مقاله بررسی موضوع سقط جنین از منظر اسلام، حقوق جزایی ایران و اخلاق کاربردی(2)

5 . سقط جنین در قوانین جزائی ایران:

سقط جنین بدون ضرورت پزشکی، در قوانین جزایی ایران جرم محسوب مي‌شود و قابل مجازات است. سقط جنین از نظر کیفری بر دو نوع است:

اولا"، زن حامله برای سقط جنین به طبیب یا قابل مراجعه کرده، و طبیب هم او را به وسایل اسقاط جنین راهنمایی مي‌كند. مجازات پزشک در این حالت شش ماه تا سه سال حبس است. در مورد فوق، پزشک یا ماما رأسا" مبادرت به سقط جنین نکرده اما دستورالعمل‌هایی برای سقط جنین به مادر مي‌دهد که اگر به آن‌ها عمل شود جنین سقط خواهد شد. شرط تحقق جرم در این حالت آن است که مادر به راهنمای‌هاي طبیب عمل کند و به نتیجه هم برسد، یعنی جنین سقط شود.

ثانیا"، اگر پزشک یا قابله عالما" و عامدا" بدون ضرورت طبی مبادرت به سقط جنین نماید، دو حالت ممکن است پیش آید:

حالت اول: هنوز روح در جنین دمیده نشده‌است. از نظر شرعی معتقدند تا زمانی که قلب در جنین شروع به کار نکرده، روح در آن دمیده نشده‌است. در این حالت پزشک به پرداخت دیه محکوم خواهد شد.

حالت دوم: روح در جنین دمیده شده‌است. وقتی که قلب جنین شروع به طپش مي‌كند از نظر شرعی روح در آن دمیده شده‌است. در این حالت اگر پزشک مبادرت به سقط جنین کند، به جرم قتل عمد، محکوم به قصاص خواهد شد، مگر آن که پدر شرعی و قانونی جنین حاضر شود، در عوض قصاص، مالی به عنوان دیه بگیرد.

مساله حلول روح در کالبد جسم در فلسفه احکام حقوقی مورد بررسی قرارگرفته و تبیین شده‌است. علی الظاهر تفاوت در کیفیت حقوقی و جزایی در سقط جنین، قبل یا بعد از دمیده شدن روح، مربوط به مراحل کمالی انسان مي‌شود؛ به این معنا که جنین در مراحل ابتدایی که هنوز تکامل و استعداد لازم برای دارا شدن روح و به تبع آن به دست آوردن بهره‌های معنوی را کسب نکرده‌است، در بیان شرع، همپایه با زمانی نیست که با دمیده شدن روح در آن دارای استعدادهای گوناگون و بیشمار در کسب بالقوة معنویات مي‌شود. به همین لحاظ نیز شارع، جرم از بین بردن جنین در این مرحله عالی تر را بیش از مرحلة قبل از آن مي‌داند.

برای تکمیل این بحث، مجموعة مواد قانونی را که در حقوق جزایی ایران، مسئله سقط جنین را مورد توجه قرار داده‌است، یادآور مي‌شویم:

- براساس ماده 487 قانون مجازات اسلامی، تعیین سن جنین و دیه آن در مراحل شش گانه به قرار ذیل است:

نطفه: اگر سن جنین دو هفته بوده و در رحم مستقر شده باشد، دیه آن 20 دینار طلاست.

علقه: جنین بصورت خون بسته شده است و در چهارمین هفته جنینی است. دیه آن چهل دینار طلاست.

مضغه: جنین به صورت گوشت درآمده وحدود 8 هفته ازشکل گیری آن می گذرد.دیه آن60 دینار طلاست.

عظام: جنین 12 هفته‌ای که در آن استخوان ظاهر شده‌است. دیه آن 80 دینار طلاست.

جنینی که گوشت و استخوان بندی آن تمام شده ولی روح هنوز در او دمیده نشده و سن آن حدود 16 هفته است، دیه آن

100 دینار طلاست. (در مراحل پنجگانه فوق هیچ فرقی میان پسر و دختر از نظر میزان دیه وجود ندارد.)

جنین در16 هفتگی به بالا که روح در آن دمیده شده و جنسیت آن مشخص است، پسر، دیه کامل و دختر نصف دیه کامل دارد و اگر مشبه باشد ،سه ربع دیه کامل دارد.(59)

لازم به ذکر است که تعیین سن جنین در موارد مزبور، در مادة قانونی لحاظ نگردیده لیکن پزشکی قانونی ایران، آن را به شرحی که در بالا گفتیم، اعمال مي‌نماید.

براساس مادة 488 قانون مزبور، هر گاه در اثر کشتن مادر، جنین بمیرد و یا سقط شود، دیه جنین، در هر مرحله‌ای که باشد، باید بر دیه مادر افزوده شود.(60)

مادة 489 قانون مزبور نیز مي‌گوید: هرگاه زنی جنین خود را سقط کند، دیة آن را در هر مرحله‌ای که باشد، باید بپردازد و خود از آن سهمی نمي‌برد.(61)

مطابق مادة 490 قانون مزبور، هر گاه چند جنین در یک رحم باشند، به عدد هر یک از آن‌ها، دیه جداگانه خواهد بود و مادة 491 اشعار میدارد که دیه اعضای جنین و جراحات آن، به نسبت دیه همان جنین است.(62)

مادة 492 قانون مجازات اسلامی نیز مي‌گوید: دیه سقط جنین در موارد عمد و شبه عمد، بر عهدة جانی است و در موارد خطای محض، بر عاقلة اوست، خواه روح پیدا کرده باشد و خواه نکرده باشد.(63)

قابل ذکر است که عنصر مادی سقط جنین ممکن است در قالب ایراد صدمه، آزار و اذیت زن حامله، دادن دارو و ادویه، هدایت به استعمال وسایل، ترساندن و غیره صورت‌گیرد و به نظر مي‌رسد که مسئولیت عاقله، از دیه موضحه و بالاتر است.

قانون مجازات اسلامی، در کتاب پنجم خود تحت عنوان تعزیرات و مجازات‌هاي بازدارنده نیز مجددا" به موضوع سقط جنین پرداخته‌است:

براساس مادة 622 قانون مزبور، ... هر کس عالما" و عامدا" به واسطه ضرب یا اذیت و آزار زن حامله موجب سقط جنین وی گردد، علاوه بر پرداخت دیه یا قصاص بر حسب مورد، به حبس از یک سال تا سه سال محکوم خواهد شد.

مادة 623 نیز مي‌گوید: ... هر کس به واسطه دادن ادویه یا وسایل دیگری موجب سقط جنین زن گردد، به شش ماه تا یکسال حبس محکوم مي‌شود. اگر عالما" و عامدا" زن حامله را دلالت به استعمال ادویه و وسایل دیگری نماید که جنین وی سقط گردد، به حبس از سه تا شش ماه محکوم می شود و حکم پرداخت دیه مطابق مقررات مربوطه صورت خواهد پذیرفت.

