مقاله تخصصی

چكيده

معماري يكي از راههاي شناخت مكانت و ارزش بسياري از موضوعات در واصل گردانيدن انسان به آرمانهاي معنوي
است. در وصول به آرمان انسان ي، شناخت جايگاه وي در عالم بسيار مهم است كه آن را به هويت تعبير كرده اند .
هر آنچه به احراز هويت معنوي انسان انجاميده از دير باز مورد توجه بوده ، هنر يكي از اصلي ترين آنهاست كه در مورد
سبكهاي معماري نيز مصداق دارد . اين مقاله با مطالعه تطبيقي شيوه شهرسازي رنسانس و مكتب اصفهان دوره صفويه،
پاسخي مشترك برخواسته از نيازهاي انساني يافت ه. ابتدا نحوه توسعه و گسترش اصفهان دوره صفويه و رم دوره رنسانس
مقايسه و سپس ارتباط مراكز قدرت سياسي با مراكز مذهبي بررسي شده است . بررسي تناسبات و محاوره فضايي اجزا و
عناصر شكل دهنده و بررسي تطبيقي نگرش معنا گرايانه در طراحي دو ميدان تبيين قالب هاي مشترك مراتب عالي و
روحاني هنر خواهد بود.

واژه هاي كليدي

هويت معنوي، مجموعه هاي كالبدي- فضايي، معنويت قدرت حاكم، تناسبات و محاوره فضايي، نگرش

مقدمه

اساس گفتگو شناخت زمينه هاي مشترك براي آغاز بحث است. در گفتگوي معماري و شهرسازي ملل با يكديگر نيز همين امر
مصداق دارد ؛ قدرت سياسي ، اما زمينه مشترك آن الزاماً وجود يك الگوي پلان شبيه به هم و يا وجود يك قوس مشابه در دو
كشور متفاوت ن يست. بلكه اين موارد معلول زمينه مشترك هستند . يعني اينكه هيچ الزامي وجود ندارد، نوعي از يك ستون يوناني
در بنايي كه در ايران واقع است دليل بر وجود تعامل سازنده بين دو كشور باشد، چرا كه مي دانيم بسياري از بناها به دست معماراني
كه در جنگ ها به اسارت درميآمدند، ساخته ميشدند.
بنابراين به نظر مي رسد بايد ريشه هاي تكوين دو اثر معماري يا شهري با توجه به آثار شكلي و معنايي مشترك كه هر دو در
يك دوره زماني طراحي شده اند را مورد بررسي و مقايسه قر ار داد تا به علل وجودي آنها پي برد و در اين مرحله، علت هاي مشترك

را زمينهاي براي برقراري ارتباط جديد قرار داد

شكلگيري دولت صفوي و از آن ره مكتب اصفهان در شهرسازي را مي توان با سازمان يابي دول مركزي و قاهر اروپايي دوره
رنسانس مقايسه نمود . با اين م قايسه، سازمان ديواني دولت صفويه و سبك هنري ناشي از آن (در زمينه شهرسازي ) نسبت به
سازمان دولتي و سبك هنري كشورهاي اروپايي (در زمينه شهرسازي) در دوره رنسانس 1 هنوز گامي به جلو دارد 2
(حبيبي، 1378 ،صفحه 95 ). ميدان نقش جهان اصفهان تنها فضاي شهري عمده است كه نسبتا د ست نخورده باقي مانده و ب ه عنوان
نمونه فضاي شهري در مقياس شهر مي تواند مورد بحث قرار گيرد . هاينس گوبه 3 معتقد است كه شاه عباس براي طرح اين ميدان ،
ميدان كهنه اصفهان را الگو قرار داده است.
ميدان كهنه اصفهان كه امروز اثري از آن باقي نيست از عناصر اصلي شه ر اصفهان در سده هاي ميانه بوده است . در اطراف
ميدان كهنه عناصر مختلفي مانند مساجد ، مدارس، كا خها، بازار ، قيصريه و نقاره خانه قرار داشته اند كه اغلب آنها ظ اهراً تا قرن
. ( هفدهم ميلادي پا برجا بودهاند (توسلي، 1371 ،صفحه 25
1464 )، مجسمه ساز نقاش معمار و شاعر ايتاليايي در شمار - طراحي ميدان كامپيدو ليو در رم ب دست ميكل آن ژ ( 1575
برجستهترين آثار طراحي شهري جهان بشمار مي رود تا آنجايي كه برخي از طراحان شهري معاصر نظير اسپراي ريگن معتقدند كه
هيچ معماري در طول تاريخ به موفقيتي كه ميكل آن ژ تنها با يك ا ثر به دست آورده ، نرسيده است . هر قدمي و هر درنگي و هر
.( لحظهاي و هر نگاهي با تجربه بصري غني يي همراه است (توسلي، 1376 ،صفحه

