گلیم چیست؟

گلیم دست بافتی است بدون پرز که با نخ خامه پشمی (البته درایام قدیم )و یا پنبه ای ،مصنوعی (آنیلینی،کرومی،اکرلیک)به صورت تار وپود بافته میشود ودر بافت آن از نخ یک لای 5-3 استفاده می شود .هر چه قدر لایه نخ کمتر باشد کیفیت گلیم بافته شده بهتر می باشد .شاید گلیم نوع ساده قالی باشد روی این اصل می توان پذیرفت که بافت گلیم قبل از ابداع قالی رواج داشته است .آثار به دست آمده در آرامگاه فراعنه مصر 2500سال قبل از میلاد نشان از وجود گلیم در آن زمان دارد .گلیم ها عموما با نقوش شکسته(هندسی )بافته میشوند .این نقوش بیشتر شامل لوزی،سه گوش ،چهار گوش،انواع گل ،بوته ،ترمه،شش گوش،انواع حیوانات اهلی ودرنده ونیز بسیاری از نقوش دیگر میشود.قدیمی ترین گلیم بافته شده در مصر به دست آمده .البته در کشور هایی مانند هند ،چین، افغانستان،پاکستان ودیگر کشور های خاورمیانه بافت گلیم صورت میگیرد .گلیم بافت ها انواع گوناگونی دارند که میتوان به گلیمچه، مسند، خورجین،ورنی،جوال و... اشاره کرد.در کشور ما ایران بیشتر گلیم ها در استا ن های فارس،مشهد،کردستان،یزد ،اردبیل،گرگان ،کرمان بلوچستان، آذربایجان و...بافته میشوند.گلیم های متوسط معمولا دارای ابعاد یک متر در دو متر،مسند ها150در100 وپا دری هادر ابعاد 90در60 می باشند . گلیم های ایرانی به دو روش: کرباس وصوفی نیز در دارهای عمودی یا ایستاده ،افقی یازمینی بافته میشوند .یک گلیم بافته شده شامل اجزای زیر میشود:گیس باف یا زنجیره بافی،کناره سفید رنگ ویا طبق سلیقه خود بافنده ،شیرازه، ملیله کاری ،حاشیه ساده ،حاشیه همراه متن، زمینه وخودنقش .گلیم هرسین که مربوط به استان کرمانشاه است از شهرت خاصی برخوردار است.گلیم ورنی که مربوط به استا ن آذربایجان ست به ظاهر مانند فرش ولی فاقد پرز میباشد که روی این نوع گلیم ها نقش برجسته ایجاد میکنند وامروزه در بازار نوع ماشینی آن به نام گلیم – فرش موجود می باشد .گلیم دورو مربوط به استان اردبیل است که هر دو طرفش به یک شکل است که از تنوع رنگ و نقوش زیادی برخوردار است.

گلیم چیست:

