرحله و
به طور منظم دانش آموز را در فرايند يادگيری درگير کنند. هم چنين شايسته است مؤلفان کتاب های
درسی در حدّ امکان منابع لازم برای کاوشگری محيطی و اجتماعی را از طريق کتاب درسی در اختيار
دانش آموزان قرار دهند؛ از اين رو، در اين کتاب ها بايد از درج هر نوع عکس های تزيينی و تصاوير
نه چندان مرتبط به موضوعات جلوگيری شود و کليه ی عکس ها، نقشه ها، متون و نمودارها به عنوان
٢٠٣
برای کاوشگری درج شود تا از طريق طراحی فعاليت های مناسب، بتوان فراگيرندگان را با آن ها « منبع »
درگير کرد و مهارت های کاوشگری را به آن ها آموزش داد؛ برای مثال، مشاهده ی يک کتيبه يا سند
تاريخی يا خواندن بخشی از سفرنامه ی قديمی، ممکن است در کلاس مقدور نباشد و جست وجو برای
دست يابی به آن توسط معلم و فراگيرنده دشوار باشد. در اين جا مؤلف با درج تصويری واضح و مناسب
از آن کتيبه ها يا گزيده ای از آن سفرنامه، فراگيرندگان را ترغيب می کند که فعاليت هايی را درباره ی
اين شواهد تاريخی انجام دهند (برای مثال به پرسش هايی پاسخ دهند)؛ لذا درج اين موارد در کتاب به
منزله ی منابعی برای کاوشگری محسوب می شود.
با توجه به توان و ساختار ذهنی دانش آموزان در دوره ی ابتدايی، بهتر است حجم کتاب های
درسی کم باشد و بخش هايی از دانش و اطلاعات و حتی فعاليت های يادگيری، به کتاب راهنمای معلم
منتقل و سپس توسط معلم تکثير و در کلاس اجرا شود. هم چنين، حجم منابع تصويری در پايه های
پايين تر بيش تر و به موازات حرکت به سمت پايه های بالاتر، حجم منابع نوشتاری افزايش يابد؛ به هر
ترتيب، در کتاب درسی مطالعات اجتماعی نيز چون ساير کتاب ها، سازماندهی محتوا و طراحی کتاب
بايد همواره برانگيزاننده و جذاب باشد.
٣ ٤ کتاب های آموزشی
براساس تقسيم بندی دفتر انتشارات کمک آموزشی ١، کتاب های آموزشی به هفت گروه طبقه بندی
شده اند:
١ کتاب های دانش افزايی دانش آموزان
٢ کتاب های پرورش مهارت های فرايندی، علمی، پروژه ای و هنری دانش آموزان
٣ کتاب های دانش افزايی مهارتی و روشی برای معلمان
٤ کتاب های کار و فعاليت های يادگيری دانش آموزان
٥ کتاب های تمرين به منظور تثبيت، تقويت و آموزش جبرانی يادگيری دانش آموزان
٦ کتاب های سنجش و ارزش يابی پيشرفت تحصيلی دانش آموزان
٧ کتاب های فعاليت محور در چارچوب هدف های برنامه ی درسی خاص برای دانش آموزان.
اگرچه همه ی کتاب های آموزشی بالاخره چيزی را آموزش می دهند اما مقصود از کتاب های
١ برای اطلاع بيش تر رجوع شود به: فصل نامه های رشد جوانه، دفتر انتشارات کمک آموزشی، طرح سامان بخشی کتاب های
آموزشی.
٢٠٤
آموزشی در بسته ی آموزشی يک برنامه ی درسی، کتاب هايی است که فرصت يادگيری، توسعه و تعميق
دانش را در قالب اهداف آن برنامه ی درسی برای فراگيرندگان فراهم می سازد. در واقع کتاب های
آموزشی، هم نقش مکمل را برای تثبيت يادگيری ايفا کرده و هم می توانند فراتر از هدف های تعليم و
تربيت رسمی عمل کنند اين کتاب ها بيش تر نقش راهنما و تسهيل گر را دارند.