روش تحقيق

اين تحقيق از لحاظ محتوا نوعي پژوهش كيفي به شمار مي آيد كه در ابتداي تحقيق يك بررسي تاريخ نگارانه صورت خواهد
پذيرفت اما اسا س پژوهش متكي بر روش تحقيق تاريخي - تفسيري خواهد بود كه رويكرد پژوهش (چارچوب نظري ) مبتني بر

تاثيرگذاري عوامل محيطي، شكلي و معنايي است .

توسعه و گسترش شهر
توسعه در اصفهان بي هيچ مداخله سنگيني در بافت كالبدي و سازمان فضايي كهن، راستاي توسعه و گسترش تازه شهر به
گونهاي منطقي و بخردانه تعريف مي گردد 4. بارزترين تركيب كلامي مكتب اصفهان در مجموعه هاي كالبدي - فضايي به كار گرفته
ميشود. بر اين مبنا هر مجموعه زيستي از اين پس واجد يك ميدان و يا مركز ثقل خواهد بود (حبيبي، 1378 ،صفحه 96 ). در گسترش
تاريخي اصفهان فضا نيز از جنبه مفهوم و طرح تصوري شايان توجه است، چرا كه نمونه يي عالي از تداوم فضاي مثبت است .
اصفهان، پانصد سالي پس از مسجد جامع سلجوقي ، در زمان شاه عباس اول بر زميني افق نما در حدود نيم فرسنگي جنوب شهر
كهنه بنا شد . ميدان نقش جهان ، از طريق نظام فضايي بازار ، م يدان سلجوقي را با اين فضاي هسته يي صفوي مرتبط مي ساخت
.( (اردلان، 1380 ، صفحه 123
در همين دوران در ايتاليا به علت وسعت شهر و افزايش جمعيت 5، اساساً كمتر امكان بازسازي كامل يك شهر وجود داشت، از اين
رو باززنده سازي بخش هايي از شهر با ايجاد فضاهاي عمومي و خي ابان هاي اصلي كه به صورت جادههاي منطقهاي نيز در خارج از
شهر امتداد يافته و رشد بيشتر شهر را باعث ميشد، از ويژگيهاي عصر رنسانس ايتاليا در زمينه شهرسازي است
(موريس، 1368 ،صفحه 168 ). اساس طراحي ميدان كامپيدو ليو بر محوري استوار است كه به قول ادموند بيكن به مثابه خط نيرويي است
يعني خطي كه همچون عامل موثر و تعيين كننده عمل مي كند. گيدئين مي گويد اين محور را بعدا فرانسويان مطالعه كردند و آن را
.( محور مادر ناميدند و اساس ستون فقرات شهر سازي قرن هجدهم شد (توسلي، 1376 ،صفحه 65
در يك مقايسه كلي بين شيوه هاي شهرسازي رنسانس (تصوير شماره 1) و مكتب اصفهان (تصوير شماره 2) مشاهده مي كنيم كه
از وجوه مشترك طراحي شهري اين دو « تعريف يك مركز ثقل شهري » و « فضاهاي شهري در مسير ارتباطات تعريف شده »
. ميباشد