گلیم نوعى فرشینه است با بافتى ساده که با پشم و پنبه و در مواردى با پشم و موى بز بافته مى‌شود. نخ‌هاى تاروپود یک در میان از زیر و روى یکدیگر مى‌گذرند. مانند بافت سادهٔ یک سبد. گلیم به‌عنوان یک صنعت دستى زنانه در مناطق عشایرى و روستایى ایران رواج دارد.گلیم بافی از دیر باز در میان ایلات وعشایر ایران رواج داشته است .گلیم به عنوان کف پوش زینت بخش چادر عشایر یا خانه روستایی بوده است .گلیم با بافتی ساده و ابتدایی که از درگیر شدن تار وپود به صورت یک در میان با دست عبور داده می شود و به وسیله ضربه شانه محکم می گردد وبافته می شود این بافت ساده همانند شیوه کوچ نشینی و ایلات یادگار ادوار پیش از تاریخ است وتاریخ هشت تا ده هزار ساله را بر دوش می کشد.خانواده عشایری به عنوان یک بنیاد اقتصادی کوچک عمل می کند و با دامپروری و گله داری معیشت خانواده و در نتیجه معیشت ایل اداره می شود.نقوش گلیم بطور سینه به سینه از روزگارهای گذشته بر جای مانده است اکثر نقوش هر منطقه با نقش قالی همان منطقه یکی بوده ویا ریشه مشترک دارد. ولی به علت نوع بافت گلیم نقوش آن هندسی و انتزاعی تر و قالی به علت وجود گره ها و پرزها نقوش به صورت مد و نزدیکتر به طبیعت دیده می شود.اما تحولات گوناگون شصت و چند سال اخیر در سرزمین‌هاى بافنده‌ گلیم، آثار نامطلوبى بر تولید سنتى این نوع دست‌بافت باقى گذارد؛ که بیشتر در گلیم‌هاى جدید دیده مى‌شود، که بنا بر تقاضاى خریداران غربى بافته مى‌شود. کارهاى سفارشى و تولیدات انبوه تجاری، تمایل و نیاز را به بافت گلیم به سبک قبیله‌اى و روستایى از بین برده است. گلیم‌هاى ایران نسبت به گلیم‌هاى ترک و آفریقاى شمالى از تنوع و گوناگونى بیشترى برخوردار است. تعداد قبایل و ریشه‌هاى متفاوت آنها در ایران بسیار است.
در طول قرن‌هاى متوالی، سلطنت‌ها و دولت‌هاى گوناگون با فتوحات تاخت و تازهاى خود و بیرون راندن اهالى بومى و جایگزین کردن انسان‌هایى از کشورهاى دوردست، چون مغولستان و یونان، نوعى هرج و مرج در بافت سنتى کشور پدید آوردند. اغتشاشاتى که در اثر نفوذ فرهنگ‌هاى مختلف و جابجایى قبایل چادرنشین در مرزهاى ملى و بین‌المللى پدید آمده موجب شد تا تخمین ریشهٔ اصلى بعضى قبایل مشکل شود و خریداران ترجیح دهند براى تشخیص محل دقیق بافت گلیم‌ها، آنها را مستقیماً از بافنده خریدارى کنند. نام‌گذارى‌ها نیز مشکلات بیشترى در این رابطه ایجاد کرده است. مثلاً یک گلیم مى‌تواند بنام قبیله‌اى که در آن بافته شده، شهرى که در آن پیدا شده، یا سبکى که در بافت آن بکار رفته نام‌گذارى شود. از طرفى بافندگان این گلیم‌ها ممکن است با افراد قبایل دیگر ازدواج کنند و ریشهٔ قبیله‌اى مشخصى نداشته باشند.

تاریخچه گلیم:

گلیم از کهن ترین زیراندازهای بشر و شاید اولین زیرانداز برای انسانهای بدوی می باشد چون سابقه بافندگی ادوار ماقبل تاریخ تا حدود شش هزار سال قبل از میلاد را نشان می دهد که حاکی از ریسندگی و تبدیل الیاف پشم به نخ است . در ایران نخستین نشانه های وجود پارچه مربوط به چهارهزارسال قبل از میلاد می باشد از حفریات انجام شده در شوش بدست آمده است.سابقه گلیم نیز به همین دوران مربوط می شود چون حدود شش تا هشت هزار سال قبل از میلاد دامپروری در مصر ،آسیای میانه ،هند،چین واروپا رواج می یابد و پوست گوسفند به عنوان بالاپوش و زیر انداز زیلو مورد استفاده قرار می گرفته است از این دوران چیزی نمی گذرد که انسان پویا و سازنده ریسیدن و بافتن پشم را آغاز می کند.گلیم ابتدا به عنوان نوعی زیراندازو در عین حال بالاپوش بکار می رفته است و با توجه به دارهای گلیم بافی رایج در در میان عشایر و مقایسه آن با دستگاههای بافندگی که هنوز هم در مناطق روستایی مورد استفاده قرار می گیرد به علت پیشرفته تر بودن دستگاههای ساده بافندگی نسبت به گذشته می توان استنباط نمود که شروع گلیم بافی قبل از پیدایش پارچه بافی بوده است و حدس زده می شود که هر دو صنعت از مسند بافی که از طیف طبیعی بوده وپیدایش زودتری داشته مایه گرفته است.گلیم در آغاز به عنوان وسیله ای برای محافظت بدن از سرما بکار گرفته می شده است .و هنوز هم در میان عده ای از قبائل ساکن در افخانستان ،افراد قبیله نوعی گلیم صد در صد پشمی روی دوش می اندازند و در موقع استراحت یا خواب نیز از همان گلیم به عنوان بالاپوش استفاده میشود . با تکامل و رواج تدریجی بافندگی وبافت پارچه های گوناگون گلیم مقام خود را بدست آورد .گلیم های ابتدایی ساده بدون نقش وبا رنگ خود پشم تهیه می شد ولی به مرور زمان قریحه متنوع انسانها با دیدن رنگهای مختلف پشم ها باعث به وجود آمدن تنوع شکلها در گلیم شد و این خود زمینه ای برای رنگرزی ونقش آفرینی آشکارانه در گلیم قرار گرفت البته هنوز هم در ایلات منطقه قشقایی گلیم هایی با رنگ طبیعی ناشی از رنگ پشم و نشاًت گرفته از طبیعت و فطرت بافنده بافته می شود.کهن ترین قطعه گلیم جهان بقایای گلیمی است که در جزیره آناتولی بدست آمده است و متعلق به شش هزار سال قبل از میلاد می باشد و قدیمی ترین گلیم ایرانی است که آن متعلق به سه هزار سال پیش از میلاد و در منطقه غرب ایران می باشد.گلیم دارای بافت ساده و از نخ های تار وپودی که یک در میان از زیر و روی یکدیگر گذشته تشکیل یافته گویا ایرانیان این بافت را از مردم چین فرا گرفته اند و به سلیقه و میل خود تغییراتی را در آن داده اند .

اطلاعات مقدماتی در مورد بافت گلیم:

هر بافنده ضمن آشنایی با شیوه های ریسندگی ،تابیدن،رنگرزی،چله کشی ،بافت ناچار است برای شروع بکار گلیم بافی دارای پاره ای اطلاعات مقدماتی در مورد حرفه و هنر خود باشد.

اشکالات حین بافت:

سُره شدن گلیم

این اشکال که بر اثر آن عرض گلیم در قسمت های مختلف تغییر می کند و در نتیجه بافت از فرم مستطیل شکل خود خارج می شود و علت آن عدم دقت در پود گذاری می باشد بدین معنا که اگر بافنده در بعضی از قسمتها پود را کمتر ودر بعضی قسمتها بیشتر بکشد قسمتی از پود آن کشیده شده به سمت راست داخل متمایل می شود و بخشی که پود آن کشش کمتری متحمل شده خود را به سمت خارج رها می کند روش جلوگیری از آن دقت در پود گذاری و رایج ترین روش در این زمینه بستن طرفین گلیم به تیرهای طولی دار می باشد.

ریش شدن چله ها:اگر برای برطرف کردن این اشکال بافنده اقدام نکند اثرات زیادی بر کیفیت تولید خواهد داشت و گلیم کم دوام خواهد شد دلایل ریش شدن چله ها عبارت است از :

