نظرات تربیتی ائمه اطهار(ع)بررسی تربیت از دیدگاه قرآن کریم

روشهای تربیتی قران :

تربیت بوسیله سرمشق ونمونه عملی که رسول خدا (ص)یک رمز جهانی وهمیشگی برای همه مردم و همه نسلهاست

تربیت با پند واندرز

تربیت با کیفر دادن وبه تنبیه رساندن

تربیت با داستانسرایی :قران داستانهای تاریخی ،واقعی وتمثیلی را مورد استفاده قرار دهد

تربیت با عادت دادن

تربیت با پش آمدها:در سختیها و حوادث درسهای عبرتی است که به بهترین وجه انسان را تربیت میکند .

در ادامه به اعتدال واستقامت در منطق قران اشاره شده است واینکه رعایت اعتدال در تمام مسائل دینی ودنیوی واز جمله تعلیم وتربیت باید حاکم باشد وهر گونه افراط وتفریطی در کمین است .سرانجام نتیجه گیری میشود که تربیت اساسی ترین ،ضروری ترین و ابتدایی ترین نیاز بشر است ،تعلیم به تزکیه کمک میکند وتزکیه نیز مقدمه لازم برای پذیرش تعلیم است وهردوی آنها تحت رهبری عقل،تفکر واراده آدمی انجام تربیت را تضمین میکند .قران هم واعظ است وهم دوای دردهای درونی وهدایت کننده به راه راست و به اذن خدا افاضه کننده رحمت برای مومنان است .تعلیم وتربیت اسلامی در جامعه بشری محقق نمیشود مگر اینکه محتوا وروش آن مبتنی بر قران باشد واهداف قران را اهداف خود قرار دهد

اهمیت وضرو رت تریت از نظر قران

قران کریم درسوره مبارکه جمعه آیه 2 می فرماید (ویزکّیهم ویعلّمهم الکتاب والحکمه)علامه طباطبایی در تفسیر آن می فرماید :در مقام تربیت ،تزکیه مقدم بر تعلیم علوم حقه ومعارف حقیقیه است،معلوم است که در عالم تحقق و خارج ،اول علم پیدا می شود ، بعد تزکیه چون تزکیه از ناحیه عمل و اخلاق تحقق می یابد پس اول باید با اعمال صالح و اخلاق فاضله عالم شد ،و بعد به آنها عمل کرد تا به تدریج زکات (پاک دلی) هم به دست آید.تزکیه به معنای تطهیر است و تطهیر عبارت است از زایل کردن پلیدی ها و آلودگیها یعنی تزکیه رشد دادنی است که خدایی باشد و در جهت خیر وبرکت و سعادت است و هم برای دنیای انسان مفید است،این مفهوم با مفهوم تربیت فرق دارد ،در مفهوم تربیت همه این ریزه کاری و دقت و ظرافت نیست فقط زیاد شدن است آن هم از لحاظ ظاهری(دکتر احمد بهشتی ،تربیت ازدیدگاه اسلام،صفحه 98) خداوند متعال در اولین سوره ای که بر پیامبر اسلام(ص )فرو فرستاد ارزش نعمت علم و دانش را بازگو فرمودهاست و بر تمام افراد بشر چنین منت گذارده که در میان همه پدیدهای هستی ،وجود آنان را با علم و دانش مشخص وممتاز ساخته است،آنجا که می فرماید :ای پیامبر ،بنام پروردگارت خواندن را آغازکن ،پروردگاری که انسان را از خون بسته ولخته شده آفرید ،بخوان ای پیامبر و پروردگارتو کرامتش نامحدود است از آن جهت که با خامه و قلم ،بشریت را با علم ودانش مانوس ساخت (علق:4-1)ا ین سخن بر این اساس استوار است که علم و دانش شریفترین حالت ارج آفرین انسان می باشد یعنی به ما می فهماند که عالی ترین نوع کرامت پروردگار نسبت به انسان،با والاترین مقام و منزلت او –علم ودانش-همطراز است.

خداوند متعال ارباب علم و دانشمندان را در کنار نام خود و فرشتگان آسمانی یاد کرد و آنانرا با چنین افتخاری سر افراز نموده است (ال عمران16)در قران کریم علما ودانشمندان با پنج امتیاز بر جسته از سایر گروهها ممتازند:ایمان ،اعتقاد به توحید ویگانگی خداوند ،اندوه وتاثر وگریست از بیم پروردگار ،خشوع واعتراف درونی ،ترس وبیم از خدا و این پنج امتیاز برجسته صرفا از آن دانشمندان است که دارای بصیرت معنوی و بینش الهی هستند.