مراكز قدرت سياسي و ارتباط با مراكز مذهبي
1587 ميلادي ) به قدرت رسيد با احداث ميدان شاه به عنوان نمايش خارق العاده اي از – هنگامي كه شاه عباس اول ( 1629
1502 – قدرت خود، شهرسازي در مقياس عظيم را رواج داد . ميدان شاه سال ها قبل، احتمالاً از زمان حكومت شاه اسماعيل ( 1554
مماس با مسير بازرگاني « جديد » ميلادي)، از مكان سابقش واقع در نزديكي مسجد جمعه به مكان فعليش انتقال يافته بود . ميدان
.( قديمي استقرار يافته بود كه از دروازه شمالي شهر به سمت رودخانه امتداد داشت (هردگ، 1376 ،صفحه 13
تپه كاپيتول كه معروف ترين تپه از ميان هفت تپه رم است، مقر سنا كه هيئت حاكم ر م باستان بوده و نخستين مكان مذهبي
شهر بوده است . به دنبال ويراني ساختمانهاي باستاني شهر از قرن هشتم تا قرن دوازدهم ميلادي نخست بازار و به همراه آن مقر
حاكم شهر از هو ليفوروم به كاپيتول منتقل شده و بدين ترتيب كاپيتول به مركز سياسي رم قرون وسطي بدل گرديد
(جيمز، 1368 ،صفحه 200 ). در سازمان دهي ميدان كامپيدوليو كه تقريباً به سال 1539 ميلادي طراحي شد مي توان به قصد ميكل آنژ
در خصوصيت بخشيدن مركز قدرت سياسي رم به آن را (حتي در سطحي ظاهري ) دريافت كه در مقابل مركز قدرت مذهبي رم
قرار گرفته است . البته شايان ذكر است ا ين امر خواسته پاپ پاول سوم حاكم رم بوده كه اين تپه باستاني را كه يك زماني مظهر
.( معنوي و سياسي رم به شمار ميرفت به نماد قدرت رم در عهد پاپ ها تبديل كند (گاردنر، 1374 ، صفحه 435
بنابراين آن چيزي كه به عنوان هدف اصلي و مشترك از طراحي و اجراي اين دو فض ا به نظر مي رسد، اينست كه هر دو
قدرت سياسي پس از تسلط بر اوضاع كشور كه دوران رنسانس هر دو ناميده مي شود 7، سعي در تأكيد بر توليد مراكز قدرت سياسي
جديد در عين برقراري ارتباط با معنويت حاكم بر جامعه 8 دارند كه هر دو به منظور و مقصد خود كه همانا آراء عامه مردم نسبت به

حكومت مي باشد، دست يافتهاند.

تناسبات
ميدان نقش جهان (تصوير شماره 3) به عنوان مركز جديد شهر و نماد دولت قاهر و قدرتمند صفويه، با آن كه الگوي خود را از
ميدان كهنه اصفهان، ميدان حسن پادشاه تبريز و ميدان عالي قاپو قزوين مي گيرد 9. ولي اين الگوي كهن ر ا نظمي كاملاً منطقي
ميبخشد و با دقتي بي نظير به تركيب و تنظيم هندسي و فضايي عناصر پيراموني و دروني آن ميپردازد كه اين را ميتوان با دقت
هندسي و تناسبات فضايي مطروحه در دوره رنسانس و بعد از آن در خلق سازمان فضايي نمادين و فضاهاي شهري ساخته و
پرداخته افرادي چون لئوناردو داوينچي و ميكل آنژ مقايسه كرد (حبيبي، 1378 ،صفحه 95 ) معماري شهري و سازماندهي فضايي مكتب
اصفهان بيش از بيش بر اصل تعادل و توازن و تقارن موضعي تأكيد مي كند و همه عناصر به منزله يك تركيب هنري و كلامي
براي بيان اين اصل به كار گرفته مي شوند. نكت ه ديگر آن است كه هر چند وسعت ميدان توانايي جمع كردن عناصر عمده بصري را
از ناظر سلب مي كند، اما در اين فضاي افقي وسيع و باز كه روي به آسمان گشوده است ، زمين و آسمان به هم مي پيوندند
.( (توسلي، 1371 ،صفحه