1-ناصافی سطح نخ به دلیل تاب بیش از حد

2-ناصاف بودن لبه تیغه های دفتین

3-تماس تیغه های دفتین و چله ها

4-استفاده از چله های تهیه شده با الیاف کوتاه

5-عدم دقت در دفتین زدن و برخورد بی دلیل تیغه های دفتین با چله هانخ نما شدن گلیم6-در هر مرحله از پود گذاری گلیم باید دقت به عمل اید تا پود جدید کاملاً در پشت پود قبلی قرار گیرد در صورت عدم توجه به اینکار در سطح گلیم نقطه های زایدی نمایان می شود که ناشی از نمایان بودن نخ های تار است که باعث نخ نما شدن گلیم می شود.7-پرز دادن گلیم ،یکی از عواملی که باعث پرز دادن محصول می شود استفاده از خامه های کوتا جهت بافت گلیم است .تصحیح پود گذاری: بافندگانی که بدن نقشه بطور ذهنی بافت را انجام می دهند احتمال اشتباه کردن در پود گذاری را دارند .پارگی چله ها:چنانچه در بافت به هر دلیلی یک یا چند چله پاره شود بافنده به کمک یک قطعه نخ هم نمره با نخ چله ها می تواند نسبت به ترمیم آن اقدام نماید ناصافی پودها :چنانچه بافنده ضمن بافت متوجه شود که از بعضی از قسمتهای پود گذاری خط صاف و مستقیمی را طی نکرده با پود گذاری موضعی آن را رفوع می کند پود گذاری موضعی به این طریق خواهد بود که بافنده به کمک سوزن در قسمتهای گود چند رج پود قرار داده و نا صافی اصلاح خواهد شد خذف چله های اضافیبافنده در صورتی که در ضمن بافت متوجه شود یک یا چند چله اضافه است می تواند بافت گلیم را طوری انجام دهد که چله های اضافی همراه با سایر چله ها به صورت جفتی مورد استفاده قرار میگیرد.

ابزار و وسایل کار گلیم:

مهمترین وسیله و ابزار کار گلیم بافان دار است .دار یا همان چهارچوبی که گلیم روی آن بافته می شود دو نوع است.

1-دار عمودی یا ایستاده

2- دار افقی یا خوابیده

از دار افقی خوابیده بیشتر در مناطق عشایری کشورمان استفاده می شود ،عشایر به دلیل کوچ نشین بودن و حرکت مداومی که دارند دارهای افقی که به راحتی قابل حمل است استفاده می نمایند .ولی بافندگان روستایی و شهری یعنی آنان که یکجا نشین بوده و دارای زندگی ثابت و غیر متحرک هستند معمولاً از دارهای عمودی استفاده می کنند.با این حال در بسیاری از مناطق روستایی کشور دارهای افقی رایج می باشد.در برخی از مناطق عشایری از جمله آذربایجان شرقی از دار عمودی بهره می گیرند.

دفتین:

برای استتحکام بخشیدن به درگیری الیاف تار و پود گلیم معمولاً از وسیله ای به نام دفتین استفاده به عمل می آید و بافنده پس از گذراندن هر پود افقی از لابه لای تارهای عمودی با کمک آن ضرباتی بر قسمت بافته شده می اورد تا درگیری تار و پود و عمل بافت صورت گیرد.جنس دفتین های مصرفی معمولاً آهن است و از تعداد هفت تا ده تیغه آهنی نازک به عرض دو و طول بیست سانتیمتر تشکیل می شود در برخی مناطق کشورمان بویژه در روستاههای استان کرمانشاه برای ایجاد درگیری تار و پود و نقشهای کوچک و نیز نقوش حاشیه گلیم از ابزاری چوبی یا فلزی به نام سوک استفاده می شود که شکل ساختمانی و اندازه آن متفاوت است.

قیچی:

قیچی گلیم بافی از نظر ساختمان و طرز کار شبیه قیچی قالی بافی است و از دو تیغه تشکیل شده است که به وسیله پرچ با پیچ به هم متصل می گردند و حول منطقه ای باز و بسته می شوند.

انواع گلیم :

گلیم به سه شیوه بافته می شود:

گلیم ساده باف : در این نوع گلیم، پودها یكی در میان از لابه لای تار ( چله) عبور می كند. این گلیم یك روست و برای بافت آن معمولا" از نقشه از قبل آماده شده استفاده نمی شود. نقوش گلیم ساده باف، عموما" هندسی است و به ندرت نقوش منحنی در این نوع گلیم دیده می شود. گاهی روی گلیم هائی با زمینه ساده با استفاده از الیاف رنگی پشم، نقوشی ایجاد می شود كه غالبا" هندسی است.
گلیم برجسته : این نوع گلیم دارای زمینه ای ساده می باشد ولی طرح اصلی مانند قالی پرزدار است. بدینصورت كه از روی نقشه قالی، بر روی چله گلیم گره زده می شود و در پایان پرز اضافی چیده می شود.