مفهوم شناسی در باره تربیت

1-3)کلمه تزکیه مصدر باب تفعیل است ،مصدر ثلاثی مجرد آن زکات است که معنای نموصالح را می دهد ،نموی که ملازم خیر وبرکت باشد پس تزکیه مردم یعنی اینکه آنانرا به نمو صالح رشد دهد،اخلاق فاضله و اعمال صالحه را عادتشان کند ،در نتیجه در انسانییت خود به کمال برسند وحالشان در دنیا وآخرت استقامت یابد ،سعید زندگی کنند وسعید بمیرند.

2-3) تعلیم کتاب وبیان الفاظ وتفسیر معانی مشکل ومشتبه آنست ،در مقابلش تعلیم حکمت است که عبارتست از معارف حقیقه ایکه قران متضمن است

3-3)تربیت اسلامی در اصطلاح به معنای شناخت خدا به عنوان ربّ یگانه انسان وجهان و بر گزیدن او به عنوان ربّ خویش و تن دادن به ربوبییت او و تن زدن از ربوبییت غیر ( نگاهی دوباره به تربیت اسلامی ،خسرو باقری ص:43)

4-3)تربیت از ریشه (رب ب )به معنای مالک ومدبر است ودر قران مراد از آن ربوبی ساختن و ربوبی شدن است .

متن درباره موضوع

جریان تربیت آدمی قائم به شناخت صحیح ،انتخاب ،عمل ومسئولیت اجتماعی است در مقابل تربیت نیافتگی مبتنی بر پایه های تعطیل دستگاه عقل ،اراده و انتخاب است و تبدیل خود به پشته ای از بار که تنها می توان آنرا بر دوش کشید . در هر نظام تربیتی ،توصیف انسان به عنوان موضوع تربیت به عنوان سنگ بنای آن است زیرا همه اجزای یک نظام تربیتی به نحوی ناظر به وضوح انسان است.

سیمای انسان در قران

نفس ناظر به حقیقت وجود آدمی است وبنابر این در بر گیرنده شئون مختلف وی خواهد بود که مفاهیم دیگر غالبا ناظر به این شئون هستند .اگر چه مفهوم روح در وجه اول ،صبغه جهان شناختی دارد ،اما در حد انسان شناسی ،تفاوتی میان روح و نفس وجود ندارد ،جزآن که نفس،نام بهره ای از روح است که در تن جنین معینی طلوع کرده ونمایانگر "خود"یا حقیقت وجودفردی معین است(انعام: 93نفس درگیر ودار پدیدار شدن به عنوان حقیقت یک فرد انسانی ،با معرفتی نسبت به خدا به منزله رب خویش ویا جذبه ای به سوی او مفطور شده است.پس فطرت،معرفت و جذبه ربوبی نفس است . نفس آدمی ،هنگامی شایسته صفت عقل ورزی خواهد بود که باز شناسی و راهیابی ،هر دو در او جلوه گر شوند و الا اگر از راهیابی فرو ماند ،هر چند به باز شناسی نائل شده باشد،نمی توان او را شایسته صفت مذکور دانست . پس از ملاحظه روابط میان مفاهیم کلیدی مربوط به انسان می توان دریافت که در مجموع ،چه سیمایی از انسان در قرآن ترسیم شده است.مهمترین نشانه ای را که نشانگر سیمای انسان است در "سعی "و "عمل" خویش آشکار میکند ( و َان لیسَ للانسانِِِِ الا ما سعی{ سور ه نجم: 39} آدمی محصولی جز سعی خویش ندارد. در اولین سیما اراده خادم است ،خادم هوی وخواه هوای نفس باشد یا هوی خلق،و عقل وفطرت بندیان این سیمای انسانی است که خود را به فراموشی سپرده وبا خود بیگانه است .در این جلوه آدمی "تصاحب شده " و"تسخیر شده" است. دردومین سیما اراده کارگزارعقل است و بندیان این قافله ،هوای نفس وهوای خلق است وآدمی رابه خداوندگار و صاحب (ربّ) خویش رهنمون میشود

روشهای تربیتی در قرآن

1- تربیت بوسیله سرمشق ونمونه عملی:خداوند متعال صورت کاملی از روش تربیت اسلامی را در وجود رسول خدا (ص)گذاشت که در تمام جریان تاریخ صورتی جاویدان وزنده است. برای نمونه چند آیه از قرآن ذکر می شود،”در واقع رسول خدا برای شما بهترین مقتدایی است که

می توانید از وجودش سر مشق بگیرید.(احزاب:21)،"ای پیغمبر ما تو را گواه وبشارت دهنده و ترساننده فرستادیم وخواننده مردم بسوی خدا به دستورخود او وتو را چراغی درخشان فرستادیم"(احزاب:45-46)نور محمدی جان ها راروشن ساخت محبتش انچنان در جان هاریشه دوانید که درعالم بی نظیر بود."ما تو را نفرستادیم جز اینکه برای همه مردم جهان رحمت باشی."(انبیا:107) شخصیت رسول خدا(ص)یک مرز جهانی وهمیشگی برای همه مردم و همه نسلهاست.