در مادة 624 نیز آمده است: ... اگر طبیب یا ماما یا داروساز و به طور کلی اشخاصی که به عنوان طبابت یا مامائی یا جراحی یا داروفروشی اقدام می کنند، وسایل سقط جنین را فراهم و یا مباشرت به آن نمایند، به حبس از دو تا پنج سال محکوم خواهند شد و حکم به پرداخت دیه مطابق مقررات مربوطه صورت خواهد پذیرفت.

قابل ذکر است که مطابق مادة 257 قانون مجازات اسلامی مصوب 1370،اگر پزشک یا ماما مبادرت به کورتاژ جنینی بنماید که روح در آن دمیده شده‌است ( بالای چهار ماه)، به قصاص محکوم مي‌گردد مگر اینکه پدر شرعی و قانونی جنین حاضر شود در عوض قصاص، مالی به عنوان دیه بگیرد.

اگر جنین ناشی از رابطه نامشروع باشد، چون پدری وجود ندارد که حقی نسبت به جنین داشته باشد تا بتواند از قصاص صرفنظر نماید، بنابراین امکان تبدیل قصاص به دیه وجود نخواهد داشت.

اگر در حین انجام کورتاژ مادر حامله‌ای که سن جنین وی پنج ماه است، مادر به علت عوارض ناشی از کورتاژ فوت نماید، مرگ مادر قتل غیرعمد محسوب و مشمول پرداخت دیه خواهد بود ولی از بین بردن جنین چون با عمد انجام گرفته، مشمول مجازات قتل عمد یعنی قصاص می باشد.

بنابراین همانگونه که ملاحظه شد، قوانین جزائی ما نیز در موضوع سقط جنین، برگرفته از منویات فقه شیعه بوده و براین اساس تدوین شده‌است.

6. انواع سقط جنین:

نمي‌توان گفت که هر نوع سقطی، جنایی و نامشروع است. بر همین اساس، سقط جنین را به اقسامی منقسم دانسته‌اند:

6-1. سقط جنین جنایی یا عمدی:

وقتی است که مادر و یا غیر او، عمدا" به حاملگی پایان داده و جنین را ساقط نمایند. این شکل سقط جنین از نظر قضائی جرم محسوب شده و بیشتر در ماه‌هاي اول حاملگی انجام مي‌شود و در آن سوءنیت و عمد وجود دارد. در این نوع از سقط، سوء نیت در دستکاری رحم و یا خوردن داروهای اسقاط کننده مشهود است. شخص سقط دهنده یا فردی که راهنمایی به سقط مي‌نماید و افرادی که وسایل سقط جنین را فراهم مي‌آورند و یا دارو در اختیار زنی که قصد سقط دارد مي‌گذارند، مجرم محسوب مي‌شوند.

6-2. سقط جنین درمانی یا طبی یا کورتاژ قانونی:

در صورتی که ادامه حاملگی برای جان مادر خطرناک باشد یا موجب تشدید عوارض مرضی و وخامت حال او گردد، با ارائه مدارک معتبر به مراجع قضائی و ارجاع پرونده به مرکز پزشکی قانونی و بررسی وضعیت مادر از این نظر توسط پزشکان متخصص، لزوم قطع بارداری و سقط جنین طبی مورد تایید قرار مي‌گیرد.

برای انجام کورتاژ قانونی در صورتی که دو شرط همزمان و با هم وجود داشته باشند، سقط جنین قانونی خواهد بود. شرط اول، وجود خطر جدی مرگبار برای مادر است و این شرط با تشخیص اطبای متخصصی است که نسبت به احکام دینی و قوانین مربوطه اشراف داشته باشند و شرط دوم این است که کورتاژ، قبل از ولوج روح صورت‌گیرد (قبل از چهار ماه اول بارداری).

امراضی که درصورت ادامه حاملگی میتوانند برای جان مادر خطر جدی و مرگبار ایجاد نمایند عبارت اند از: بیماری‌هاي قلبی پیشرفته، علائم نارسائی قلبی و آنژین صدری، رماتیسم قلبی، والووتومی میترال، فشارخون‌هاي پیش رونده و مقاوم در مقابل درمان، کانسر پیش رونده سرویکس (دهانه رحم)، نارسایی حاد کلیوی، پراکلامپسی و اکلامپسی قبل از ماه چهارم، آپوپلکسی خطرناک مغزی.(64)

وقتی که مادر مبتلا به بیماری قلبی و کلیوی شدید باشد به طوری که اگر بارداری تا آخر ادامه یابد، به طور قطع مادر و جنین می میرند، با حفظ شرائط شرعی و اخلاقی و قانونی، مي‌توان به بارداری وی خاتمه داد. روشن است که برای این منظور، پزشک باید در تشخیص خود کاملا" صادق باشد و از روی ایمان و عقیده، برای وی یقین حاصل شود که جان مادر در خطر است و پس از کسب رضایت پدر و مادر، طبق دستورالعمل قانونی و شرعی و اخلاقی، اقدام به کورتاژ جنین نماید و این عمل باید در بیمارستان دولتی و تحت شرایط کاملا" قانونی و شفاف انجام‌گیرد.

با مشخص شدن ابتلای جنین به ناهنجاری، نمي‌توان سقط درمانی انجام داد مگر اینکه ناهنجاری در جنین، خطر جدی برای جان مادر دربرداشته باشد. چنانچه جان مادر درخطر جدی بود، ولی سن جنین بیشتر از چهار ماهگی باشد، موضوع حساس تر است و لزوم انجام سقط مي‌بایست با تشکیل کمیسیون پزشکی بررسی شده و اظهار نظر گردد. در مواردی که اورژانس‌هاي ناشی از سقط خود به خودی و غیر قابل اجتناب وجود دارند، مثلا" جان مادر به علت سقط ناکامل و خونریزی ناشی از آن در خطر جدی قرارگرفته‌است، بدون اتلاف وقت باید اقدامات درمانی لازم را جهت نجات مادر به عمل آورد. ضمنا" باید شرح حال کامل اینکه آیا دستکاری قبلی جهت سقط جنائی انجام شده یا خیر، مکتوب گردد و کلیه نکات در پرونده قید شود تا در صورت بروز عوارض ثانوی، پزشک مسئول نباشد. در چنین مواردی تشکیل پروندة کامل بیمارستانی؛ از جمله گرفتن رضایت نامه و برائت نامه و ذکر علل اورژانسی بودن، باید به دقت مورد توجه قرار‌گیرد.

سقط درمانی یا کورتاژ قانونی بایستی در یک بیمارستان دولتی یا بیمارستانی که برای این منظور از سوی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی تعیین شده‌است، انجام‌گیرد و این بیمارستانها جهت انجام سقط جنین، گواهی پزشکی قانونی را مطالبه نمایند و به وسیله یک پزشک متعهد و مجرب متخصص زنان و زایمان، حاملگی خاتمه یابد. متذکر مي‌شویم که ابعاد شرعی و اسلامی آن از ابعاد قانونی اهمیت بیشتری دارد لذا مسائل اسلامی باید کاملا" رعایت گردند.