ورنی : ورنی، گلیمی است بدون پرز و یك رو، كه عموما" بدون نقشه و به صورت ذهنی توسط دختران و زنان عشایر مناطق مغان، ارسباران و مشكین شهر بافته می شود. این نوع گلیم در كردستان و كرمان با طرح و نقش دیگری بافته می شود كه در كرمان آن را "شیریكی پیچ" می نامند. بهترین ورنی های ایران توسط ایل شاهسون یا ایلسون تولید می شود كه سابقه طولانی در این زمینه دارن، به گونه ای كه همواره واژه ورنی با نام شاهسون قرین بوده است.

به طور كلی از لحاظ بافت گلیم های ایرانی به دو شیوه بافته می شود :

1- شیوه پود گذاری : در این شیوه تنها از نخ تار ( چله) و نخ پود برای بافت گلیم استفاده می شود پودهای رنگارنگ را از زیر و روی رشته های تار عبور می دهند، با تغییر رنگهای پود است كه نقشها پدیدار می شود و هر دو روی گلیم صاف، هموار و همرنگ می شود.

2- شیوه پود پیچی : در این شیوه علاوه بر نخ تار و نخ پود از پودی نازك نیز در بافت استفاده می شود و در واقع پود به حالت پیچش از میان نخهای تار عبور نموده، سپس با عبور پود نازك و كوبیدن آن با شانه، عمل در گیری نخ های تار و پود قطعی می شود. این شیوه بافت كه بسیاری از صاحب نظران آن را حدواسطی میان گلیم بافی و قالی بافی دانسته اند، در واقع آخرین منزلگاه تكامل گلیم بافی به قالیبافی می باشد. بافت گلیم معروف به ورنی در آذربایجان شرقی و نیز بافت گلیم معروف به شیریكی پیچ در استان كرمان بدین شیوه است.
این نوع گلیم ها را كه به شیوه پود پیچی بافته می شوند سوماك نام نهاده اند. گاهی روی گلیم ها راسوزن دوزی می كنند، این گلیم ها به گلیم سوزنی شهرت دارند

مراحل بافت گلیم:

نخستین مرحله بافت گلیم چله کشی است. برای این منظور بعد از انتخاب دار ابتدا دو رشته طناب با فواصل دلخواه به موازات زیر دار دستگاه گلیم بافی بسته می شود که در اصطلاح چله کشی با عنوان زه دار مورد استفاده قرار می گیرد سپس سر نخ پنبه ای که دارای ظرافت یا ضخامت مورد نظر بوده .و قبلاً به صورت گلوله در امده به منتها اله سمت راست یا چپ زیر دار گره زده می شود آنگاه گلوله نخ را از پشت اولین زه دار و از جلوی دومین زه دار عبور داده و از روی سر دار به پشت می برند و از زیر دار خارج می کنند بعد از چله کشی نوبت به بستن کجویر شده کجویر گاهی با عنوان کجوچو و کوجی نیز از ان یاد می شود قطعه چوبی استوانه ای شکل به قطر تقریباً چهار سانتی متر و طولی معادل عرض اسمی دار گلیم بافی استعمل زنجیر بافی در قبل از بافت گلیم صورت می گیرد و به بافنده امکان می دهد تا عمل بافت با سرعت بیشتری انجام گیرد.بعد از پایان چله کشی لازم است ترتیبی انجام گردد که چله های دوانده شدهدر جای خود ثابت بمانند زیرا در حین بافت به دلیل انکه برای ایجاد تراکم در بافت و بیشتر فشرده شدن پودها بر قسمت بافته شده ضربه وارد می شود و معمولاً بر اساس طرح ضربات دفتین فقط بر چند چله وارد می آید و موجب اشکالاتی خواهد شد ولی پیشگیری از بروز این اشکال مقداری نخ پنبه ای هم نمره با نخ چله را به گونه ای که سطح تمام قسمت زیر دار بپوشاندرا زیر دار می نامنددر سالهای اخیر روش های دیگری معمول شده که روی چله ها مقداری چسب مالیده می شود تا چله ها نتوانند حرکت کنند و در این رابطه روش دیگری قابل اعمال است.