2- تربیت با پند واندرز

"این قران بیان کننده حقایق برای مردم و هدایت وموعظه برای اهل تقواست."(آل عمران:138)،" در رفتارت میانه روی اختیار کن سخن آهسته گو نه با فریاد..."(لقمان:19) جان انسان هم هر لحظه احتیاج به لایروبی دارد ،در نفس انسان پاره انگیزه های فطری هست که همیشه احتیاج به ارشاد وتهذیب دارند،واین کار میسر نمیشود جز با موعظه پند واندرز.آیات 13 تا 19 سوره لقمان نمنه بسیار خوبی در این مورد استوگر نه همه قرآن برای اهل تقوی پند وموعظه است واگر همراه نمونه عملی باشد بسیار موثر خواهد بود.

3- تربیت با کیفر دادن وبه تنبیه رساندن

هنگامی که نمونه های عملی وپند واندرز سودی نبخشید ناچار باید دست به اقدام شدیدتری زد تاکار ها هر یک بر روال صحیح خود قرار گیرد چاره قاطع در این مورد تنبیه کردن است .تنبیه برای هر کسی ضروری نیست و اولین ونزدیکترین وسیله ای نیست که بهرای تربیتافراد به خاطر مربی خطور کند.

در آیات قرآن اگر تهدید از آسانترین مرحله شروع می شود و تا سخت ترین مرحله ادامه دارد برای این است که سر انجام موثر واقع شود .آیات نمونه در زمینه ،سوره های( نور:آیات14تا17)،(بقره: 278-279 ) ،(فرقان:68-69)،(توبه:39)،(نور:2)،(مائده:38)

4- تربیت با داستانسرایی

در داستان افسونی است که جانها را مسحور می کند.قرآن داستانهای تاریخی،واقعی،وتمثیلی را مورد استفاده قرار می دهد.تمام داستانهای پیامبران و تکذیب کنندگان رسالت ودشمنان آنها ومصائبی که از این ناحیه به آنها رسید از نوع اول است.برای مثال داستان (موسی(ع)وفرعون)،از نوع دوم داستان دو پسر آدم است.(مائده:27تا 30)و نوع سوم داستان کسی است که دو باغ داشت.(کهف:32تا43)

قرآن داستان را برای همه انواع تربیت مورد استفاده قرار داده است وآنقدر توجیه وارشادش می کند که همه راه و روشهای تربیتی مورد نظرش را در بر می گیردتربیت روان وپرورش فرد ، تربیت بدن و هماهنگ ساختن خطوط متقابلی که در نفس انسان هست.

5-تربیت با عادت دادن

اگر موهبت خدادادی عادت درفطرت بشر گذاشته نشده بود،انسان همه عمر را صرف یاد گرفتن راه رفتن و سخن گفتن یا حساب کردن می کرد ولی همین عادت اگر فاقد آن آگاهی لازم وکامل باشد به عنصر بیهودهای معطل تغییر شکل می دهد که نه جان آدمی اعمالش را متوجه می شود ونه قلب از آن متاثر میگردد.لذا در قران از عادات نفسانی بد وزشت نام می برد که باید انسان بتواند اینها را ریشه کن کند و برای ایجاد عادات نیکو به تحریک وجدان وضمیر باطن وایجاد میل ورغبت در کار پناه میبرد.از آیات در این مورد می توان اشاره کرد به: (تکویر:8-9)،(بقره:219)،(نساء:43)،(مائده:90)

6- تربیت با پش آمدها

مثلی است که می گوید :"تا آهن گرم است بکوب"زیرا فقط در آن صورت استکه می توان آن را به هر شکلی در آورد ولی اگر سرد شود با کوشش بسیار هم نمی توان شکلی از آن بسازی .در حقیقت در پس حوادثی که برای مومنان در مکه رخ داده درسهای عبرتی بود که به بهترین وجهی آنان راتربیت کرد .مقصود حکمت تربیت بوسیله پیش آمدهاست . آیات نمونه :( آل عمران 152،توبه 25،مزمل2-5 ،مزمل6)

اعتدال واستقامت در منطق قران

"اهدنا الصراط المستقیم "(فاتحه)آنچه برای انسان لازم وضروری است شناخت حد متوسط این دو (افراط- تفریط )و پایداری وپایبند بودن آن میباشد.رعایت اعتدال در تمامی مسائل دینی ودنیوی ،مطلوب شارع مقدس اسلام وحتی هماهنگ با فطرت انسانی است واین مطلب تمام شئون زندگی را زیر پوشش قرار می دهد.باید تعدل وتوازن،بر رفتار کردار گفتار،تعلیم وتربیت و حتی جریانهای درونی انسان حاکم باشد.ودر قران ( سوره اعراف آیه 16-17 )داریم شیطان گفت :به خاطر اغوا شدن وراندنم از پیشگاه خویش به منظور بیرونراندن انسانها از خط اعتدال وتئازن در کمینصراط مستقیم وراه راستی که ره آورد تو برای راه بشریت است مینشینیم و از پیش رو واز پشت سر واز راست وچپ واز هر سوی زندگی و تمام شئون حیاتی بدانها یورش میبریم تا تعادل وهمسانی را از زندگانی آنها بربایم وآنانرا دچار اغراف به سویافراط تفریط سازم.از آن پس نخواهی دید که اکثر آنان سپاسگزار نعمت تو باشند.

