چگونه یک مقاله یا كار تحقیقی خوب بنویسیم؟

نوشته شده توسط محمدتقی مناقبی (پژوهشگر)
بسم الله الرحمن الرحیم
كار تحقیقی معمولا به دو صورت انجام می شود: كار تحقیقی كتابخانه ای و كار تحقیقی میدانی
در كار تحقیقی میدانی محقق به صورت میدانی خود به جمع آوری مطالب، مصاحبه، مشاهده، آزمایش و... به جمع آوری منابع می پردازد و پس از تهیه منابع مورد نیاز،آن ها را پردازش وتحلیل می كند و نتیجه می گیرد.
در كار تحقیقی كتابخانه ای سرو كار محقق با كتاب ها، مجلات و مقالات است. وی ناگزیر باید به صورت منظم و هدفمند به جمع آوری مقدمات و منابع و... بپردازد. اگر به صورت روشمند و منظم كار نكند نمی تواند مقصد و مطلوب خود را از لابلای انبوه منابع دریابد و مفاهیمی را كه نا منظم است به درستی تحلیل كند. از این رو در این جا به صورت بسیار فشرده نكاتی در زمینه طرز تهیه مقالات، كارهای تحقیقی و پایان نامه ها ارایه می شود امید است برای خواننده گرامی مفید واقع شود.