6-3. سقط جنین خود به خودی یا عادتی:

در این نوع، مادر معمولا" مبتلا به یک عیب تشریحی یا عیب لگنی و یا نقائص تغذیه‌ای و یا اشکال ژنتیکی و یا اختلال هورمونی مي‌باشد. این مادران از این وضع بی اطلاع هستند. با پیشامد کوچکی در زندگی و یا استرس‌هاي شدید؛ مانند هیجانات غم‌انگیز یا شادي‌بخش و یا مشاهده یک صحنه تصادف و درگیری و منازعه، دچار سقط جنین مي‌شوند و سقط خود را به نزاع یا استرس ارتباط داده و اعلام شکایت مي‌نمایند. لذا باید با انجام آزمایشات و معاینات لازم، به سقط عادتی در این گونه افراد پی برد، تا حقی از کسی ضایع نگردد.(65)

7. نظریه پردازی‌ها درباره سقط جنین:

اگر بخواهیم مجموعه نظریه‌ها در مورد سقط جنین را که توسط اندیشمندان مختلف ارائه شده‌است، جمع بندی نمائیم، مي‌توانیم اینگونه نظریه پردازی‌ها را در سه عنوان احصاء کنیم:

7-1. نظریه آزادی مطلق سقط جنین:

تئوری آزادی مطلق، طرفدارانی در دنیا دارد و برخی از کشورها در قوانین جزائی خود از آن پیروی کرده‌اند. امروزه کشورهای دارای ممنوعیت مطلق، محدود مي‌باشند. عمده مخالفت‌هايی که در این زمینه صورت مي‌گیرد از ناحیه مراجع مذهبی است. مبانی و دلائلی که طرفداران این تئوری برای اثبات و توجیه نظریه خود بیان مي‌دارند به شرح زیر است:

7-1-1. الزام ناشی از ناکارآمدی قوانین اخلاقی:

طرفداران نظریه آزادی مطلق برآنند که تجربه اعمال قوانین اخلاقی نشان مي‌دهد که ناهنجاری‌هاي اجتماعی و افول ارزش‌هاي اخلاقی، علیرغم وجود و اعمال اینگونه مقررات، اجتناب ناپذیر و رو به تزاید است. حتی در زندگی روزمره مردم، موقعیت‌هايی پیش مي‌آید که حتی محترم‌ترین انسان‌ها نیز مقررات و قوانین اخلاقی را نقض مي‌كنند. چه بسیار خانواده‌های محترمی که با آبستنی دخترشان، در نتیجه روابط نامشروع و یا تجاوز جنسی مواجه مي‌شوند. در اینصورت اقدام به سقط جنین، اجتناب ناپذیر خواهد بود. این در مورد مادرانی که ادامه حاملگی برای آنان خطر جانی در پی دارد نیز صادق است زیرا با اعمال ممنوعیت مطلق سقط جنین، مرگ و میر اینگونه مادران افزایش یافته و اعمال ممنوعیت، عملا" آنان را از اقدام به سقط جنین مانع نمي‌شود. بنابراین شایسته است که لوازم و امکان آن مطلقا" فراهم آید.

7-1-2. جلوگیری از وقوع سقط‌های غیر بهداشتی:

ممنوعیت سقط جنین هیچ گاه تأثیر قطعی نداشته و با وجود مخالفت قوانین، سقط جنین بطور پنهانی انجام شده‌است بطوری که ممنوعیت، به افزایش سقط‌های پنهانی در شرایط غیر بهداشتی منجر گردیده و در نتیجه عوارض نامطلوب آن نظیر خونریزی شدید و عفونت و نازائی و حتی مرگ، دامن‌گیر زنان شده‌است، مضافا" ممنوعیت سقط جنین، بازار قابله‌هاي محلی و افراد غیر متخصص را که از وسایل غیر بهداشتی استفاده می کنند، گرم مي‌كند. به عقیده این گروه، آزاد سازی سقط جنین، مرگ و میر زنانی را که پنهانی و در شرایط غیر بهداشتی اقدام به سقط مي‌كنند، کاهش مي‌دهد.

7-1-3. ترجیح دادن مادر به جنین:

موافقین سقط جنین استدلال مي‌كنند که آیا مادری که منشأ پیدایش جنین است اهمیت بیشتری دارد یا جنینی که حفظ آن، موجب هتک حرمت و آبروی خانواده و یا به خطر افتادن جان مادر مي‌شود؟ مضافا" مادر، یک انسان کامل است حال آنکه جنین؛ یا حیات انسانی ندارد و یا اینکه حیات انسانی او بالقوه بوده و تا تبدیل شدن به انسان کامل و بالفعل، فاصله زیادی دارد، بنابراین عقل حکم مي‌كند که مادر را به جنین ترجیح داده و امکان قانونی آزادی سقط جنین را فراهم آوریم.

7-1-4. وجود ضرورت‌هاي اخلاقی، اقتصادی و اجتماعی:

برای زنی که در اثر تجاوز به عنف یا نزدیکی با محارم و غیره حامله شده‌است، هیچ ضرورتی مهم تر از آن نیست که خود را هر چه زودتر از این ننگ و بی آبرویی برهاند. همچنین زنی که چندین فرزند داشته و شوهرش نیز سربار اوست و ناخواسته حامله شده‌است، بنا به ضرورت‌های اقتصادی، ناچار است که جنین خود را سقط نماید.

با عنایت به فراوانی اینگونه ضرورت‌ها، عاقلانه است که امکان انجام سقط جنین قانونی را فراهم آوریم.

7-1-5. الزام ناشی از ناهنجاری‌هاي جنینی:

امروزه موارد ناهنجاری‌های جنینی که به تولد نوزادان ناقص‌الخلقه و یا عقب‌مانده ذهنی منجر مي‌شود، کم نیست. در اینصورت و با وجودی که شیو‌ه‌هاي آزمایشگاهی و سونوگرافی تشخیصی، به راحتی متخصصین و مادر را از وجود اینگونه ناهنجاری‌ها مطلع مي‌كند، آیا سزاوار است که با ممنوعیت سقط جنین، تولد این گونه نوزادان را تسهیل کنیم؟

7-1-6. الزام ناشی از افزایش جمعیت:

انفجار جمعیت معضلی است که دولت‌ها جهت رهائی از زیر بار مشکلات و عوارض فراوان آن چاره‌ای جز کنترل موالید ندارند و قاطع ترین روش برای کنترل نیز سقط جنین است.