نتیجه گیری وجمع بندی

تربیت اساسی ترین وضروری ترین وابتدایی ترین نیاز بشر است .قرا ن منشور تربیتی ملل اسلامی وسرشار از روشها ومنشهای سازنده فردی واجتماعی است .تفکر در آیات نورانی قران و عمل به قوانین دقیق آن سعادت را به ارمغان می اورد .تعلیم به تزکیه کمک میکند وتزکیه نیز مقدمه لازم برای پذیرش تعلیم است وهر دوی آنها تحت رهبری عقل ،تفکر واراده آدمی انجام تربیت را تضمین میکند در مجموع روشن می شود طبق معنای ریشه ای لغات "تعلیم" و"تربیت"که نه تنها تعلیم وسیله ای برای تربیت محسوب می شود بلکه خود از مصادیق تربیت است منتها "تربیت استعداد تعلیم پذیری انسان" با بررسی مراحل انسان سازی قرآن در می یابیم که در مراحل اول(موعظه)قرآن به کمک انسان می شتابد واو را موعظه نیکو می فرماید و از خواب غفلت بیدار می کند واز نیت بد و کار زشت باز می دارد و به طرف خیر وسعادت رهنمون می شود. در مرحله دوم :( معالجه ومداوا) قرآن به پاک کردن صفات ناپاک از باطن مردم اقدام می کند تا جاییکه اپری از رزائل در قلب و درون انسان باقی نماند. در مرحله سوم:( هدایت)انسان را با لطف و مهربانی به جانب معارف حقیقی وکریمه و افعال شایسته هدایت می کند. در مرحله چهارم : ( فلاح) برای اینکه انسانهای هدایت یافته شایستگی لازم را برای نزدیک شدن به او حاصل کنند آنها را درجه به درجه بالا می برد ومنزلشان را یکی پس از دیگری به خود نزدیک می کند تا در جایگاه مقربان قرار گیرند و همچون مخلصان ،کامیاب ورستگار گردند. پس قرآن هم واعظ است وهم داروی دردهای درونی وهم هدایت کننده به راه راست وبه اذن خدا افاضه کننده رحمت برای مومنان ( تفسیر المیزان جلد 19) کوتاه سخن اینکه ، تعلیم وتربیت اسلامی در جامعه بشری محقق نمیشود مگر اینکه محتوا وروش آن مبتنی بر قران باشد واهداف قران را اهداف خود قرار دهد.

منابع

1- طباطبایی،سیدمحمد حسین ،" تفسیر المیزان( دوره 23 جلدی)"،ناصر مکارم شیرازی،نشر بنیاد علامه طباطبایی چاپ 4، 1367

2-حجتی،سید محمد باقر،"سه گفتار پیرامون برخی از مسائل تربیتی اسلام "،دفتر نشر فرهنگ اسلامی،جاپ دهم،1374

3- ساعی،میر محمود،"اخلاق و تربیت اسلامی"،دانشگاه پیام نور،چاپ بیستم ،1383

4- قطب،محمد،"روش تربیتی اسلام"، محمد مهدی جعفری ،موسسه مطبوعاتی فراهانی، تهران ،1345

5- باقری،خسرو،"نگاهی دوباره به تعلیم وتربیت اسلامی"،انتشارات مدرسه،1385

6- زرهانی،سید احمد،"منشورتربیتی لقمان"، انتشارات انجمن اولیاء ومر بیان،تهران، چاپ چهارم، 1377

7- حجتی،سید محمد باقر،"آداب تعلیم وتربیت در اسلام"، دفتر نشر فرهنگ اسلامی

8- برومند ،سید مهدی،"شیوهای تعلیم در قرآن وسنت"، انتشارات کتاب مبین،1380

شیوه های تربیتی از دیدگاه قرآن کریم

پژوهشگر:

عصمت باقرپور

خلاصه: (چکیده)

در نگره قرآنی خداوند منشاء تربیت انسان و همه موجودات هستی است. او پروردگاری است که هر موجودی را در یک فرآیند به کمال لایق خود می رساند. برای هر موجودی باتوجه به شرایط و نیازهایش ربوبیت و پروردگاری است. به این معنا که خداوند بر هر موجودی باتوجه به استعداد و ظرفیت هایش تجلی می کند و با همان اسم خاص و یا اسمهای خاصی او را تربیت می کند و پرورش می دهد.