هر چند در يکی، دو دهه ی اخير، نشر انواع کتاب های آموزشی برای کودکان و نوجوانان توسط
ناشران بخش دولتی و خصوصی وفعاليت هايی چون برگزاری جشنواره های کتاب های آموزشی،
حکايت از توسعه ی کمی و کيفی اين کتاب ها در عرصه ی آموزش و پرورش دارد، اما نگاهی به
عناوين و محتواهای منتشر شده و هم چنين نقد و بررسی هايی که طیّ جشنواره های مذکور انجام گرفته،
نشان می دهد که به ويژه در عرصه ی مطالعات اجتماعی و شاخه های تشکيل دهنده ی آن، کمبود قابل
ملاحظه ای در کتاب های مناسب آموزشی وجود دارد.
گفتنی است متأسفانه، در اين عرصه نيز چون ساير موارد، بيش تر همّ و غم نويسندگان و ناشران
بنا به دلايل گوناگون صرف توليد کتاب های تست و سؤال، و پاسخ تکراری و کليشه ای می شود،
کتاب های آموزشی مناسب کتاب هايی اند که دارای محتوای قابل درک و فهم برای دانش آموزان و
گروه سنی مخاطب خود باشند و انگيزه ی لازم را برای يادگيری بيش تر ايجاد کنند. با توجه به اين که در
برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی، طيف وسيعی از موضوعات محيطی و اجتماعی مورد مطالعه قرار
می گيرد، نياز به توليد و تدوين کتاب های آموزشی متنوع در اين راستا به خوبی احساس می شود.
خانواده و روابط و وظايف و نقش های مربوط، زندگی نامه ی شخصيت های برجسته و متفکران
تاريخی، خدمات و فرايند کار در نهادها و سازمان هايی چون بيمه، اورژانس، پليس، آتش نشانی،
شهرداری و …، شناخت تنوع زندگی و معيشت در مناطق مختلف ايران، فرهنگ و زندگی در کشورهای
همسايه، زندگی نامه ی ائمه ی معصومين (ع)، جاذبه های گردشگری، منابع، موزه ها، تعاون، جشن های
ملی و مذهبی، وسايل ارتباطی، معرفی ابنيه ی آثار تاريخی، شيوه های زندگی در ساير کشورهای جهان،
زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم ايران در دوره های مختلف تاريخی، سواد مالی و اقتصادی لازم
برای کودکان و نوجوانان و مواردی از اين قبيل نمايانگر گستره ی وسيع و متنوعی است که لزوم توليد
کتاب های مناسب آموزشی را طلب می کند.
يکی از نکات مهم در زمينه ی اين کتاب ها روش ارائه و سوق دادن دانش آموزان به سوی آن ها
در روند تدريس است. در يک برنامه ی درسی با رويکرد کاوشگری، بخشی از فعاليت های يادگيری
مربوط به هر موضوع می تواند به ارجاع دانش آموزان به کتاب های آموزشی و مطالعه و بررسی انفرادی
٢٠٥
يا گروهی اين کتاب ها اختصاص يابد. بديهی است در اين زمينه معلم بايد مديريت مطالعه ی کودکان و
تقويت مهارت های مطالعه در آن ها را به عهده بگيرد.
تجهيز و توسعه ی کتاب خانه ی مدرسه و کتاب خانه های کلاسی با راهنمايی و تلاش معلم
مطالعات اجتماعی و فراهم آوردن گنجينه ای از منابع مرتبط و مناسب، از مهم ترين اقداماتی است که
بايد در زمينه ی فراهم کردن بسته ی آموزشی اين درس صورت گيرد.
٤ ٤ مجموعه ی طرح درس های پيشنهادی
طرح درس هايی که برای يک موضوع درسی نوشته می شود، جزيی از بسته ی آموزشی را تشکيل
می دهد. گاه برای ارايه ی موضوعی از يک برنامه ی درسی، طرح ها و روش های مبتکرانه و متفاوتی
وجود دارد، حتی يک معلم برای موضوعی واحد اما در شرايط مختلف (با توجه به زمان، تعداد
دانش آموزان، تجهيزات، فضای کلاس و …) ممکن است طرح درس های مختلفی تهيه و تدوين کند.