7-2. نظریه ممنوعیت مطلق سقط جنین:

در مقابل، گروه دیگری هستند که سقط جنین را نوعی آدم کشی تلقی و تحت هیچ شرایطی آن را مجاز نمي‌دانند. این دسته معتقدند که حیات، یک موهبت الهی است و کسی حق ندارد آن را سلب نماید. از نظر پزشکی هم از لحظه انعقاد نطفه، جنین یک موجود زنده محسوب مي‌شود و احدی حق ندارد این حیات را از او بستاند. کدام عقل سلیم این اجازه را مي‌دهد که برای نجات جان دیگری مثل مادر، حیات فرد دیگری را بستانند؟ وقتی در یک منازعه ،عمل ضارب را سرزنش مي‌كنیم، چرا برای کشتن انسانی ضعیف و فاقد هر گونه توان دفاعی چنین قضاوتی نداریم؟ این دسته معتقدند که آزادی سقط جنین، موجب آزادی روابط جنسی و از بین رفتن نظام خانواده مي‌گردد، آزادی سقط موجب هرج و مرج شده و سبب سهولت دسترسی بدان مي‌گردد و عده‌ای از آن بعنوان وسیله ضد بارداری استفاده مي‌كنند. به اعتقاد برخی از پزشکان سقط اگر در شرایط بهداشتی هم صورت‌گیرد، از عوارض بعدی جلوگیری نخواهد کرد و در مجموع مرگ و میر زنان را کاهش نداده بلکه نازائی را نیز افزایش خواهد داد.(66)

7-3. نظریه آزادی نسبی سقط جنین:

شاید بتوان گفت که این نظریه، بیشترین طرفدار را در دنیا به خود اختصاص داده‌است زیرا نظریه آزادی مطلق سقط جنین، صرف ارادة مادر را حتی اگر مستند به هیچ دلیلی نباشد، برای اقدام به سقط کافی مي‌داند و نظریه ممنوعیت مطلق سقط جنین نیز کلیه ضرورت‌ها؛ حتی در مخاطره قرارگرفتن جان مادر را نادیده گرفته و مانع انجام سقط درمانی مي‌شود، حال آنکه در نظریه آزادی نسبی سقط جنین، اضطرارها به رسمیت شناخته شده و اندیشمندان براساس ضرورت‌هاي علمی و طبی، انجام آن را تحت شرایطی، پذیرفته‌اند.

آنچه هواداران این نظریه را به دسته‌های گوناگونی تقسیم کرده‌است، اختلاف نظر در نوع اضطرارهاست. برخی، ناهنجاری‌هاي جنینی را موجب توجیه عقلایی سقط جنین دانسته‌اند گرچه این دسته نیز در مورد انواع ناهنجاری‌هاي، اختلاف نظر دارند. گروه دیگری بیماری‌هاي مادر را علت وجاهت سقط جنین تلقی کرده‌اند اما درخصوص نوع بیماری‌ها، دچار تعدد و تنوع رأی شده‌اند. همچنین دانشمندان دیگری، به ضرورت‌هاي اخلاقی و یا اجتماعی توسل جسته و با تنوع آراء، هر یک اضطرارهایی از این دست را توجیه مناسبی برای سقط جنین، اختیار کرده‌اند.(67)

بدیهی است که دین اسلام، در گروه نظریه آزادی نسبی سقط جنین قرار مي‌گیرد که در صفحات پیشین، شرایط و ضوابط دقیق آن را مورد بحث و بررسی قرار دادیم.

8. بررسی سقط جنین ، از منظر نظریات غربی در حوزه اخلاق کاربردی:

دیدگاههای اندیشه وران غربی را نیز از این منظر می توان به دو گرایش موافقان و مخالفان تقسیم کرد:

8ـ1. موافقان سقط جنین:

این دسته از اندیشه وران غربی ، برای توجیه جواز اخلاقی سقط جنین ، از دو نظریه سود برده اند ؛ نظری وظیفه گروانه و نظریه نتیجه گروانه.

8ـ1ـ1. نظریه وظیفه گروانه :

وظیفه گرایان ، براساس اصل تعمیم پذیری ، استدلال می کنند که هر فرد انسان ، در تصمیم گیری برای زندگی خود ، آزاد است ، بنابر این به همان اندازه که برای بچه دار شدن یا بچه دار نشدن ، حق تصمیم گیری دارد ، اگر خواسته یا ناخواسته نیز باردار شد، می تواند تصمیم بگیرد که جنین خود را حفظ کند یا سقط نماید.

براساس مبانی نظریه وظیفه گرایانه ، هرگونه تصمیم مادر در این خصوص، مشروط به این است که وی بتواند بطور غیر متناقض اراده نماید که تصمیم او، در حوزه مباحث اخلاقی، به یک قانون عمومی تبدیل شود و نسبت به همه افراد، به طور یکسان اجرا گردد.

بدیهی است که تبدیل شدن اراده سقط جنین به یک قانون عمومی ، از چالش های مهم فراروی جواز آن محسوب می شود ، علاوه برآن بر اساس اصول فلسفه اخلاقی ایمانوئل کانت ـ که پایه گذار نظریه وظیفه گرایانه در اخلاق است ـ توجیه مزبور در جواز سقط جنین ، در صورتی نافذ است که جنین هیچ شأن و منزلتی نداشته باشد ، اما اگر آنگونه که بسیاری از اندیشمندان تبیین کرده اند ، جنین از ابتدای شکل گیری یا لااقل در مراحلی از رشد خود ، ارزش انسانی و شأن اخلاقی داشته باشد ـ که دارد ـ ، در این صورت ، حق حیات جنین و تداوم آن ، با حق مادر در سقط آن ، معارض خواهد بود و بدین لحاظ نمی توان توجیه وظیفه گروانه را بر جواز سقط جنین ، مناسب و نافذ دانست.

8ـ1ـ2. نظریه نتیجه گروانه :

بر اساس مبانی این نظریه ، اگر ادامه بارداری و پیامدهای ناشی از آن ؛ نظیر زایمان، نسبت به سقط جنین، نگرانی و ناراحتی های بیشتری را برای مادر در پی داشته باشد ، سقط آن توسط مادر ، مجاز و قانونی است.

در این نگرش ، قتل یک انسان ، اساسا نامعقول نیست بلکه معیار هر اراده و انتخابی، بیشترین خیری است که عمل می تواند برای بیشترین افراد ، در برداشته باشد . بدین ترتیب اگر بیشترین خیر ، در سقط جنین یا قتل نفس باشد، اقدام به آن جایز خواهد بود.

یکی از مهم ترین چالش های فراروی توجیه نتیجه گروانه این است که بگوییم ؛ آیا آزادی سقط جنین ، به عنوان یک قانون عمومی و خط مشی همگانی، بیشترین ناراحتی را برای بیشترین افراد ایجاد می کند ، یا ممنوعیت آن.

بدیهی است که اگر ممنوعیت سقط جنین، در مقایسه با آزادی آن به عنوان یک قانون عمومی، بیشترین خیر را عاید بشریت کند ، با این نظریه نمی توان آزادی سقط جنین را توجیه کرد.

8ـ2. مخالفان سقط جنین :

براساس توجیهاتی که اندیشمندان حوزه فلسفه اخلاق در غرب ارائه کرده اند، مخالفت با آزادی سقط جنین، می تواند بر دو نظریه استوار باشد:

8ـ2ـ1. نظریه قانون طبیعی :

مطابق دیدگاههای ارسطو و افلاطون که از ناحیه برخی از فیلسوفان متأخر نیز استقبال شده است، هر چیز طبیعی، واجد حقوقی است که ناشی از طبیعت می باشد. بنابراین جنین ، انسانی طبیعی است که همچون سایر انسانها، حقوقی ناشی از طبیعت دارد و مهم ترین آن ، حق حیات و ادامه آن می باشد.

قانون طبیعی حکم می کند که سقط جنین ، از منظر اخلاقی، قتل بوده و به مجرد انعقاد نطفه ـ صرف نظر از اینکه حاملگی ناشی از تجاوز به عنف ، یا با تصمیم قبلی و یا ناخواسته باشد ـ، نمی توان جنین را سقط کرد.