در ارزش و اهمیت نقش تربیت و پرورش همین بس که خداوند در آیات بسیاری خود را رب و پروردگار موجودات دانسته و پس از مقام الوهیت به ربوبیت و پروردگاری خویش بر جهانیان اشاره می کند.

در آیه 129، 151 سوره بقره مقام تربیت و رشد انسان ها را به عنوان وظیفه پیامبران و هدف بلند ایشان می شمارد و تزکیه به معنای رهاسازی شخص از عناصر بازدارنده برای دست یابی به مواد و منابع رشد و نمو را از اصول دعوت و وظیفه یکایک پیامبران برمی شمارد.

تعلیم و تربیت و متخلق کردن انسانها به اخلاق اسلامی و انسانی هدف بزرگ پیامبر اسلام (ص) بوده است تا جایی که آن حضرت می فرماید: من معلم برانگیخته شده ام.

بنابراین دانسته شد که خداوند منشاء تربیت و عامل اصلی و مستقیم تربیت و پرورش همه چیز و همه کس است و هم چنین معلوم شد که رب پیامبر (ص) پروردگار جهانیان است و هرکس اگر بخواهد به مقام لایق خود رسد و به کمال دست یابد می بایست از رب محمدی (ص) برخوردار گردد و نیز به اطاعت و پیروی از شریعت و صراط مستقیم و دین اسلام است. چنان که هر پیامبر و یا موجودی پیشین و پسینی از نور ولایت آن حضرت برخوردار شده و به کمال خود رسیدند.

در این جا به مهم ترین روش های قرآنی اشاره می شود. یکی از مهم ترین روش ها در مسأله پرورش و تربیت آسان گیری است. انسان به طور طبیعی در آغاز از هر چیز سخت و دشوار گریزان است. همین مسأله موجب می شود تا از امر بگریزد و اشتیاق و علاقه ای به یادگیری و یا عمل به آن نداشته باشد.

ارائه الگو و سرمشق های عینی و محسوس از روش های دیگر تربیتی و پرورش اسلام و قرآن است. قرآن برای هر مسأله و مشکلی، نمونه های تاریخی و عینی و محسوس را بیان می دارد تا وحشت عمل از آدمی دور شود. آدمی به طور طبیعی وقتی با مسأله و مشکلی مواجه می شود، اگر بداند که گذشتگان و یا افراد دیگری با آن روبرو بوده و به روش هایی آن را از پیش رو برداشته اند به خود امیدوار می گردد و امکان این که تغییر رفتار دهد و راه مناسب را برگزیند در او تشدید و افزایش می یابد.

از دیگر روش های تربیتی ارائه دائم رهنمودها و تکرار آن است. زیرا انسان گرفتار مسأله ای به نام فراموشی است و مسائل را به سرعت به دست فراموشی می سپارد. از این رو یادگرد دائم رهنمودها و راهکار می تواند بسیار مفید و سازنده باشد. (سوره قصص، آیه 51)

قرآن به مسأله استعدادها و قابلیت ها به عنوان عامل مهم توجه می دهد. به این معنا که در نگرش قرآنی نمی توان به نقش تأثیرگذار استعداد ذاتی و قابلیت های انسان ها در تربیت بی توجه بود. گاه همه عوامل برای تربیت وجود دارد ولی با این همه تربیت تأثیر چندانی به جا نمی گذارد. زیرا استعداد و قابلیت برای تأثیرپذیری در ذات فرد وجود ندارد. قرآن از این مسأله به صورت تمثیلی به سرزمینی یاد می کند که استعداد و قابلیت برای پرورش محصول و فرآورده های مفید نداشته باشد. (سوره اعراف، آیه 58)

افزون بر این مطالب باید به اطاعت پذیری (بقره، آیه 186) و امتحان و آزمون (بقره، 155، 157) نیز اشاره داشت. قرار گرفتن در شرایط سخت و دشواری چون ترس و گرسنگی و زیان های مالی و جانی آدمی را وامی دارد تا استعدادهای نهفته را آشکار کرده و بروز دهد. (بقره، آیه 124)

از دیگر عواملی که قرآن برای رسیدن به تربیت و پرورش درست و صحیح از آن یاد می کند ایمان به خدا (بقره، آیه 186) و رستاخیز (طلاق، آیه 2) و قیامت (آیه 1 تا 6) و پرهیز از تکبر و غرور و شرک و تسلیم و تعلیم و تقوا و دعا است. در برابر عوامل سازنده و مفیدر در تربیت عواملی وجود دارد که به تربیت و پرورش آدمی زیان می رساند.

از این دسته می توان به تحریف حقایق (مائده، آیه 41)، تقلید کورکورانه (بقره، آیه 170 و مائده، آیه 104)، جاسوسی و خبرچینی (مائده، آیه 41)، دنیاطلبی (اعراف، آیه 176)، دوست گمراه (فرقان، آیه 27 تا 29)، حرام خواری (مائده، 41 و 42)، شیطان (بقره، آیه 36 و 37)، نفاق (مائده، آیه 41) و هواپرستی (اعراف، آیه 176) اشاره کرد.

