گذری بر هنر آینه کاری..هنر اصیل ایرانی

در میان هنرهای گوناگون؛ هنرهای وابسته به معماری از منزلت بالایی برخوردارند. این هنرها به سبب پیوند با یکی از بنیادین‌ترین نیازهای انسان؛ یعنی ساختمان، پا به پای آن رشد کردند و ارتقا یافتند. گرچه دوام و بقای این هنرها در روزگاری نه چندان دور به میزان ثروت سفارش دهنده بنا بستگی داشت و از میان رفتن یکباره شان به سبب تغییر در سبک زندگی مردم ریشه داشت؛ اما باید گفت که این هنرها در معماری رشد کردند و پیوستگی‌شان به یکدیگر را می‌توان به دلیل همین امر دانست.

یکی از هنرهای ایرانی که در خدمت معماری زاده شد؛ و در بطن این هنر ارزشمند استمرار حیات یافت؛ آینه کاریست. آینه کاری که امروز آن را بیشتر در اماکن متبرکه و مساجد می‌یابیم؛ ریشه عمیقی در سنت‌های عرفانی و اعتقادات معنوی ایرانیان دارد.

نخستین نشانه آینه، نمایش رخ انسان است. و شاید بهتر است علت پدید آمدنش را آن بدانیم که انسان می‌خواست خویشتن را به وضوح ببیند. اما آینه کاری این خصلت را به یکی از مبانی عرفانی یادآور می شود. در واقع بنابر آن‌چه در عرفان شرقی و به ویژه دیدگاه عارفانی چون مولانا به وفور بدان بر می‌خوریم؛ گذشتن از مادیت برای رسیدن به عالم والا یا ذات الهیست. در حقیقت برای رسیدن به حقیقت که همان وجود خداست؛ باید از خود گذر کرد؛ تا مراتب کمال و وصال حاصل آید. همانگونه که در سخن مولانا راه رسیدن به حق گذشتن و چشم پوشی از دنیاست:

                 چونک هوشش رفت از تن بی‌امان                   سر او با حق بپیوست آن زمان
                 چون تهی گشت و وجود او نماند                     باز جانش را خدا در پیش خواند
                 چون شکست آن کشتی او بی‌مراد                 در   کنار   رحمت   دریا فتاد

"دفتر پنجم کتاب مثنوی معنوی؛ مولانا"

آئینه به هنگام شکستن و یا به هنگامی که در سطح دچار ترک شود؛ چهره را تکه تکه و متکثر نشان می‌دهد که این خود به دو اعتقاد عرفانی اشاره دارد.

نخست آن‌که یادآوری شکست. یعنی پاره پاره شدن صورت؛ که کنایه از درهم شکستن آن برای رسیدن به حق است؛ و دوم، پدید آمدن چند تصویر از یک جسم واحد است. آئینه در حالت عادی یک تصویر دارد و به محض ترک خوردن هزاران تصویر را مقابل بیننده‌اش قرار می دهد. در حقیقت بیننده در آئینه هزار بار چهره خود را می‌بیند. این موضوع را می‌توان به نشانی از وحدت در کثرت به شمار آورد.

بدین ترتیب می‌توان گفت آئینه در معماری ایران یاداور وحدت خلقت و موجودات جهان است و از سویی راهنمای عابد برای رسیدن به مقصود است.

فارغ از این دو ویژگی، آینه‌کاری در معماری ایرانی متجلی نور نیز هست. آینه نور را انعکاس می‌دهد و بر اثر آن می‌افزاید.بدین سبب می‌توان گفت؛ آئینه در معماری نمودار ذات خداست. از سوی دیگر، نقوش آینه کاری ایرانی از نقش‌های گره‌چینی گرفته ‌شده است و این نقوش نیز خود تجسم ذکرهایی چون حمد؛ احد و ... هستند. با این توصیف می توان گفت که آینه کاری هنریست که بیننده خود را به ذات مطلق خداوند متوجه می‌کند و تجسم بی‌ چون و چرای هنر دینی است.

آیینه کاری، این هنر تزیینی ایرانی ابتدا با نصب آیینه های بزرگ بر بدنه بنا چه درون و چه نمای بیرونی بنا استفاده می شد. در بناهای دوران صفوی نمونه های بسیاری از این گونه آیینه کاری داریم که در کاخ های دوره قاجاریه نیز استفاده می شد. از نمونه های شاخص کاربرد آیینه قدی در دوره قاجاریه می توان به آیینه کاری تالار آیینه، کاخ الماس، کاخ شمس العماره، کاخ بادگیر و کاخ گلستان اشاره کرد. بعدها آیینه کاران از قطعات کوچکتر آیینه نیز استفاده کردند و آثار ظریف تری با طرح ها و شکل های مختلف به وجود آوردند. ترکیب این هنر با هنرهای دیگر، آثار جدید و زیبایی به وجود آورده است؛ مانند ترکیب نقاشی بر چوب و آیینه در کاخ بادگیر، کاخ گلستان تهران و در سقف تالار بزرگ عمارت نارنجستان شیراز.

آئینه کاری ریشه اقتصادی نیز داشته است. آیینه، یکی از کالاهای وارداتی به ایرانیان بوده است. آیینه ها در حین جابجایی در راه می شکستند. هنرمندان ایرانی با درنظر گرفتن ضرر اقتصادی بر اثر شکستن آیینه ها تصمیم می گیرند، با استفاده از ذوق هنری خود از قطعات شکسته آن استفاده کنند. در واقع این ابتکار، هنر آیینه کاری را دارای ریزه کاری ها کرد و به این هنر جلوه ای خاص بخشید .

دیوان خانه کریم خان زند در شیراز نمونه زیبایی از این هنر است که به دستور آقا محمد خان ویران شد و ستون های حجاری شده و درهای خاتم و آیینه های بزرگ آن برای استفاده در دارالاماره تهران (ایوان تخت مرمر کنونی) به تهران منتقل شد. آیینه کاری به تدریج پیشرفت کرد و گسترش یافت و در بیش از یک قرن، آثاری چون تالارها و اتاق های شمس العماره، کاخ گلستان، ایوان و آستانه حضرت عبدالعظیم در شهر ری، آیینه کاری دارالسیاده آستان قدس رضوی در مشهد، ایوان آستان حضرت معصومه در قم و کاخ موزه سبز کنونی در مجموعه سعد آباد شمیران و کاخ مرمر در تهران به وجود آمد. آیینه کاری به مرزهای جغرافیایی ایران محدوده نشد و به دلیل زیبایی بسیار آن و همچنین بخشیدن جلوه ای خاص به اماکن مذهبی به کشور های اسلامی به ویژه کشورهای منطقه، مانند عراق ، سوریه ، عربستان وارد شد.

"پایگاه خبری هنر/ سارا صالح پور"

گذری بر هنر آینه کاری..هنر اصیل ایرانی

مطالب مشابه :

عکس های هنر آینه کاری و گره سازی در معماری اسلامی + گزارشی از برخورد مأمورین موزه باغ نادری مشهد

هنر آیینه کاری

گذری بر هنر آینه کاری..هنر اصیل ایرانی

معرق کاشی - آیینه کاری - گچ بری و نقاشی

آینه کاری

آینه کاری

تاریخ آینه کاری در ایران

پیدایش آینه کاری

گچبری سقف+آینه کاری 336