8ـ2ـ2. نظریه امر الهی :

طرفداران این نظریه ، که از منظر دینی به تبیین مقولات اخلاقی می پردازند، برآنند که سقط جنین در همه متون دینی، امری ناروا و خلاف اخلاق شمرده شده است . بنابر این گرچه از طریق تبیین عقلی نیز سقط جنین، عملی غیر اخلاقی شناخته می شود لیکن براساس کلیه متون دینی که منطبق بر فرمان الهی است، سقط جنین ، حرام و ناروا دانسته شده است.68

9. حقوق اخلاقی جنین:

از مجموع آنچه در این مقاله مورد بحث و بررسی قرار گرفت، دانسته مي‌شود که جنین از انعقاد نطفه؛ یعنی زمانی که دررحم مادر، زندگی و رشد و تکامل خود را آغاز کرده و حیات وابسته به مادر دارد، همچنین مرحله‌ای که به کمال جسمانی و حیات مستقل انسانی نایل مي‌شود (چهار ماهگی)، تا زمانی که از مادر متولد مي‌گردد، دو نوع حق، بر دیگر انسان‌ها؛ اعم از خانواده و غیر خانواده دارد:

یکی به عنوان موجود زنده و دیگری به عنوان انسان؛ با شکل‌گیری کامل در رحم مادر. از نظر اخلاقی جنین از آغاز «نفخ روح» با دیگر انسان‌ها هیچ گونه تفاوتی ندارد، جز اینکه او انسانی در رحم مادر است که مدتی از انظار پنهان بوده و همچون مسافری است که به زودی به خانواده و جامعه‌اش ملحق مي‌گردد. لذا آنچه به عنوان حق برای دیگر انسان‌ها به رسمیت شناخته شده‌است، دقیقا" و بدون هیچ گونه تفاوتی، پس از ماه چهارم برای او نیز رسمیت دارد. البته قبل ازچهارماهگی نیز به عنوان موجودی که در مسیر تکامل انسانی قرار گرفته و بالقوه انسان است، برای همگان محترم است و بدون عذر موجّه (خطر جانی برای مادر) نمي‌توان او را سقط کرد زیرا سقط او، قتل نفس و جرم محسوب مي‌شود. تمامی اصول اخلاقی که انسان‌ها در تعامل با یکدیگر دارند، در مورد جنین نیز باید رعایت شود و لذا کشتن، آزار و اذیت، ضرر رساندن و به طور کلی نادیده گرفتن او در زندگی شخصی، خانوادگی و اجتماعی، غیر اخلاقی و جرم محسوب مي‌شود. اکنون این پرسش مطرح است که حقوق اخلاقی جنین چیست و چگونه تعیین مي‌گردد؟

لازمه تبیین حقوق اخلاقی جنین، شناخت مبادی و زمینه‌هایی است که انواع ناهنجاری‌ها را برای جنین پدید مي‌آورد. بدیهی است که ناهنجاری‌هاي مزبور، یا از ناحیه خانواده (پدر و مادر) و یا از جانب جامعه، نسبت به جنین اعمال مي‌گردد و قصد ما از این بحث، تبیین تفصیلی آن نیست بلکه مي‌خواهیم بابی را برای مطالعات بیشتر بگشائیم:

9ـ1. تضییع حقوق جنین از ناحیه خانواده:

مادر نزدیک ترین و در عین حال با احساس ترین فرد نسبت به جنین خویش است. لذا به طور طبیعی مهمترین مسئولیت‌هاي حفظ و مراقبت از جنین را به عهده دارد و بیش از هر کس از او انتظار مي‌رود که این وظیفه را به درستی انجام دهد. مادران مسئول، در ایام بارداری، تمام همت خود را مصروف مي‌دارند تا کودکی سالم به دنیا آورند. اما در عین حال بسیار دیده شده‌است که جنین از طرف مادر مورد بی مهری‌هاي اخلاقی قرار می گیرد. اینگونه بی توجهی و بی مهری را مي‌توان نوعی هنجارشکنی اخلاقی توصیف نمود که به شکل‌هاي سقط عمدی یا اختیاری، سقط شبه عمد، سقط بر اثر سوء تغذیه، سقط ناشی از عدم رعایت بهداشت بارداری و فقدان مراقبت‌هاي پزشکی و غیره اعمال مي‌شود.

سقط عمدی علاوه بر اینکه از نظر شرعی - در هر مقطعی که اتفاق افتد- گناه کبیره محسوب مي‌گردد و موجب ضمان و پرداخت دیه است69، از نظر اخلاقی نیز عملی زشت و از رذیلت‌هاي اخلاقی است. این گونه سقط‌ها معمولا توسط افرادی که دارای مهارت انداختن جنین نیستند و یا به وسیله خوردن دارویی که موجب انداختن جنین مي‌گردد، تحقق پیدا مي‌كند.

در سقط شبه عمد، مادر با خودآزاری و یا مبادرت به اعمال سخت و سنگین، شرایط سقط جنین خود را فراهم مي‌آورد که این روش نیز عملی غیراخلاقی محسوب مي‌شود.

مادران از نظر تغذیه و بهداشت آن، باید مورد حمایت قرار‌گیرند اما گاهی خود مادر تصمیم مي‌گیرد که برای سقط جنین خود، روش سوء تغذیه عمدی را در پیش‌گیرد که این هم جفا بر خود او و جنین او تلقی مي‌شود.

برخی از سقط‌ها و یا ضرر و زیان‌هايی که متوجه جنین مي‌گردد، به واسطه عدم رعایت مسائل بهداشتی از طرف مادران است که مسلما" کاری غیر اخلاقی محسوب مي‌گردد. نیز اگر پزشک معالج دستورالعمل‌هايی را بر حفظ و مراقبت و یا رشد جنین به مادر بدهد و او کوتاهی کند و آن را نادیده بگیرد و یا نسبت به اجرای آن سهل انگاری کند، قطعا" کاری خلاف اخلاق و عدالت انجام داده‌است.

به طور کلی هر گونه رفتاری که از ناحیه مادران انجام شود ومنجر به زیان و ضرر به جنین شود؛ اعم از سقط عمدی، غیر عمدی، سوء تغذیه، عدم رعایت بهداشت، معاشرت‌های زیان آور، سفرهای طولانی و غیر مجاز در دوران بارداری و سایر موارد، کاری غیر اخلاقی محسوب مي‌گردد و تضییع حقوق جنین را در پی دارد.

گرچه مادران بیشترین مسئولیت را در قبال جنین دارند و لازم است مراقبت بیشتری از خود و جنین داشته باشند اما در عین پدران نیز گاهی به عمد، یا غیر عمد، موجبات سقط یا رساندن آسیب‌هايی جسمی و روانی به جنین را فراهم مي‌سازند. رفتارهای خشونت‌آمیز نسبت به زن باردار، تحمیل کارهای سخت به او، عدم توجه کافی به تغذیه سالم و مقوی همسر، عدم توجه به مسائل بهداشتی، ایجاد ترس و اضطراب برای مادر نظیر تهدید به طلاق و یا رسوا کردن همسر و اموری از این قبیل، همه و همه از نظر اخلاقی ناروا بوده و هرگونه آسیبی را برای جنین در پی داشته باشد، پدر مسئول آن خواهد بود.