معلم درس مطالعات اجتماعی نيز همانند ساير معلمان بهتر است انواع طرح درس هايی را که
تهيه و يا آن ها را از طريق تبادل اطلاعات و تجارب از ساير معلمان اخذ کرده است، در مجموعه ای
جمع آوری و نگهداری کند و مجموعه ی با ارزش و سودمندی برای کار خود فراهم آورد.
گفتنی است که مجموعه ای از طرح درس های پيشنهادی را نيز می توان از طريق پايگاه های
اينترنتی داخلی و خارجی که به پشتيبانی حرفه ای معلمان می پردازند، اخذ کرد.
٥ ٤ وسايل آموزشی مورد استفاده در کلاس درس
. وسايل آموزشی در کلاس درس ممکن است بر سه نوع باشد: نمايشی، مرجع و گروهی ١
در اين بخش بر مبنای تقسيم بندی فوق، وسايل عمده ی آموزشی که در کلاس درس مطالعات
اجتماعی مورد استفاده قرار می گيرد، معرفی و تشريح می شود.
الف) وسايل آموزشی نمايشی: بخش وسيعی از بسته ی آموزشی شامل اين بند می شود.
پوسترها، نقشه ها، آلبوم های فيلم، عکس و اسلايد، چارت ها، مدل ها و مارکت ها، انواع تخته ها،
ها و ابزار و آلات در اين گروه جای می گيرند. (CD) سی دی
پوسترها معمولاً به گونه ای طراحی می شوند که پيام های ارزشمندی رادرباره ی يک موضوع
از طريق يک طرح برانگيزاننده و مؤثر در مخاطب القا کنند. در درس مطالعات اجتماعی در زمينه ی
. ١ مجدفر، مرتضی؛ بسته ی آموزشی چيست؟، ١٣٧٥ ، ص ٦٦
٢٠٦
موضوعاتی چون علايم عبور و مرور، مصارف آب، حفاظت از محيط زيست، منابع تجديدپذير و
غيرقابل تجديد، آثار مکشوفه ی قديمی، حفاظت از ميراث فرهنگی، انقلاب اسلامی، دفاع مقدس،
فرايندها و عملکردهای سازمان ها و نهادهای اجتماعی، شيوه های زندگی بر سطح زمين، طول و عرض
جغرافيايی و اختلافات ساعت و نظاير آن، می توان از پوسترها بهره گرفت.
برخی از پوسترها به مناسبت روزهای معين و خاصی توسط سازمان ها و نهادهای مختلف
تهيه می شوند؛ برای مثال می توان به پوسترهايی که به مناسبت روز مبارزه با بيابان زايی يا روز مبارزه با
آلودگی هوا تهيه شده است، اشاره کرد؛ معلمان با مراجعه به نهادها و سازمان هايی که اين پوسترها را
تهيه می کنند می توانند به تدريج مجموعه ی ارزشمندی از پوسترها را فراهم کنند.
معلمان مبتکر هم چنين می توانند با توجه به پيام اصلی برخی دروس، خود دست به تهيه و
طراحی پوستر بزنند و آن ها را برای استفاده ی مکرر در سال های آينده در قفسه ی مخصوص وسايل
اين درس نگهداری کنند. طراحی پوستر فعاليتی خلاقانه است که می تواند به عنوان فعاليت يادگيری به
دانش آموزان در قالب کارگروهی واگذار شود.
نقشه ها بخش مهمی از وسايل آموزشی نمايشی اند و اصولاً تدريس مطالعات اجتماعی
بدون بهره گيری از نقشه ميسر نيست. در تدريس مطالعات اجتماعی از انواع نقشه های جغرافيايی
(ناهمواری ها، آب و هوا، سياسی، انسانی، اقتصادی، قاره ها، مناطق، جهان نما، موضوعی و …) و
نقشه های تاريخی استفاده می شود.
برخی از نقشه ها در اندازه ی ديواری توليد می شوند که بهتر است همواره در محلی مناسب از
کلاس که در معرض ديد دانش آموزان باشد، نصب شود تا به مرور تجسم دقيق مکان هاو موقعيت ها و
توزيع فضايی پديده ها را برای آن ها امکان پذير سازد.