1- انتخاب موضوع
موضوع تحقیق انتخابی شما اولا باید مورد علاقه تان بوده وثانیا در آن مورد ، معلومات حداقل اجمالی داشته باشید. موضوع انتخابی شما یا باید به نحوی ابهام داشته باشد و شما بخواهید مساله ای را برای دیگران رفع ابهام نمایید و یا این كه موضوع مورد نظر شما ابهام ندارد، بلكه ممكن است ده ها كتاب و مقاله در آن مورد منتشر شده باشد؛ ولی شما روش بهتر و ساختار زیباتر و راه میانبرتری را در زمینه مزبور یافته باشید و ویژگی خاصی را برجسته كنید. هدفتان این باشد كه مطالب را به شیوه مناسب تر، منظم تر و احیانا با نتایج بهتری ارایه نمایید.
برای الگو گیری در انتخاب موضوع تحقیق در دوره دانشجویی بهترین منبع مقالات و ( اگر حقوقی باشد) آراء دادگاه ها و اینترنت است؛ چون مقالات و آراء دادگاه ها و مقالات اینتر نتی به ابهامات و موضوعات اخص و معمولا جدید و روز آمد می‌پردازد، در حالی كه كتاب ها بیشتر به كلیات و مباحث فراگیر سروكار دارند و وارد موضوعات ریز نمی شوند.
2- تهیه پلان و ساختار كلی:
مطالعات غیر منظم حتی در موضوع خاص وقت تلف كردن است. مطالعات باید در راستای تهیه پلان و همراه با یادداشت باشد. بهترین منبع برای الگو گیری در تهیه پلان، كتابها و مقالات هستند كه اگر چند كتاب یا مقاله بخوانید چارچوب اصلی را می‌یابید. تا اینجا تنها اسكلت ساختمان تحقیق شما پایه‌ریزی شده است و ممكن است در جریان تحقیق تغییر پیدا نماید. بهترین پلان ها از دید بسیاری از استادان، پلان فرانسوی به صورت درختی است كه تنه درخت دو شاخه دارد و هر شاخه دو شاخه دیگر. امتیاز این شیوه این است كه یك شمای كلی از مطلب را آشكار می‌سازد و عیب آن این است كه بعضا هدف اصلی ممكن است قربانی توجه بیش از حد به شكل و ظاهر مقاله شود. درحالی كه بر اساس سایر روشها، خواننده شاید تا پایان مقاله پی به موضوع اصلی نبرده و مطلب نامفهوم باقی بماند. اجرای مو به موی این روش توصیه نمی شود ولی در كل رعایت این ساختار و یا كاری شبیه آن بهتر از نمونه‌های آمریكای كه با شماره گذاری با اعداد است مانند 1-1 و 1-2و 1-1-1 و ...است.
پس از مطالعات لازم، عناوینی را كه با استفاده از مطالعه اجمالی كتب مربوطه یافته اید لیست كنید و از كلی به جزئی به صورت زیر قالب‌بندی نمایید:
فصل (دقت كنید تعداد فصلها حداقل 2 فصل باید باشد و هر فصل حداقل دو بخش داشته باشد) همچنین مراقب باشید حجم فصلها بطور منطقی باشد و از توازن برخوردارباشد. مثلا یك فصل 20 صفحه فصل دیگر 25 صفحه نه اینكه یك فصل 15 صفحه فصل دیگر 50 صفحه. اگر اینگونه باشد شاید بهتر باشد مطالب خود را طور دیگر دسته‌بندی كنید كه آن 50 صفحه را حتی‌الامكان در دو فصل جداگانه تنظیم كنید تا توازن و تعادل برقرار شود)
بخش (هر بخش حداقل دو گفتار خواهد داشت)
گفتار (لازم نیست كه حتما هر گفتار دو مبحث داشته باشد ولی می‌تواند داشته باشد)
مبحث
بند 1، 2 و...
الف، ب ....
برخی در این مرحله بخش را در رده نخست و فصل را در رده دوم قرار می دهند كه چندان مهم نیست.
3- جمع آوری و تهیه منابع:
با مطالعه اجمالی در موضوع مورد تحقیق در مرحله نخست كتابها بعد مقالات، آراء و... را طبق شماره لیست كنید و بر اساس همان لیست مطالعه و فیش برداری نمایید. لیست منابع باید با مداد تهیه و تنظیم شده باشد چون ممكن است تغییر كند و كم و زیاد شود و یا مطالبی به صورت ملاحظات به آن افزوده شود. در لیست منابع باید هر منبع با تمام مشخصات از قبیل نام كتاب، نام نویسنده، جلد، مترجم، ناشر، نوبت چاپ، محل نشر، سال نشر، بیاید و شماره گذاری شود تا محقق در مرحله فیش برداری مجبور