نحوه بافت

تولید گلیم معمولاً با بافت چند رج ساده که نزد بافندگان به گیس بافی شهرت دارد اغاز می شود برای اینکار حدود15تا16سانتیمتر از ابتدای چله ها به منظور ریشه در نظر گرفته شده است و سپس مقداری از گلیم با نخ از نوع چله به صورت یکی در میان بافته می شودگاهی نیز بافندگان برای این قسمت از نخهای رنگی استفاده می کنند و عمل بافت را به صورت دو تار از رو و دو تار از زیر انجام می دهند و بعد از بافت هر رج بطور ساده دو رج نیز بافت زنجیره ای به ابتدای گلیم می افزایند و به دنبال آن عمل اصلی بافت را انجام می دهند بعد از قسمت زنجیره ای گلیم بافت اصلی آن انجام می پذیرد و بافنده طبق نقشه یا اثر ذهنیات خود ، نخ های رنگی را که قبلاً به صورت گلوله درآمده از لابه لای تارهای گلیم عبور می دهند.لازم است برای هر رج بافته شده دفتین زده شود روش صحیح دفتین زدن در گلیم بافی اهمیت زیادی دارد برای این کار لازم است بافنده دسته دفتین را طوری نگه دارد که فاصله ارنج تا مچ دست کاملاً افقی قرار گیرد و دفتین با حرکت مچ دست بالا و پایین برود.لازم به ذکر است که تارهای گلیم که معمولاً از نخ پنبه ای است همیشه کمی بیشتر از اندازه گلیم بریده می شود.

مسند

این نوع گلیم در عنبران ، اردبیل بافته می شود و میتوان گفت نقشهای این گلیم از شیریکی پیچ اقتباس شده است و معمولا ترنجی در وسط آن کمتر دیده میشود و گل متن که کشمیری نام دارد سراسر آن را با تکرار پر نموده است و گلهای دیگری که در این بافته به کار میرود عبارتند از : خارا ،گل شاه عباسی ،گل گرمایی،جفت گل و یک حاشیه در این گلیم وجود دارد که حاشیه چرخی و دیگری حاشیه وکیلی نام گرفته اند.

گلیم سوزنی

گلیم سوزنی را مانند یک پارچه معمولی میبافند که روی آن گلدوزی شده است و نقش را روی آن به صورت برجسته نشان میدهند و این نقش زنی باید ضمن انجام کار صورت میگیرد به خاطر ظرافت و بافت مشکل این کار بافندگان این نوع گلیم کم میباشد و گلیم از ارزش فوق العادهای برخوردار میباشد .

گلیم ترشیه یی

در مناطق محروم و دورافتاده که زنان روستایی شلیته و پیراهنهایی که از کار افتاده میشود پارچه اش را به پهنای یک الی یک و نیم سانت پاره پاره کرده و به هم گره میزنند و آن را تاب داده ریسمانی بهدست می آورند که به این طریق ریسمان گلیم را تهیه کرده و با آن میبافند .

بدترین نوع گلیم 5 سال و بهترین نوع آن تا 60 سال دوام دارد

گلیم چیست؟

مطالب مشابه :

انواع گلیم های ایران و روش نگهداری از آن

راهنمای خرید و استفاده انواع گبه ، گلیم ، جاجیم و ...

گلیم

آشنایی با انواع گلیم

تاریخچه گلیم (بخش1)

طرح فرش ایرانی

نمادها در گلیم

گلیم چیست؟

فرش و تابلو فرش های شفقی تبریز