در کشور ما، مؤسسات مختلفی به توليد نقشه مشغول اند که از آن جمله می توان به سازمان
جغرافيايی کشور، سازمان نقشه برداری کشور، سازمان زمين شناسی کشور، مؤسسه ی جغرافيايی و
کارتوگرافی سحاب و سازمان جغرافيايی و کارتوگرافی گيتاشناسی اشاره کرد.
در تهيه و انتخاب نقشه در هنگام تدريس بايد دقت لازم را در زمينه ی هماهنگی محتوای نقشه
و موضوع درس، ابعاد مقياس نقشه، مناسب بودن علايم و کيفيت چاپ و رنگ آن به کاربرد تا بازدهی
مطلوب داشته باشد.
به نظر می رسد به رغم توليد نقشه های متعدد در داخل کشور، بايد برای توليد نقشه های آموزشی
متناسب با سطح مخاطبان دوره ی آموزشی عمومی، تلاش و همت بيش تری صرف شود؛ زيرا اغلب
٢٠٧
نقشه هايی که توسط سازمان ها و مؤسسات داخلی تهيه می شوند، بيش تر برای استفاده ی بزرگ سالان
مناسب اند؛ به طور کلی، استفاده از نقشه های شلوغ که حاوی اطلاعات زياد، رنگ های نامناسب يا
حروف و اعداد ريزند، به ويژه برای دانش آموزان دوره های ابتدايی و راهنمايی کار صحيحی نيست.
به کارگيری نقشه های مصور و تک موضوعی در اين دوره به دليل جذابيت اين نقشه ها، انگيزه ی بيش تری
برای دانش آموزان ايجاد و يادگيری را تسهيل می کند. در نقشه های مصور، نهادها يا تصاوير واقعی
بر روی نقشه گذاشته می شود؛ برای مثال، روی يک نقشه ی گردشگری، تصاوير نقاشی يا نمادهايی از
بناهای معروف، ورزش های زمستانی يا تابستانی و مهمان پذيرها، يا روی نقشه ی تاريخی، تصاويری از
شخصيت های تاريخی يا صحنه های يک رويداد در مکان های مختلف، جانمايی می شود که رغبت و
علاقه دانش آموزان و درک و تجسم بهتر آن ها را از پراکندگی فضايی پديده ها راميسر می سازد.
معلم مطالعات اجتماعی بايد در تهيه و گردآوری نقشه های مناسب بر مبنای محتوای درس و
شرايط، کلاس خود را مسئول و سهيم بداند و بخشی از محلّ بايگانی و نگهداری وسايل آموزشی
نمايشی را به نقشه ها اختصاص بدهد.
نمونه های واقعی که توسط معلم يا دانش آموزان جمع آوری می شوند نيز بخشی از وسايل
آموزشی درس مطالعات اجتماعی اند. انواع سنگ ها يا گياهان يک ناحيه، ابزار و وسايل خاصی که در
مراسم يا جشن های يک ناحيه مورد استفاده قرار می گيرد، وسايل و ابزار و آلات قديمی که در گذشته
توسط پدربزرگ ها و مادربزرگ ها و نسل قديم به کار می رفته و امروزه ديگر مورد استفاده نيست و
جنبه ی تاريخی يا عتيقه به خود گرفته است، وسايل و ابزاری که در يک فعاليت معيشتی خاص مثلاً در
يک مزرعه يا کارگاه توليدی به کار می رود، از جمله ی نمونه های واقعی است.
مدل ها و ماکت ها نقش مهمی در آموزش مطالعات اجتماعی دارند. در بسياری موارد
مشاهده و بررسی پديده ها به طور مستقيم يا به سادگی امکان پذير نيست؛ برای مثال، ممکن است
مشاهده ی چين خوردگی ها، ساختمان زمين و لايه های آن، حرکات زمين يا ساختمان يک سيلاب
دريک منطقه به آسانی يا اصلاً مقدور نباشد.
در آموزش جغرافيا، با استفاده از مدل های سه بعدی مصنوعی می توان به طور عينی تر پديده های
فوق را به دانش آموزان نشان داد. در حوزه ی آموزش تاريخ و علوم اجتماعی نيز می توان با نمايش
ماکت هايی از شيوه ها و فرايندهای زندگی شهری، زندگی روستايی، انواع معيشت ها، مزارع، کارگاه ها
يا مدل هايی از لباس ها و ابزارهای جنگی قديمی، سکه های مصنوعی و ماکت هايی از بناهای تاريخی
داخل و خارج از کشور، موضوعات مورد بحث را برای دانش آموزان ملموس ساخت.