نباشد در هر ارجاع آدرس كامل بنویسد بلكه با آوردن علائم اختصاری مثلا (ك) برای كتاب و شماره خاص آن و صفحه ای كتاب اكتفا نماید. نكته دیگر این كه هرگز به ارجاعات دیگران و نقل قول های آنان از منابع دیگر اكتفا نكنید، بلكه حتما به خود منابع مادر مراجعه نمایید. زیرا چه بسا كه برداشت منبع واسطه اشتباه باشد و یا سلیقه شما فرق كند. از طرفی شاید اقدام شما به نوعی خلاف واقع تلقی شود چرا كه وقتی شما مثلا به پاورقی‌های مندرج در كتاب دكتر كاتوزیان استناد می‌كنید بدون اینكه خود به آن منابع مراجعه كرده باشید، شاید صحیح نباشد كه آن را بعنوان یك منبع، در مقاله یا كار تحقیقی خود ذكر كنید. منبع چیزی است كه محقق شخصا بدان مراجعه كرده باشد و عین مطلب، نقل قول یا برداشت خود را از آن بیان كند.
4- فیش برداری:
امروزه با توجه به وجود نرم‌افزارهای مختلف و استفاده از رایانه در فرایند كار تحقیقی شاید نیاز به استفاده از فیش چندان احساس نشود ولی با این تفاصیل فیش‌برداری در نظم بخشیدن به كار و دقت در كار كمك شایانی می‌كند. نمونه‌ فیش‌های مربوط به كار تحقیقی و نوشتن مقاله در بازار در كتابفروشی‌ها موجود می‌باشد كه می‌توانید تهیه كنید.
معمولا هر برگه یا فیش تحقیقی حاوی برخی مطالب مثل عنوان كلی، عنوان جزئی، عنوان خاص و معین و... می‌باشد. در فیش تحقیقی جایی نیز برای ثبت نام كتاب یا مقاله، سایت اینترنت و... و همچنین نام نویسنده، مترجم، و... وجود دارد كه شما می‌توانید هر مطلبی را كه در متن فیش ذكر كردید، مشخصات آنرا و نیز مكان مناسب آن در كار تحقیقی خود (مثلا فصل اول، بخش دوم، گفتار چهارم) معین كنید و ذكر كنید تا بعدا فراموش نكنید كه این مطلب را در كدام قسمت كار تحقیقی خود درج كنید. و مجبور نشوید كلی وقت گذاشته دوباره تیترها و عناوین كار تحقیقی خود را مرور كنید.
5- نوشتن متن:
پس از تهیه پلان وطرح مقاله و لیست منابع و تكمیل فیش برداری، شروع به نوشتن اصل مقاله نمایید كه ابتدا مقدمه‌ی مقاله است:
مقدمه:
مقدمه حاوی سلسله مباحث مقدماتی می باشد كه مرتبط با مباحث اصلی در تحقیق مطرح است، مانند تعاریف، تاریخچه و...
حجم مقدمه با توجه به اقتضای ضرورت و حجم خود تحقیق كم یا زیاد می شود، اما حد اقل موارد زیر باید در آن رعایت شود:
الف) طرح موضوع
ب) انگیزه انتخاب موضوع (به چه دلیل این موضوع را انتخاب كرده‌اید؟)
ج) سولات اصلی تحقیق (چه سوالاتی در ذهن شماست كه می‌خواهید پاسخ دهید؟)
د) سابقه‌ی تحقیق: (بیان تلاش های دیگران در این راستا و اشاره‌ای گذرا به اینكه مطلب شما از چه زوایایی با بقیه متفاوت است)
ه) موانع تحقیق
فصل‌ها و بخشهای تحقیق
الف) طرح مطلب و ارایه فشرده دیدگاه های اندیشمندان مطرح در آن فن.
ب) تحلیل و واكاوی دیدگاه ها و ارایه دیدگاه خود.
ج) جمع بندی مطالب ارایه شده در ذیل آن عنوان.
كل متن تحقیق شما باید از یك سیر منطقی برخوردار باشد؛ به این معنا كه بخش یا فصل های آغازین به امور كلیات و عمومی آن موضوع بپردازد و نقش تمهیدی و زیر سازی برای هدف اصلی و سخن اصلی تحقیق شما داشته باشد. در بخش های بعدی یا فصل های میانی مقاله باید آن سخن اصلی و لب مطلب بیان و تحلیل شود. در بخش ها یا فصل های پایانی نیز سیر تحقیق و رساله شما باید رویكرد رو به پایان داشته باشد؛ یعنی اندك اندك دامنه بحث ها را جمع كند.
6- ارجاع‌ها (پاورقی‌ها یا پانوشته‌ها)