پدران از نظر اخلاقی وظیفه دارند با کسب روزی حلال و فراهم کردن رفاه نسبی همسر در دوران بارداری و رعایت حرمت و شخصیت او و مراقبت پزشکی و تخصصی از همسر، نهایت همکاری را داشته باشند تا زمینه رشد و سلامت جسمی و روحی همسر و فرزند خود را فراهم سازند.

9ـ2. تضییع حقوق جنین از ناحیه جامعه:

نا امنی‌هاي اجتماعی، وقوع جنگ‌ها، تهدیدها، بمب گذاری‌ها و اقدامات تروریستی، ناهنجاری‌هاي رفتار اجتماعی؛ نظیر عدم رعایت قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی و ده‌ها موضوع اجتماعی دیگر، تأثیرات سوئی را بر سلامت روح و روان مادر و جنین باقی مي‌گذارد که نتیجه آن تولد نوزادان ناقص الخلقه و یا عقب مانده ذهنی است70.

از جمله ناهنجاری‌هاي اخلاقی جامعه؛ مي‌توان به وقوع تخلفات پزشکی و پرستاری در این رابطه اشاره کرد. متاسفانه از جمله جرائمی که اکنون در جوامع و از جمله جامعه ایران، کم و بیش به وقوع مي‌پیوندد، اقدام برخی پزشکان و یا پرستاران و ماماها به انجام سقط‌هاي غیرقانونی و پنهانی است. اینان علاوه بر آنکه حق حیات جنین را نادیده مي‌گیرند، سوگندی را که پس از فارغ التحصیلی اتیان کرده و عهد نموده‌اند که هرگز از آن تخلف نکنند، زیر پا مي‌گذارند.

در سوگند نامه بقراط آمده‌است: «... همچنین وسیله سقط جنین را در اختیار هیچ یک از زنان نخواهم گذاشت.71 »

در سوگند نامه‌ای که دانشکده پزشکی دانشگاه تهران تدارک دیده و کلیه پزشکان و پیراپزشکان، پس از فارغ التحصیلی، آن را در حضور اساتید و متولیان امور و خانواده خود اتیان مي‌كنند، آمده‌است:

«... و به کارهای نادرست مانند افکندن جنین و تجویز داروهای کشنده، به هیچ گونه نپردازم.72 »

پزشکان و پرستاران و ماماها همچنین حق ندارند که مادران را برای چگونگی اقدام به سقط جنین راهنمایی کرده و وسایل آن را به مادران معرف کنند. این نوع سقط را سقط بالتسبیت مي‌نامند که از هر جهت نامشروع بوده و عملی ضد اخلاقی محسوب مي‌شود.73

پژوهش‌هاي غیر اخلاقی بر روی جنین نیز از جمله ناهنجاری‌هايی است که در جوامع امروز، بعضا" دیده مي‌شود و حقوق جنین را به مخاطره مي‌اندازد. گزارش کمیته بازنگری مقررات مربوط به پژوهش، با استفاده از جنین و بافت‌های جنینی که به گزارش Pilkinghorne شناخته مي‌شود و در سال 1989 به عنوان راهنمای استاندارد استفاده از بافت‌هاي جنینی منتشر گردیده‌است، انواع پژوهش‌هاي غیر اخلاقی مربوط به جنین را مشخص مي‌سازد که همیشه غیر اخلاقي‌اند و هرگز نباید به آن‌ها مجوز داد:

• تجویز هر نوع دارو یا انجام هر فراروندی در خلال بارداری، با قصد مشخص کردن اینکه آیا به جنینی که بعدا" قرار است سقط شود، آسیب خواهد رساند یا خیر، غیر اخلاقی است.

• در مورد بافت عصبی، تنها سلول‌هاي مجزا یا تکه‌هاي بافت را مي‌توان برای پیوند مورد استفاده قرار داد. (گروهی بر این باورند که انتقال هر نوع بافت عصبی از جنین به فرد بزرگسال یا حیوانات ممنوع است.)

• در هر مطالعه‌ای که بر روی جنین انسان انجام مي‌شود، تصمیم به ختم بارداری و شیوه و زمان انجام سقط «نباید» تحت تأثیر استفاده احتمالی از این بافت قرار‌گیرد. این مسئله از سوی آئین نامه‌هاي ایالات متحده نیز مورد تاکید قرار گرفته‌است.

شیوه مورد استفاده برای انجام سقط مي‌تواند سبب شود بافت جنینی برای مقاصد پژوهشی غیرقابل استفاده گردد. برای مثال تخلیه با ساکشن خلاء سبب از هم گسیختگی جنین شده، جداسازی بافت مغز از آن را مشکل مي‌سازد و تحریک سقط به وسیله پروستاگلاندین سبب آسیب به سلول‌هاي جزیره‌اي لوزالمعده مي‌شود و چنین سلول‌هايی برای استفاده در پیوند آزمایشی در درمان دیابت مناسب نیستند. چنین ملاحظاتی سبب مي‌شود تا وسوسه انتخاب شیوه سقط، به طوری که بافت مطلوب برای مقاصد پژوهشی بدست آید، ایجاد گردد.

• ایجاد بارداری یا ختم آن به منظور دستیابی به بافت مناسب برای پژوهش، غیر اخلاقی است.

در یک نمایشنامه بیمارستانی در ایالات متحده، سناریو کابوس به تصویر کشیده شد، که طی آن لقاح عمدی برای تشکیل جنینی انجام شد تا از بافت عصبی او در درمان پارکینسون پدرش استفاده گردد.

به منظور کاستن خطر این احتمال که فرآیند سقط تحت تأثیر نیاز برای پژوهش قرار‌گیرد، گزارش pilkinghorne لازم مي‌داند کارمندان پزشکی‌ که عمل سقط را انجام مي‌دهند و مسئول مراقبت‌هاي پزشکی مادر هستند، نباید خود در استفاده بعدی از بافت جنینی دخالت داشته باشند. مقررات ایالات متحده نیز بر اهمیت این مسئله تأکید مي‌ورزد.

شیوه مطلوب جداسازی بافت جنینی، ارائه بافت سقط شده به موسسه ملی بانک بافت‌هاي بدن و متعاقبا" ارائه بافت توسط این نهاد به پژوهشگر مي‌باشد. در بریتانیا، بانک بافت‌هاي جنینی وابسته به گروه مشاورین پژوهش‌هاي پزشکی در بیمارستان هامراسمیت، این کار را انجام مي‌دهد، و پژوهشگرانی که مي‌توانند پژوهش خود را بر روی بافت‌هاي منجمد شده انجام دهند، آن را از این منبع تهیه مي‌نمایند. در جایی که نیاز به بافتهای تازه هست، نیاز به برقراری یک مکانیسم منطقه‌ای است تا جداسازی مناسب منبع تهیه بافت از منبع استفاده آن را انجام دهد. بدان معنی که واسطه‌ای مستقل باید درنظر گرفته شود تا قبل از ارائه بافت جنینی به پژوهشگر، آن را دریافت و مورد آزمایش قرار دهد. ضروری است تا کمیته اخلاقی منطقه‌ای، قبل از موافقت با پروژه‌ای که بر روی بافت جنینی کار مي‌كنند، از وجود و کفایت عملکرد چنین سیستمی، مطمئن شود.