٢٠٨
آلبوم عکس های تاريخی، جغرافيايی يا اجتماعی نيز همانند ساير مواردی که گفتيم،
امکان يادگيری مؤثرتر و ملموس تر را فراهم می کنند. عکس ها منابع بسيار باارزشی برای مطالعه و
فهم چگونگی زندگی مردم و اوضاع و احوال گذشته اند. هم چنين، چون امکان مشاهده ی مستقيم و
آسان همه ی مناطق جغرافيايی و به ويژه مکان های دوردست وجود ندارد يا نمی توان همه ی رويدادها
و پديده های اجتماعی را به آسانی مشاهده کرد، استفاده از عکس می تواند مطالعه و درک و فهم بهتر
مکان ها، اجتماعات وگذشته را ميسر می سازد.
عکس ها را می توان از مؤسسات و سازمان هايی که به چاپ و نشر مجموعه عکس هايی در
زمينه های مختلف می پردازند، خريداری کرد يا از طريق معلمان و دانش آموزان جمع آوری و به صورت
مجموعه نگهداری کرد.
چارت ها و نمودارها نيز کاربرد فراوانی در درس مطالعات اجتماعی دارند؛ برای مثال،
فرايند توليد يک کالا يا خدمت، تکامل وسايل ارتباطی، فرايند کار در اداره ی پست يا آتش نشانی را
می توان با چارت نشان داد. چارت ها انواع مختلف دارند که چارت جريانی، جويباری و شجره ای از
آن جمله است.
نمودارها به منظور نمايش کمّيت ها و نسبت ها و مقايسه ی کمّی پارامترها به کار می روند، نمودارها
انواع مختلف دارند.
هر يک از انواع نمودارها از جمله دايره ای، ستونی، ميله ای، هرمی و نظاير آن، برای نمايش
دسته ای از کمّيت ها مناسبت ترند؛ از اين رو، بهتر است از نمودارهای مناسب که سرعت و سهولت فهم
آمار و ارقام را ميسر می سازند، استفاده کرد. خواندن و تفسير نمودارها و هم چنين ترسيم آن ها يک
مهارت است که بايد توسط معلم آموزش داده شود.
ب) وسايل آموزشی مرجع: کتاب های مرجع، لغت نامه ها و فرهنگ نامه ها، سال نامه های
آماری، اطلس های تاريخی و جغرافيايی و نظاير آن، وسايل آموزشی مرجع محسوب می شوند و شايسته
است نمونه های مرتبط آن ها با دروس مطالعات اجتماعی در کتاب خانه ی مدرسه يا کلاس وجود داشته
باشد. وسايل آموزشی مرجع، امکان تعامل گروهی دانش آموزان را بيش تر می کند. در سال های اخير
در کشور ما فرهنگ نامه هايی برای کودکان و نوجوانان توسط مؤسسات مختلف تهيه و منتشر شده
است که دانش آموزان می توانند پاسخ برخی پرسش های خود را در آن ها بيابند.
پ) وسايل آموزشی گروهی: وسايل آموزشی که محور انجام يک فعاليت توسط گروه
دانش آموزان قرار می گيرند، وسايل آموزشی گروهی اند؛ برای مثال، بازی های آموزشی که توسط
٢٠٩
تعدادی از دانش آموزان اجرا می شوند. پازل ها و کارت های آموزشی که در زمينه ی رويدادهايی چون
مسائل بعد از وقوع بلايای طبيعی يا عبور و مرور در خيابان تهيه می شوند، از آن جمله اند.
٦ ٤ تجهيزات ديداری شنيداری
نوارهای صوتی و تصويری، تلويزيون و ويديو، اورهد، اوپک، رايانه و نرم افزارهای مربوط به
آن در زمره ی تجهيزات ديداری شنيداری اند.