یادتان باشد كه ارجاع دادن به منابع و آثار دیگران ارزش كار شما را نه تنها كم نمی كند بلكه بر گرانسنگی آن می افزاید و نشان می دهد كه شما برای تهیه آن به اندازه كافی زحمت كشیده‌اید. كپی برداری از نوشته های دیگران بدون ذكر نام مولف اصلی نوعی سرقت ادبی است؛ لذا هر گونه استفاده از افكار دیگران در آثار آنها نیاز به ذكر دارد (البته هر كدام به شیوه‌ی خاص خود) كه در ذیل بیان می‌شود:
ارایه مطالب به صورت نقل قول از آثار دیگران به دو صورت می باشد:
الف) نقل قول مستقیم :
در صورتی كه مطلب ارایه شده از منبع مرجع برای تحقیق شما خیلی مهم باشد بایستی عین آن را به صورت مستقیم داخل گیومه(یعنی علامت«‌‌‌ ») در تحقیق خود بیاورید و در پاورقی یا پانوشته‌ی خود دقیقا آدرس را ذكر كنید. قابل توجه این كه در نقل قول مستقیم نباید افراط شود. پاراگرافهای خیلی طولانی، چند صفحه و... ممنوع است. شما میتوانید یك یا دو جمله مختصر بعنوان نقل قول مستقیم مورد استفاده قرار دهید.
ب) نقل قول غیر مستقیم:
نقل قول غیر مستقیم آن است كه فشرده یا برآیند مطلب را كه محقق دیگر در اثر خود آورده است مطرح كنید و آن را در زیر نویس ارجاع بدهید. ارجاعات شما در زیر نویس به این صورت باشد: نام، نام خانوادگی( بعضی نام‌خانوادگی را اول می آورند كه برای پاروقی خیلی مناسب نیست)، نام كتاب، جلد (اگر دو یا چند جلد دارد)، مترجم (اگر مترجم دارد)، ناشر، محل نشر، سال چاپ، شماره‌ی صفحه (اگر از یك صفحه‌ی خاص استفاده كرده‌اید بنویسید: ص مثلا 1 یا 20؛ اگر از دو یا چند صفحه استفاده ‌كرده‌اید بنویسید: مثلا: صص 15-19؛)
(اگر كتاب تاریخ چاپ ندارد بنویسید: «بی تا» و اگر بدون نام ناشر است بنویسید: «بی‌نا» و اگر محل نشر ذكر نشده، بنویسید: «بی جا» )
در ارجاع اول به یك منبع، مشخصات باید به صورت كامل بیاید و اگر در موارد بعد باز به همان منبع ارجاع داده می شود باید به حداقل ممكن در معرفی منبع اكتفا شود. اگر بلافاصله ارجاع داده شده باشد، بنویسید: «همان» و اگر با فاصله‌ی یك یا چند ارجاع، دوباره به آن ارجاع داده شده باشد، ابتدا نام و نام خانوادگی نویسنده سپس از كلمه‌ی «پیشین» استفاده كرده و سپس اگر شماره‌ی صفحه تغییر كرده است، شماره‌ی صفحه‌ی جدید را وارد كنید و الا ذكر همان كلمه‌ی «پیشین» كافی است.
اگر به آثار متعدد از یك نویسنده مراجعه كرده اید در ارجاعات بعدی مجبورید نام و نام خانوادگی نویسنده نام كتاب را مجددا ذكر كنید (شماره صفحه را اگر تغییر كرده ذكر كنید و الا نیاز به ذكر نیست).
زیر نویس ها كاربرد های فراوان دیگر نیز دارد كه برخی از آنها بدین شرح است:
الف: برای نوشتن نام‌ها و اسامی اشخاص یا مكانهایی كه به زبانهای لاتین است مثلا كلمه‌ی «مارسی» را كه یكی از شهرهای فرانسه است می‌نویسید، در پاورقی بنویسد: «marseille»
ب: گاهی نوشتن معنای یك لغت ضروری به نظر می‌رسد مثلا در متن از كلمه‌ی «حافظ صلح» استفاده كرده‌اید. در پاورقی می‌توانید معادل لاتین آن یعنی «peacekeeper» را ذكر كنید.
ج: گاهی از پاورقی برای توضیح یك مطلب از خود نویسنده درج می‌شود. مثلا ممكن است شما در روند تحقیق خود به كلمه‌ای برسید كه برای روشن شدن ذهن خواننده نیاز به برخی توضیحات داشته باشد مثلا در متن ممكن است از كلمه‌ی «صلیب سرخ» استفاده كرده باشید می‌توانید در پاورقی بنویسید: (در كشورهای اسلامی بجای صلیب سرخ از هلال احمر استفاده می‌شود).
و غیره
7- پیشگفتار
(حتما ضرورت ندارد كه كار تحقیقی دارای پیشگفتار باشد؛ لذا یك گزینه‌ی اختیاری است) البته مشروط بر اینكه بطور خلاصه در مقدمه به مباحث قابل ذكر در پیشگفتار، اشاره كرده ‌باشید والا بهتر است یك پیش‌گفتار حاوی مطالب ذیل در كار تحقیقی خود درج كنید.
الف) تاریخچه بحث و سابقه آن.
ب) اهمیت بحث و موضوع مورد تحقیق.