ميكل آنژ استدلال كرده بود كه معماري بايد تا جايي از شكل بدن انسان پيروي كند كه اج زاي هر ساختمان را به طور متقارن
متناسب در پيرامون يك محور مركز ي و يگانه قرار دهد و تناسبي چون تناسب ميان بازوها با بدن با چشمها، با بيني، ميان آن ها
پديد آورد.
به احتمال زياد او بر اساس چنين استدلال هايي، حاميان را متقاعد كرد كه كاخ شهرداري بايد با ساختن واحد مشابهي درضلع
شمالي ميدان (تصوير شماره 4) به صورت متعادل درآيد و مي خواست طرح تازهاي براي نماي آن نيز تهيه كند
. ( (گاردنر، 1374 ،صفحه 437
ميكل آ نژ روبروي اين دو كاخ بناي سوم يعني موزه جديد كاپيتولين را قرار داد. اين موزه با همان زاويه كاخ شهرداري نسبت
به كاخ سناتورها يعني زاويه 80 درجه طراحي شد ، طوري ك ه ميان سه بنا ، فضاي ذوزنقه شكلي پديد آورد كه مجسمه در مركز آن
بود. به گفته ماتين شكل ذوزنقه ميدان در مقايسه ميدان هاي كاملا هندسي رنسانس يك تغيير و دگرگوني به شمار مي آيد . اين
.( فضاي ذوزنقه شكل هر چند كوچك است، جاذبه فضايي خاصي دارد (توسلي، 1376 ،صفحه 65
در يك مقايسه كلي بين ايده هاي طراحان، قطعاً بر تأثير تناسب، تقارن و تعادل در طراحي كه برخواسته از فطرت تكامل يافته بشر
است، تأكيد ميشود.
تباين و محاوره فضايي
در ميدان نقش جهان حضور مسجد بزرگ شهر (و نه جامع) آن چنان استوار و قاطع است كه همه ضلع جنوبي ميدان را به
خود اختصاص مي دهد و سلطه فضايي خويش را چه از طريق سردر بزرگ و منارها در زمينه نخستين و چه از طريق گنبدها و
ايوانها در پس زمينه بر ميدان مي گستراند. در ضلع شمالي، سردر بازار بزرگ، در عين اعلام حضور روشن و صريح سازمان
اقتصادي شهر در مجموعه مركزي، بي آن كه در مقام برابري و يا قرينه سازي با ضلع جنوبي برآيد، با صراحت كالبدي و استقلالشكلي، به محاوره و گفتگوي فضايي با آن مينشيند و بازوهاي خود را از طرفين به سوي آن گشوده و راسته هاي بازار را به سوي

مسجد ميدواند و بدين ترتيب آهنگي موزون از تركيب حجمي و محاوره فضايي در اطراف ميدان را سبب ميگردد