فيلم و اسلايد: فيلم و اسلايد آثار شگفت در آموزش دارند. در بسياری از موضوعات
محيطی و اجتماعی که امکان مطالعه و بررسی مستقيم آن ها وجود ندارد، می توان رويدادها را از طريق
فيلم و اسلايد منعکس کرد. با توجه به تبحر فيلم بردار و عکاس، بهتر و با سهولت بيش تر می توان
پديده ها و رويدادها را منعکس کرد.
تماشای يک فيلم آموزشی در زمينه ی زندگی در کشورهای همسايه، رابطه ی انسان و محيط
در مناطق قطبی يا استوايی، توليد يک کالا در کارخانه و وقوع يک آتش فشان يا زلزله، می تواند
اطلاعات زيادی را در مدت کوتاه و به طور اثربخش به دانش آموز منتقل کند.
هم چنين، يک فيلم آموزشی و داستانی در زمينه ی رويدادهای تاريخی و پديده های اجتماعی
چون جنگ تحميلی، مسائل خانواده، نابهنجاری های اجتماعی و مقابله با آن ها، زندگی مردم در
دوره های مختلف تاريخی، می تواند علاوه بر انتقال مفاهيم به شيوه ی جذاب، فرصت هايی برای تجزيه و
تحليل و نقد موضوعات توسط دانش آموزان فراهم کند.
به طور کلی دانش آموزان همواره از ديدن فيلم استقبال می کنند و از آن لذت می برند. در دوره ی
ابتدايی، به ويژه فيلم های انيميشن بسيار مورد توجه بچه هاست. فيلم های موضوعی و انسانی به ويژه
از نظر برانگيختن عواطف و احساسات کودکان وانتقال اهداف ارزشی و نگرشی دروس مطالعات
اجتماعی بسيار اهميت دارند.
يافتن فيلم و اسلايدهای مناسب و گنجاندن آن ها در بسته ی آموزشی به تلاش وتبحر معلم
مطالعات اجتماعی بستگی دارد. اگرچه در زمينه ی برخی موضوعات درس مطالعات اجتماعی خلاهٔٔای
جدی در زمينه ی فيلم و اسلايد متناسب با سطح مخاطبان دوره ی آموزش عمومی وجود دارد اما
می توان از طريق مراجعه به آرشيوهای فيلم مراکز صدا و سيمای استان ها يا روابط عمومی سازمان ها
و شرکت های دولتی و خصوصی، فيلم هايی را تهيه کرد.
خوش بختانه، امروزه با پيشرفت های فنّاوری و ظهور دوربين های مجهز که کار با آن ها نيز آسان
٢١٠
است، معلمان می توانند خود نيز به تهيه ی فيلم های آموزشی مستند يا اسلايد (برای مثال از محيط
طبيعی يک منطقه يا جشن ها و مراسم ويژه يا فعاليت های اقتصادی و …) اقدام کنند. با اين حال،
تهيه ی فيلم های داستانی که براساس اهداف و مضامين يک درس به طور حرفه ای طراحی و ساخته
شده باشد، از عهده ی معلمان خارج است و لازم است نهادهای ذی ربط در اين زمينه اقدام کنند.
رايانه: رايانه ها و نرم افزارها امروزه جايگاه و نقش مهم و وسيعی در آموزش پيدا کرده اند.
اگرچه حتی در کشورهای توسعه يافته هنوز ميزان بهره گيری از رايانه در آموزش و پرورش و مدارس
به صورت فراگير و کامل تحقق نيافته و در اين کشورها نيز خلاهٔٔايی وجود دارد اما به هر ترتيب،
بهره گيری از فنّاوری های اطلاعاتی در آموزش در همه ی کشورها سريعاً در حال گسترش است.