ج) ارایه مسایل و پرسش های كه در تحقیق مطرح شده است. نحوه تهیه منابع و مشكلات موجود در راه تهیه مطالب و بیان تلاشها و همكاری های احتمالی دیگرمحققین.
د) فرضیه یا فرضیه ها در راستای ارایه ضرورت تدوین تحقیق.
ه) تشكر و تقدیر از ...
8- نتیجه:
گرچه ممكن است شما در امتداد هر یك از عناوین ریز یا درشت تحقیق خود نتیجه گیری داشته باشید، ولی در نتیجه گیری كلی، شما از كل مطالب فشرده و هدف آن را بیان می كنید كه در آن دو چیز بیش از همه مهم است:
الف) ذكر خلاصه یافته ها و دستاوردهای تحقیق.
ب) ارایه پیشنهادات و راهكارها كه در حقیقت مهمترین بخش تحقیق شما است.
10- فهرست ها:
فهرست مطالب بایستی در آغاز تحقیق بعد از صفحه بسم الله بیاید ولی فهرست منابع و دیگر فهرست ها در آخر ذكر می شود. در صدر منابع، فهرست كتاب ها قرار می گیرد. از میان كتاب ها به صورت الفبایی دانشنامه ها و كتب مرجع جدا می شود. كتب چاپ شده به زبان های مختلف از همدیگر تفكیك می شود. پس از كتاب ها پایان نامه ها و سپس مقالات و آن گاه اگر متن حقوقی است قوانین و آرای قضایی و دیگر منابع و مآخذ آورده می شود. در منابع باید تمام جزییات ذكر شود.
در فهرست منابع باید ابتدا نام خانوادگی و نام نویسنده ذكر شود، سپس نام كتاب و بقیه‌ی موارد دقیقا مثل پاورقی. (توجه كنید كه ذكر شماره‌ی صفحه در منابع ممنوع است).
منابع را بدین شكل می‌توانید طبقه‌بندی كنید:
1- منابع فارسی (منابع عربی را نیز در زمره‌ی منابع فارسی معمولا ذكر می‌كنند).
الف: كتابها
ب: پایان‌نامه‌ها و مقالات
ج: سایر منابع (سی‌دی، سایت اینترنت، آرای دادگاه‌ها، مصاحبه و . . . )
2- منابع لاتین
الف: كتابها
ب: پایان‌نامه‌ها و مقالات
ج: سایر منابع
11- متفرقه:
الف) فهرست علایم اختصاری استفاده شده در تحقیق قبل از فهرست مطالب در اول مقاله ذكر شود.
ب) قبل از ذكر مقدمه و پیشگفتار باید یك چكیده‌ی خلاصه كه حداكثر بین 150 تا 200 كلمه باشد) ضروری است. در چكیده نباید نتیجه‌ی كار را بطور مفصل ذكر كنید بلكه یك اشاره‌ی بسیار كوتاه كافی است. متن چكیده معمولا یك یا دو پاراگراف است.
ج) بعد از چكیده ذكر حداكثر 5 كلمه بعنوان «واژگان كلیدی» ضروری است. این كلید واژگان در طبقه‌بندی مقاله‌ی شما در فهرست كتابخانه‌های موجود، سایتها، موتورهای جستجوی اینترنتی و... بسیار موثر واقع می‌شود. با استفاده از این كلیدواژه‌هاست كه متوجه می‌شویم این مقاله، مثلا حقوقی است، جزایی است، مربوط به دیه است، دیه برعهده عاقله است و... همچنین سایتهایی كه دارای مطالب مرتبط می‌باشند، با استفاده از همین كلیدواژه‌ها به شما كمك می كنند كه مقالات یا مطالب مرتبط دیگری را نیز كه بامقاله‌ی شما ارتباط دارد و تقریبا مباحث یكسان دارد، را انتخاب كنید.
سخن آخر:
تحقیق و نوشتن در آغاز زحمت و سر درگمی دارد؛ اما حتما لذت یادگیری و به خصوص لذت تكمیل یك طرح و پروژه علمی، احساس توانایی و اعتماد به نفس حاصله از آن به تمام زحمات شما می ارزد. صبر و حوصله مندی، مداومت و دقت دركارها، كار بر اساس الگو و روش صحیح، چهار تا كلید طلایی برای گشایش كار شما است. این چهار عنصر در تمام امور زندگی می‌تواند برای شما راهگشا باشد. نویسنده: محمد تقی مناقبی
موفق باشید

چگونه یک مقاله یا كار تحقیقی خوب بنویسیم؟

مطالب مشابه :

سرخک

زبان رمزی

روش تحقیق دکتر علی جعفری

خلاصه گزارش فعالیت های (اتحاد علما) در سال ۲۰۱۳ میلادی

چگونه یک مقاله یا كار تحقیقی خوب بنویسیم؟

درباره ی گرجی ها چه میدانید

روایت سنگ‌اندازی جشنواره فجر در برابر فیلم ضدآمریکایی "فرشتگان قصاب" + دانلود فيلم

جزوه امداد و نجات