اهمیت و ضرورت تربیت از نظر قرآن

این پژوهش بنا به ضرورت بهبود شیوه های تربیتی فرزندان نسل امروزی و استفاده از شیوه های صحیح تربیتی از دیدگاه قرآن می باشد.

قرآن چه روش های تربیتی را مفید می داند؟ به نظر قرآن عوامل تربیت و یا آسیب های آن کدام است؟ برای پاسخگویی به این پرسش ها به سراغ آیات قرآن می رویم تا دریابیم که قرآن چگونه روشهای تربیتی و عوامل آن را شناسایی و در حوزه آسیب شناسی تربیتی به کدام عوامل و موانع اشاره می کند.

بنابراین خداوند را از آن رو که خالق و آفریدگار است مقامی است و از آن رو که اشخاص و یا اشیاء را به گونه ای تربیت و پرورش می دهد تا به مقام لایق و شایسته ایشان برسند در مقام پروردگاری و ربوبیت نشسته است.

برای رسیدن به تربیت و پرورش استعدادها می توان از مسائل و اموری بهره جست که ما از آ« در این جا به عامل و یا عوامل یاد می کنیم. به این معنا که هریک از این امور می تواند فرد را بر بهره گیری از استعدادهای نهفته خود برانگیزاند تا در در طی یک فرآیند به هدف کمالی خود برسد.

انسان به طور طبیعی گرایش به برهان دارد. برهان دلیل قاطع و یقین آوری است که هرگونه شک و تردید را از دل می زداید و موجب آرامش می گردد. از آن جایی که برهان مانند نور راه را برای رهروان خود روشن می دارد مورد توجه و تأکید است. آدمی برای رهایی از هر مشکل و دشواری به راهکار و برونشویی نیاز دارد که برهان بخشی از آن را به عهده می گیرد. از این رو به معجزات روشن الهی برهان گفته اند که آدمی را از شک و تردید نسبت به پیامبران بیرون می آورد و ارتباط میان خدا و انسان خاصی را به اثبات می رساند و زمینه را برای عمل به فرمان ها و آموزه های دستوری خداوند فراهم می کند. (نشاء، آیه 174 و یوسف، آیه 24 و قصص، آیه 32)

مفاهیم

بی گمان از مهم ترین اهداف آفرینش تربیت و پرورش است. زیرا پروردگار (رب) به معنای ایجاد چیزی به صورت تدریجی و در فرآیند زمانی پیچیده و رساندن آن به کمال است. (مفردات قرآن راغب اصفهانی). بنابراین پرورش (تربیت) که به معنای به فعلیت رساندن ایجاد استعدادهای درونی است از اهداف آفرینش است زیرا خداوند به عنوان پروردگار هستی این امر را مورد توجه قرار داده است تا با ایجاد و تعرفات تکوینی و ایجادی و نیز روش های تعلیمی و تشریعی هرکس و هر چیز را به کمال خود برساند.

از نظر واژه شناختی میان تربیت و ربوبیت تفاوت معنایی است. و ریشه واژه نخست ربو به معنای فزونی و رشد و نمو است. و ریشه ربوبیت واژه ربب به معنای پرورش است. ولی با این حال برخی بر این باورند که اصل ربو و تربیت از مضاعف ربب بوده است.

ازاینرو رب در اصل به معنای تربیت است که به معنای ایجاد چیزی به صورت تدریجی تا رسیدن آن به حد کمال و نهایی می باشد.

بنابراین تربیت به معنای پرورش دادن استعدادهای درونی بالقوه را به فعلیت رساندن است. بر پایه این تفسیر و تبیین معناشناختی از دو واژه ربوبیت و تربیت می توان گفت که هرکسی که اقدام به پرورش دیگری نماید در حکم پروردگاری است و می بایست از وی به عنوان پروردگار و ربوبیت طولی سخن و تشکر کرد.

شیوه های تربیتی از دیدگاه قرآن

قرآن کریم روشهای تربیتی خاصی را برای تعلیم و تربیت مسلمانان ارائه کرده است.

آسان گیری

در اینجا به مهم ترین روش های قرآنی اشاره می شود. یکی از مهم ترین روش ها در مسأله تربیت و پرورش آسان گیری است: آسان گیری از آن رو لازم و ضروری است که سخت گرفتن موجب دور شدن فرد می شود. انسان به طور طبیعی در آغاز از هر چیز سخت و دشوار گریزان است. همین مسأله موجب می شود تا از امر بگریزد و اشتیاق و علاقه ای به یادگیری و یا عمل به آن نداشته باشد.