از رايانه ها و نرم افزارهای رايانه ای در موارد مختلف می توان استفاده کرد؛ از جمله:
آموزش و تدريس توسط معلم به کمک رايانه
انجام فعاليت های يادگيری توسط دانش آموزان به کمک رايانه
ارزش يابی و کنترل يادگيری توسط رايانه
مراجعه به پايگاه های اينترنتی جهت جمع آوری اطلاعات و داده ها (کاوشگری توسط
دانش آموزان)
بهره گيری از منابع کتاب خانه ای، اطلس ها، نقشه ها، دايرة المعارف های اينترنتی در زمينه ی
موضوعات مختلف
مبادله ی تجارب آموزشی بين معلمان از طريق تالارهای گفت وگو و نظاير آن در شبکه ی
اينترنتی
ارائه ی خدمات آموزشی نظير طرح درس ها، الگوها و نمونه ها، ابتکارات و راهبردها به معلمان
از طريق پايگاه های ويژه
مشارکت دانش آموزان در انجام فعاليت های آموزشی از طريق رايانه و اينترنت.
امروزه، عمده ترين نرم افزارهای رايانه ای به صورت بازی ها و سرگرمی های آموزشی يا کاربرگ های
تمرين و فعاليت توليد يا اطلس ها و نظاير آن توليد می شود که می توان از آن ها به خوبی در آموزش موضوعات
مختلف مطالعات اجتماعی بهره گيری کرد. استفاده از رايانه به ويژه در آموزش موضوعات محيطی و
اجتماعی با رويکرد کاوشگری ضرورت حتمی می يابد. هم چنين توليد نسخه های الکترونيک، تکثير
يا انجام تغييرات مورد لزوم در کاربرگ های فعاليت های دانش آموزان يا کاربرگ های ارزش يابی را
تسهيل کرده و سرعت بخشيده است.
٢١١
٥ توليدکنندگان بسته ی آموزشی
اگرچه بسته های آموزشی توسط سازمان ها و نهادهای مختلف تهيه و توزيع می شوند، اما بدون
شک در امر توليد آن ها مشارکت، سرپرستی و هدايت معلمان متخصص و کارآزموده در آن رشته، نقش
عمده و ضروری دارد.
توليدکنندگان بسته ی آموزشی يا بخشی از بسته ی آموزشی ممکن است معلمان منفرد و مبتکر
يا گروه هايی از معلمان باشند. هم چنين، گروه های آموزشی ادارات کل آموزش و پرورش يا مراکز
تحقيقاتی، دانشگاه ها، وزارت خانه ها و سازمان ها و ناشران کتاب، در امر توليد بسته های آموزشی
دخالت دارند.
در کشور ما، بخش هايی از ساختار رسمی وزارت آموزش و پرورش نظير سازمان پژوهش و
برنامه ريزی آموزشی (دفتر تأمين رسانه های آموزشی و گروه های برنامه ريزی درسی دفتر تأليف کتب
درسی، دفتر انتشارات کمک آموزشی) پژوهشکده ی تعليم و تربيت، شرکت صنايع آموزشی، شرکت
نرم افزارهای صنايع آموزشی، شرکت سرگرمی های علمی و صنايع آموزشی و مراکز آموزش عالی
فرهنگيان در توليد بسته های آموزشی مشارکت فعال دارند.
البته بديهی است که برخی از اجزای بسته ی آموزشی نظير تجهيزات ديداری و شنيداری،
آلبوم ها، فيلم ها، نقشه ها، کره و... عملاً در آزمايشگاه، کتاب خانه يا قفسه ی داخل کلاس وجود
دارند و بالاخره برخی از اجزا به سفارش معلم توسط مسئولان مدرسه خريداری و به منظور استفاده ی
مکرر نگهداری می شود. توليدکنندگان اين بسته ها الزاماً معلم مربوط نيستند. با اين حال، معلمان نقش
بسيار مهمی در توليد و تهيه ی مواد آموزشی دارند و هرچه خلاقيت و دقت بيش تری در فراهم کردن
مطلوب ترين اجزای اين بسته به خرج دهند، نتايج بهتری در آموزش به دست می آورند.
٢١٢

مطالعات اجتماعی(فصل ششم)

مطالب مشابه :

رزرو تالار خانه معلم های شهر اصفهان برای شش ماهه اول سال 93

خانه هاي معلم وتالارهاي پذیرایی

توانمندسازی معلمان برای استفاده از فضای مجازی

عكس هايي كمياب و زيبا از شهرهاي مختلف كشورمان ، ايران

مطالعات اجتماعی(فصل ششم)

مکانهای دیدنی تهران

معرفی کتاب ها و مجلات شیمی