به طور مشابه، تشخیص و اثبات مرگ جنین باید توسط پزشکی انجام شود که مسئول مراقبت از مادر و جنین است و در پروژه پژوهشی شرکت ندارد. در ایالات متحده، مجموعه قوانین فدرال بیان مي‌دارد که «فعالیت‌هايی که بر روی جنین مرده، بافت‌هاي جنینی دچار استحاله (Macerated)، یا سلول، بافت یا اعضای بدن جدا شده از جنین مرده انجام مي‌شود، باید فقط مطابق با هر گونه قانون مملکتی یا منطقه‌ای مربوط به چنین فعالیت‌هایي باشد».74

بنابراین صرفنظر از قیل و قال‌هاي گوناگون و پایان ناپذیری که در موضوع حقوق اخلاقی جنین، در دنیای امروز مطرح مي‌باشد، شایسته است که جامعه علمی کشور ما با تکیه بر قرآن کریم، سنت صحیحه و فتاوی مراجع عظام تقلید و بهره‌گیری از دانش جدید، نظام حقوق اخلاقی جنین را در حیطه‌هاي گوناگون تبیین، تنظیم و تدوین نماید.

10. فرجام سخن:

سقط جنین در عصر حاضر یکی از گسترده ترین و پیچیده ترین مسائل و مشکلات اجتماعی است. علی رغم همه تلاش‌هايی که دانشمندان و خیراندیشان جهت جلوگیری یا کاهش آن داشته‌اند، نتیجه مطلوبی حاصل نشده‌است و این مسئله همچنان دغدغه‌هاي فراوانی را برای دولت‌ها، ملت ها، خانواده‌ها و زنان ایجاد کرده‌است. راه حل‌هاي ارائه شده با توجه به تنوع و کثرت جهان بینی‌ها و نگرش‌هاي مکاتب اخلاقی و ادیان الهی، مورد وفاق اندیشمندان جوامع انسانی نیست و بعضا" متضاد با یکدیگر است و با تأسف باید گفت که برخی از این اندیشه‌ها نه تنها این معضل بزرگ اجتماعی را از بین نبرده و کاهش نمي‌دهد، بلکه موجب رواج آن به شکل قانونی و با حمایت دولت‌ها مي‌شود. عوامل فرهنگی، اجتماعی و به ویژه لجام گسیختگی شهوانی در جوامع مختلف، سست شدن بنیان خانواد‌ه‌ها و دیگر عوامل، همواره موجبات تشدید این ناهنجاری را فراهم ساخته‌است و راهکارهای ارائه شده مصلحان اجتماعی مرهمی بر آلام این جراحت اجتماعی نگذارده‌است.

در گستره تمدن اسلامی، این اعتقاد عمومیت دارد که قرآن کریم و دین اسلام، با جامعیت ویژه‌ای که دارد، آخرین و برترین شیو‌ه‌ها را برای عبور از معضلات اجتماعی و غیره فراروی بشریت قرار مي‌دهد. بنابراین برای همه متدینان به دین اسلام، واضح است که باید ناهنجاری‌هاي فردی و اجتماعی؛ از جمله معضل سقط جنین را با تکیه بر تعالیم دین مقدس اسلام، درمان کرد.

قرآن کریم، با «تکریم شخصیت انسان»، از آغازین روزهای آفرینش و شکل‌گیری جنین، تا هنگام تولد و پس از آن، تا هنگام مرگ انسان، نظام حقوقی جامعی را در پیش روی انسان‌ها مي‌گستراند؛ که حمایت از جنین و لزوم رعایت حرمت و کرامت انسانی او، از جمله آن است.

از منظر قرآن کریم، همه انسان‌ها و از جمله جنین، در اصول «کرامت انسانی» و «حق حیات» با شرایط و ضوابطی، یکسانند.

کرامت انسانی و حق حیات، منشأ همه حقوق دیگر انسان‌ها است. اگر این اصول نادیده گرفته شود، به دنبال آن همه حقوق نادیده گرفته خواهد شد. لذا قرآن کریم، کشتن یک انسان بی گناه را مساوی با کشتن همه انسان‌ها مي‌داند75 و در سخنان اعجاب انگیز رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز آمده‌است که «اگر همه اهل آسمان و زمین در ریختن خون مسلمانی مشارکت داشته و به آن رضایت دهند، خداوند همه آنان را به چهره به آتش جهنم مي‌اندازد76.

این نگرش احترام‌آمیز به انسان و به تبع آن به جنین، از نظر اخلاقی حاکم بر همه اصول اخلاقی است لذا با رعایت اصل کرامت انسان و حفظ حرمت حق حیات او، هیچکدام از بدخلقی‌ها نسبت به جنین تحقق نمي‌یابد. بنابراین تنها راه رهایی از این معضل ، پایبندی انسان‌ها به راهکار قرآن کریم درباره جنین است و دیدگا‌ه‌هاي دیگر به افراط و تفریط گراییده و نمي‌تواند راهکار مناسبی برای حل معضل سقط جنین باشد.

راهکار قرآن کریم درباره جلوگیری از سقط جنین، مانند راه حلی است که به منظور جلوگیری از انحرافات جنسی ارائه گردیده‌است. در این راهکار، ارضاء غریزه جنسی ، صرفا" از طریق ازدواج مشروعیت دارد و همه

را ه‌هاي دیگر که متاسفانه در این عصر رایج است، حرام و غیر اخلاقی دانسته شده‌است.

به نظر مي‌رسد که روش حرام ارضاء غریزه جنسی با سقط جنین، ارتباط معنادار و محسوسی داشته باشد و رعایت اصول اخلاقی در استفاده معقول و مشروع از غریزه جنسی، تعامل منطقی، اخلاقی و ضابطه مندی را با جنین به دنبال خواهد داشت؛ زیرا طبق مطالعات انجام شده، عمده سقط جنین‌هايی که در دنیای امروز به وقوع مي‌پیوندد، مربوط به باروری‌های ناشی از روابط نامشروع است.

پی نوشت‌ها:

1. پالمر، مایکل، 1385، مسائل اخلاقی، ترجمه علی رضا آل بویه، چاپ اول، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ص97.

2. مجموعه تعاریف از کتاب‌هاي پزشکی قانونی و اخلاق، نوشته دکتر سعید حکمت و کتاب‌هاي پزشکی قانونی، نوشته صمد قضائی و دکتر فرامرز گودرزی استخراج شده‌است.

3. گودرزی، دکتر فرامرز، پزشکی قانونی.

4. سوره مؤمنون، آیات 13 تا 15 و سوره حج، آیه 5.

5. ایمان نژاد، مریم، تنظیم خانواده، پایان نامه دکتری، دانشکده پزشکی دانشگاه فردوسی مشهد، ص17.

6. عباس نژاد، مهندس محسن، 1385، قرآن و طب، چاپ اول، مشهد، بنیاد پژوهش‌هاي قرآنی حوزه و دانشگاه، ص 255.