در ميان ضلع غربي عمارت عالي قاپو، با معماري كاملاً متفاوت و برانگيزاننده خود تباين كامل فضايي از مجموعه پيرا موني را
اعلام م يدارد. اين عمارت با آن كه بر آن نيست تا شكوه و جلال مسجد را تحت الشعاع قرار دهد ام ا ذرهاي از اقتدار و سلطه
دولتي را كه بيانگر آن است را نيز فرو نميگذارد. و سرانجام در ميانه ضلع شرقي ميدان و در برابر عمارت عالي قاپو، مسجد شيخ
لطف الله بي هيچ صحن و حياط يا شبستان ها و رواق هاي متعدد، آخرين كلام در تبلور كالبدي انگاره ها و عقايد مذهبي، معنوي و
عشق و اشراق را بيان مي دارد (حبيبي، 1378 ،صفحه 98 ). در يك كلام ميتوان گفت كه ميدان نقش جهان عناصر حكومتي (عالي
قاپو)، مذهبي (مسجد امام و مسجد شيخ لطف ا لله)، تجاري (بازار) و شهر را در قالب يك مجموعه گرد هم آورده و گفتگويي مؤثر
.( بين آنها برقرار ساخته است (تصوير شماره 5
اين همان چيزي است كه هنرمند رنسانس، ميكل آنژ در طراحي ميدان كامپيدو ليو در پي آن بوده است . فراهم نمودن
مجموعهاي هماهنگ با كاركاردهاي متفاوت. نظر توماس اشبي در توصيف آن چنين است:
-1 بازسازي پالاتسو كانسرواتوري و حذف هويت و ماهيت قرون وسطايي ساختمان و ايجاد نمايي مناسب و مطابق با نماي
پالاتسودل سناتوره
-2 پاكسازي تمامي منطقه از كاربريهاي نامناسب
-3 ايجاد كاخي جديد بر محوري كه از مركز و برج پالاتسو سناتوري و مجسمه ماركوس آئورليوس گذشته و در تقارن و
متعادل با پالاتسو كانسرواتوري ميباشد.

( -4 بناي پلههاي جديدي براي ارتباط با پياتزا از طريق محور اصلي (موريس، 1368 ،صفحه

همان طور كه ديده مي شود ميكل آنژ تمام اين مجموعه را رو به رم قرون وسطايي در نظر گرفته است . فضايي مركب از
.( ميدان، پلكان و شهر كه در عين حال يك بناي واحد محسوب ميشود (تصوير شماره 6
يكي از مهمترين ابعاد كامپيدو ليو نحوه طراحي زمين است . بدون فرم بيضي وسط ميدان و شكل » : ادموند بيكن مي گويد
« ستارهاي دو بعدي سطح آن و همچنين امتداد سه بعدي پله هاي پيرامون آن، وحدت پيوستگي اين طرح، ميسر نبوده است

.( (موريس، 1368 ،صفحه

نگرش معنا گرا
هانري استيرلن در كتاب "اصفهان تصوير بهشت " با پرداختن به دستاوردهاي تمدن اسلامي ايران ، معم اري را در كالبد آن
نميبيند بلكه آن را نمودي از معاني پر رمز و راز مي داند. در اينجا شيئ يا اثر هنري ابزاري است براي رساندن پيام هاي معنوي و
معنايي. محققين اين حوزه از دنياي فلسفه و دين شناسي و تاريخ هنر بهره مي گيرند (معماريان، 1384 ،صفحه 427 ). براين اساس
ميتوان حياط مسجد را به باغي حقيقي و دائمي تشبيه كرد . بدين ترتيب در مسجد امام اصفهان بيننده ملاحظه مي كند كه حياط در
تمام سطوح خود واجد پوشش كاشي عالي از نظر رنگ است . به اين اعتبار هر چه فضا وسيعتر باشد (مثل ميدان ) ،اهميت تزئينات
كمتر است (استيرلن ، 1377 ، صفحه 160 ). ايوان نيز تعبيري از حفره ي همچون غار مرطوب درون باغ است و يا گنبد درختي با تاجي از
شاخ و برگ سبز كه همگي ميدان را در بر گرفتهاند.
در كامپيدوليو طرح كف سازي ميدان به شكل ستاره اي درون يك بيضي كه با شكل ذوزنقه اي ميدان و عنصر مجسمه در
وسط ميدان به مثابه عنصر نظم دهنده وتظاهر رم دوران قيصر متناسب بود ، پيشنهاد شد . بيكن عقيده دارد كه بدون شكل بيضي
كف و طرح دو بعدي كف سازي ستاره اي و تركيب سه بعدي پلكان پيش آمده مقابل كاخ سناتورها حصول وحدت و انسجام در
طراحي نمي توانست ميسر شود .طرح كف نظم جد يدي به فضاي ميدان داد . گاردنر مينويسد :"ميكل آنز براي مرتبط كردن اينپيكره عظيم (مجسمه مركز ميدان ) با ساختمانهاي اطراف ، پايه اي بيضي شكل برايش ساخت و آن را در مركز سنگ فرشي با طرح
بيضوي كه رئوس دوازده گانه اش احتمالا متضمن اشاراتي از احكام نجوم باستاني يا سده هاي ميانه بوده اند ، نصب كرد
.( (توسلي، 1376 ،صفحه 69
با اتصال هنر به منشاء آسماني آن دنيايي ديگر روبروي مورخ هنر گشوده مي شود. دنيايي پر از رمز و راز . دنيايي هماهنگ و
تحت فرمان يك خالق. اين پيوند آسماني بسياري از موضوعات را به عنوان هدف هنر معنا يي مطرح مينمايد