بسیار دیده شده است که با مواجه شدن از چیزی به وحشت افتاده و از آن بیزار و گریزان شویم. از این رو مناسب است تا در یک فرآیند و با آسان و کوچک کردن آن، زمینه را برای ایجاد علاقه و اشتیاق و عمل فراهم آورد. تأکید قرآن بر این که اسلام دین سمحه و سهله است و کسی را بر فراتر از توانش تکلیف نمی کند و بار بر دوشش نمی گذارد (بقره، آیه 286) و دستور تخفیف در امور حتی در مسأله مجازات (بقره، آیه 178) و برداشتن هر امر حرجی و امور عسری (حج، آیه 77 و 78) و آسان گیری در مسایل به آوردن نماز (مزمل، آیه 120) به عنوان نمونه ها و مصادیق بارز نشان می دهد که در مسأله پرورش و تربیت می بایست آسان گیری و برقرار نظمی که آدمی را در یک فرآیند زمانی و طولانی آماده سازد، دستوری اساسی و بنیادین است.

قرآن خود به عنوان بهترین الگو و نمونه تربیتی در بسیاری از مسائل برای آن که جامعه با
آموزه های قرآنی و دستوری آشنا گردند، به روش فرآیندی در امر آموزش و عمل به قوانین و دستورها رو آورده است که نمونه معروف آن مسأله بازداشت مردمان از شرب خمر و شرابخواری بود که در یک فرآیند سه زمانه انجام گرفت.

ارائه الگو و سرمشق های عینی و محسوس

از روش های دیگر تربیتی و پرورش اسلام و قرآن ارائه الگو و سرمشق های عینی و محسوس است.

قرآن برای هر مسأله و مشکلی نمونه های تاریخی و عینی و محسوسی را بیان می دارد تا وحشت عمل از آدمی دور شود. آدمی به طور طبیعی وقتی با مسأله و مشکلی مواجه می شود، اگر بداند که گذشتگان و یا افراد دیگری با آن رو به رو بوده و به روش هایی آن را از پیش رو برداشته اند به خود امیدوار می گردد و امکان این که تغییر رفتار دهد و راه مناسب را برگزیند در او تشدید و افزایش
می یابد.

قرآن در مسأله جنگ به جنگاوری ربانیون پیشین و همراهی و همگامی آنان را با رهبران و پیامبران اشاره می کند و می فرماید که آنان چنین کردند و موفق شدند و شما نیز می توانید با پیروی از روش ایشان موفق گردید. (آل عمران، آیات 136، 137)، ارائه الگوی کامل چون پیامبر (ص) خود بیانگر ارزش و جایگاه نمونه های عینی در مسأله پرورش و تربیت است. (احزاب، آیه 21) می توان در آیات 90 سوره انعام و نیز 35 سوره احقاف و 4 تا 6 سوره ممتحنه و نیز آیه 11 سوره تحریم به نمونه های دیگری از ارائه الگو برخورد کرد. البته قرآن برای تبیین کامل مسأله سرمشق ها و نمونه های عینی به نمونه های دیگری که در جهت خلاف رفته و به جای کمال حقیقی به کمال لایق خود نرسیده اند اشاره می کند. (سوره نمل، آیه 112) درباره آبادی که راه طغیان پیمود و نعمت های خود را بر باد داده اند اشاره کرد.

ارائه دائم رهنمودها و تکرار آن

از دیگر روش های تربیتی ارائه دائم رهنمودها و تکرار آن است زیرا انسان گرفتار مسأله ای به نام فراموشی است و مسائل را به سرعت به دست فراموشی می سپارد از این رو یادکرد دائم رهنمودها و راهکار می تواند بسیار مفید و سازنده باشد. (قصص، آیه 51)

اعتدال گرایی و دوری و پرهیز از افراط و تفریط (اسرا، آیات 29 و 38)، (فرقان، آیه 67)، (لقمان، آیات 17-19) ایجاد امید و آرزوهای مفید و سالم (کهف، آیه 26) اندار و ترساندن (انعام، آیه 15، 30، 51، 147) بشارت و مژده (آل عمران، آیه 194)، (بقره، آیه 155 و 157) بیان تدریجی (فرقان، آیه 32) تبیین علت ها (لقمان، آیات 13 تا 19) تحریک عواطف و احساسات و عفو و گذشت از خطا و اشتباه (نشاء، آیه 9)، (نور، آیه 22) تشویق (انعام، آیه 147) تمثیل (بقره، آیه 26 و 261) طرح پرسش برای ایجاد ذهنیت مساعد جهت تفهیم حقیقت به مخاطب (بقره، آیه 44 و 61) قصه و داستان (اعراف، آیه 176) مقایسه (نشاء، آیه 95) موعظه و پند (بقره، آیه 66) ارجاع به وجدان فردی و جمعی (بقره، آیه 267) وعده پاداش (بقره، آیه 268) ارائه عاقبت فرجام (بقره، آیه 264 تا 266) از روش های قرآنی است که می توان بلکه باید از آن در تربیت استفاده کرد.