7. Don Marquis.

8. مارکی، دان، 1387، مقاله «دلیلی بر خطا بودن سقط جنین»، فلسفه اخلاق: مقالاتی در باب اخلاق هنجاری، اخلاق کاربردی و فرا اخلاق، مترجم محمود فتحعلی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول؛ ص238.

9. گودرزی، همان.

10. Judith Thomson

11. پالمر، همان، ص98

12. طباطبائی، علامه سید محمد حسین، بی تا، ترجمه تفسیر المیزان، مترجم محمد باقر موسوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج 15، ص25. همچنین مکارم شیرازی، ناصر، 1376؛ تفسیر نمونه، چا پ15، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج14، ص212.

13. جعفری، علامه محمد تقی، 1370، تحقیق در دو نظام حقوق جهانی بشر، چاپ اول، تهران، دفتر خدمات حقوقی بین المللی جمهوری اسلامی ایران، ص 250.

14. سوره ی مؤمنون، آیات 13 و 14.

15. طباطبائی، همان. همچنین مکارم شیرازی، همان.

16. سوره انعام، آیه 151.

17. سوره اسراء، آیه 31.

18. راغب اصفهانی، عبدالحسین، 1416 هـ، 1996 م، مفردات الفاظ القران، تحقیق صفوان عدنان داودی، الطبعه الاولی، بیروت، نشر دارالقلم، ص883.

19. مجله البحوث الاسلامیه، جمادی الثانیه 1400 هـ ق، شماره 5، ص 115 تا 117.

20. سوره تکویر، آیه 9.

21. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج12، ص397.

22. سوره سجده، آيات 9 ـ 6

23. سوره حجر، آيه 29

24. سوره اسراء، آيه 85

25. سوره حجر، آیه 29

26. سوره ی سجده، آیه 9.

27. محمد بن‏حسن بن‏على بن‏حسين حر عاملى، وسائل الشيعه، قم، انتشارات موسسه آل البیت(ع)، چ دوم، 1414ه.ق، ج29، ص312 (باب 29 از ابواب ديات اعضا).

28. ابوالقاسم نجم‏الدين جعفر بن‏حسن حلى، معروف به محقق اول، متوفاى سال 676 ه .ق، شرائع‏الاسلام، ص397، 398 (كتاب الديات).

29. شيخ محمدحسن بن‏محمدباقر اصفهانى مشهور به صاحب جواهر، متوفای سال 1266 ه.ق، جواهرالكلام فى شرح شرائع‏الاسلام، ج6، ص742.

30. زين‏الدين بن‏على بن‏احمد العاملى، متوفای 965 يا 966ه.ق، الروضه البهيه فى شرح اللمعه الدمشقيه (كتاب اللمعه الدمشقيه از شهيد اول؛ شمس‏الدين محمد بن‏مكى نبطى عاملى، متوفای 786 ه.ق است) ، ج2، ص373.

31. همان، ج3، ص498 (كتاب الديات).

32. همان، ج3، ص336 (كتاب الفرائض و المواريث).

33. همان، ج3، ص449.

34. وسائل الشيعه، ج3، ص464.

35. شرايع الاسلام، ص397، (كتاب الديات).

36. وسائل الشیعه، ج3، ص464. همچنین ری شهری، محمد، میزان الحکمه با ترجمه فارسی، ج 10، ص4776. همچنین ری شهری، محمد، دانش نامه احادیث پزشکی، ترجمه دکتر حسین صابری، ص674.

37. همان، ج3، ص498.

38. همان.

39. همان، ج28، ص108

40. همان، ص47.

41. مکارم شیرازی، ناصر، بحوث فقهیه مهمه، 1378، ص286، www.makaremshirazi.org

42. همان: ص288.

43. وسائل الشیعه، جلد16، ص483.

44. گلپایگانی، محمد رضا، ارشاد السائل، بیروت، دار الصفوه، چ اول، 1413ه.ق، ص172 و علی محمد زاده، خلیل، پزشکی در آئینه اجتهاد، قم، شرکت خدمات فنی مبرور، چ اول، 137، ص154 و محسنی، محمد آصف، الفقه و مسائل طبیه، قم، بوستان کتاب قم، چ اول، 1382، الجزء الاول ، ص64).

45. خرازی، سید محسن، تحدید النسل و التعقیم (2)، فقه اهل البیت، شماره 15 ، المقام السابع، http://www.islamicfegh.org

46. انصاری، شیخ مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکرالاسلامی، چ اول، 1419ه.ق، مجلد چهارم، ص41.

47. خرازی، همان.

48. حسینی سیستانی، سید علی، المسائل المنتخبه، قم، انتشارات مهر، 1414ه.ق، ص407 و مکارم شیرازی، همان، ص294 و محسنی، همان، ص66.

49. طباطبائی حکیم، سید محمد سعید، فتاوی طبیه، www.alhakeem.com

50. احكام پزشك، گردآوری توسط روحاني و نوغاني، ص ۱۰۷ ـ ۱۲۵.

51. اشتیاقی، رامین، جنین های ناقص الخلقه و سقط جنین، مجموعه مقالات دومین سمینار دیدگاههای اسلام در پزشکی، مشهد، دانشگاه علوم پزشکی مشهد، چ اول، 1380.

52. هر دینار برابر با 529/2 گرم طلای خالص است که برابر با 18 نخود طلا بوده و معادل با یک مثقال شرعی طلای مسکوک مي‌باشد. قابل ذکر است که در بازار امروز، هر مثقال، 24 نخود است.

53. الموسوی الخمینی، امام سید روح الله، بی تا، تحریرالوسیله، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، سوق الشیرازی، جلد2، ص725.

54. الموسوی الخمینی، همان، ص 526، مسئله 4.

55. الموسوی الخمینی، امام سید روح الله، توضیح المسائل، مسئله 2453.

56. الموسوی الخمینی، امام سید روح الله، بی تا، تحریرالوسیله، همان ص 726.

57. رساله نوین، ص 101.

58. خامنه‌ای، آیه الله سید علی، 1375، پزشکی در آئینه اجتهاد؛ استفتائات پزشکی از مقام معظم رهبری، قم، شرکت خدمات فرهنگی مبرور، انتشارات انصاریان، صص 151-161.

59. زراعت، دکتر عباس، 1383، قانون مجازات اسلامی در نظم حقوقی کنونی، تهران، ققنوس، ص 637.

60. همان،

مقاله بررسی موضوع سقط جنین از منظر اسلام، حقوق جزایی ایران و اخلاق کاربردی(2)

مطالب مشابه :

چند مقاله در مورد خانواده

دستورالعمل هفته خانواده

بیش از 60 مقاله در مورد تعلیم و تربیت در خانواده

مقاله(تاثيرات طلاق در خانواده)

مقاله بررسی موضوع سقط جنین از منظر اسلام، حقوق جزایی ایران و اخلاق کاربردی(2)

مقاله در مورد انعطاف پذیری

مقاله نقش خانواده در اصلاح الگوی مصرف

مقاله از حمید داوری (1)

مقاله ای درباره ی تربیت

همه چيز در مورد افسردگي