. ( (معماريان، 1384 ،صفحه

نتيجهگيري
يكي از ويژگي هاي بارز مراتب هنر و به خصوص مراتب عالي و روحاني ان در اين است كه ظرف هاي هنر بايد با ايده ها يا
محتوا متناسب و هماهنگ باشد . لذا نمي توان معاني عالي عرفاني و روحاني را در قالب هنرهاي دنيوي به نمايش درآورد
.( (نقي زاده، 1384 ،ص 203
معماري ميكل آنژ در كامپيدوليو ثمره دوران پختگي عمر اوست . وي با هفتاد سال سن، سرمعمار شهر رم شد. ميكل آنژ در شعري
كه از زبان مجسمهاي موسوم به شب كه خودش آن را ساخته است مي گويد:
«! نديدن و نشنيدن را من خوشبختي مي دانم پس جرأت نكن مرا از خواب بيدار كني. آه! آهسته صحبت بدار »
را به اين « كاپيتل » وي از سر قصد مراد خويشتن را از زبان چيزهايي به ظاهر غيرذي روح باز مي گويد. به نظر مي رسد وي
نيت ساخته كه يادگاري بر رژيم پوشالي عصر خود باشد و آن را نمودار عشق جنون آميزش براي آزادي از دست رفته فلورانس
.( ميداند، رويايي كه در سنگ تجسم و تبلور يافته است (گيديين، 1374 ، صفحه 77
معمار نقش جهان نيز مي داند كه عشق به آزادي تضمين فطرت پاك يك انسان است . او با هشدار خود شرط ور ود به اين عالم
را مطرح مي سازد. شرط ورود آزادي و آزادگي است . رسيدن به اين لامكان با آزادي روح از علايق تن امكان پذير است . تا زماني
.( كه دلبسته دلبستگ يها و در انديشه تصاحب و تملك پرسه ميزنيم جانهاي ما در بندند (الهامي، 1377 ،صفحه 22
هدف غايي هنر مق دس، فراخواني و يادآوري احساسات يا انتقال تاثرات نيست ، بلكه هنر مقدس ، رمز است و بدين علت جز
وسايل ساده و اولين و اصلي ، از هر دستاويزي مستغني است ... ريشه و اصل آسماني دارد ، زيرا الگوهايش بازتاب واقعيلت ماوراء
عالم صوراند . هنر مقدس نمودگار سرشت رمزي عالم است و بدين گونه روح انسان را از قيد متعلق به واقعيات درشتناك و ناپايدار
.( ميرهاند (بوركهارت، 1369 ،صفحه 10

مقاله تخصصی

مطالب مشابه :

سایتهای دیکشنری آنلاین انگلیسی به فارسی

۹ دیکشنری آنلاین انگلیسی به فارسی قدرتمند

دیکشنری معماری

خانه های ویلایی

مترجم آنلاین ( ترجمه ی آنلاین متن های علمی - انگلیسی )

دیکشنری آنلاین

دانلود دیکشنری تخصصی معماری Architecture Dictionary v1.01

دانلود نرم افزار دیکشنری تخصصی عمران و معماری (اندرویدی)

معماری در خانه‌های ایرانی

رویکردی به هويت معماري معاصرايران