قرآن به مسأله استعدادها و قابلیت ها به عنوان عامل مهم توجه می دهد. به این معنا که در نگرش قرآنی نمی توان به نقش تأثیرگذار استعداد ذاتی و قابلیت های انسان ها در تربیت بی توجه بود. گاه همه عوامل برای تربیت وجود دارد ولی با این همه تربیت تأثیر چندانی به جا نمی گذارد زیرا استعداد و قابلیت برای تأثیرپذیری در ذات فرد وجود ندارد. قرآن از این مسأله به صورت تمثیلی به سرزمینی یاد می کند که استعداد و قابلیت برای پرورش محصول و فرآورده های مفید نداشته باشد. (اعراف، آیه 58)

از دیگر عواملی که قرآن برای رسیدن به تربیت و پرورش درست و صحیح از آن یاد می کند، ایمان به خدا (بقره، آیه 186) رستاخیز (طلاق، آیه 2) (قیامت، آیه 1 تا 6)، پرهیز از تکبر و غرور و شرک و تسلیم و تعلیم و تقوا و دعا است.

آسیب شناسی تربیت

در برابر عوامل سازنده و مفید در تربیت عواملی وجود دارد که به تربیت و پرورش آدمی زیان
می رساند. از این دسته می توان به:

تحریف حقایق (مائده، آیه 41) جاسوسی و خبرچینی (مائده، آیه 41) دنیاطلبی (اعراف، آیه 176) تقلید کورکورانه (بقره، آیه 170 و مائده، آیه 104)، دوست گمراه (فرقان، آیه 27 تا 29) حرام خواری (مائده، آیه 41 و 42) شیطان (بقره، آیه 36 و 37) نفاق (مائده، آیه 41) هواپرستی (اعراف، آیه 176) اشاره کرد.

انسان به عنوان موجودی که دارای رشد و بالندگی و نمو است از این قابلیت برخوردار است تا استعدادها و قوای نهفته را در یک فرآیند پرورشی و تربیتی به کمال برساند. از این رو کاربرد واژه پرورش و تربیت در حق انسان درست و صحیح است.

نتیجه گیری

پرسش این نوشتار این است که اگر امکان ذاتی برای انسان است تا پرورش یابد و در تحت تربیت بتواند به کمالات لایق خود برسد و استعدادهای نهفته خود را به صورت ایجادی به فعلیت رساند قرآن چه روش های تربیتی را مفید می داند؟ و به نظر قرآن عوامل تربیت و یا آسیب های آن کدام است؟

منشاء تربیت و مقام ربوبیت محمدی (ص)

در نگاه قرآنی خداوند منشاء تربیت انسان و همه موجودات هستی است. خداوند بر هر موجودی باتوجه به استعداد و ظرفیت هایش تجلی می کند و با همان اسم خاص و یا اسمای خاصی او را تربیت می کند و پرورش می دهد. انسان کاملی چون پیامبر اعظم (ص) که مظهر اسم جامع الله است در مقام مظهریت از ربوبیت اسم الله برخوردار می باشد. از این روست که آن حضرت (ص) عبدالله و عبده است و خداوند به تمام اسمای حسنای الهی بر او تجلی می کند و به همه اسما ربوبیت و پروردگاری او را به عهده می گیرد. بنابراین اگر هرکسی بخواهد به لقای رب العالمین برسد می بایست از رب محمدی (ص) که رب العالمین و رب مطلق است بهره گیرد.

از این روست که اگر کسی بخواهد محبوب خداوند قرار گیرد باید نخست محبوب پیامبر باشد و از او پیروی و اطاعت کند و بر دین اسلام محمدی باشد.

بنابراین به طور غیرمستقیم این انسان کامل است که ربوبیت همگان را به ولایت الهی محمدی به عهده گرفته است. بدون آن حضرت هیچ کس و هیچ چیز به کمال خود نخواهد رسید از این روست که او مربی و پرورش دهنده کل است.

قرآن برای رسیدن به کمال روش های تربیتی را به مربیان پرورشی انسانی آموخته است که با عمل به آن می توان امید آن داشت تا نسل آینده بتواند استعدادها و توانمندی های نهفته را آشکار ساز

منابع و مآخذ

مکارم شیرازی، ناصر (1354)، تفسیر نمونه قرآن کریم، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه.

نظرات تربیتی ائمه اطهار(ع)بررسی تربیت از دیدگاه قرآن کریم

مطالب مشابه :

بزرگداشت ائمه اطهار در آموزشگاه

پست ثابت

برنامه هفتگی کلاس ها

عکس قرآن های منسوب به ائمه اطهار (عليهما السلام)

نظرات تربیتی ائمه اطهار(ع)بررسی تربیت از دیدگاه قرآن کریم

سبک زندگی ائمه ی اطهار