عکسها و خاطرات از تهران قدیم و آشنایی با محلات و بافت های قدیمی استان تهران

میدان شهیاد در دست ساخت - تهران سال 1345 خورشیدی

آشنایی با محلات و بافت های قدیمی استان تهران

برخی از مهمترین آنها عبارت اند از :

محله عودلاجان

این محله در محدوده ارگ ، بیوتات ( خانه های ) سلطنتی تا خیابان ناصرخسرو حوالی مسجد امام خمینی ، شمال خیابان 15 خرداد شرقی و بازار عودلاجان و پامنار و جنوب خیابان امیرکبیر و میدان امام خمینی را در بر می گرفت.

این محله شامل چهار پاتوق بود :

پاتوق نایب سید حسن ، نایب محمد صادق ، نایب اسماعیل و پاتوق نایب حیدر.

یک تک منار آجری از آثار دوره قاجاری در این محله باقی است که در اصل بخشی از مسجدی بود که کل بنای آن ضمن احداث خیابان جدید پامنار تخریب شد. روکار منار با کاشی های فیروزه ای رنگ با طرح متوازی مارپیچ در حاشیه زینت یافته است.

محله سنگلج

این محله از شرق به خیابان خیام ، از شمال به میدان حسن آباد و خیابان شیخ هادی و از سمت های دیگر به امیریه و پل امیربهادر و بازارچه قوام الدوله تا خیابان خیام محدود می شد.

جمع کلیه ابنیه این محل در کتاب آمار دارالخلافه به این شرح آمده است:

4448 خانه ، 1824 دکان ، 155 باغ و باغچه ، 117 طویله ، 59 حمام ، 24 کاروانسرا ، 14 مسجد و مدرسه ، 10 یخچال ، 9 تکیه ، 4 کلیسا و 1 سربازخانه .

این محله 9 پاتوق داشت: پاتوق نایب شعبان ، پاتوق نایب حسین ، پاتوق نایب رمضان ، پاتوق نایب باقر ، پاتوق نایب محمدعلی ، پاتوق نایب رمضان ، پاتوق نایب صحبت ، پاتوق سید علی اکبر نایب و پاتوق نایب وهاب .

محله بازار

محدوده آن حد فاصل سه راهی خیابان 15 خرداد شرقی و ناصرخسرو در امتداد خیابان 15 خرداد تا انتهای بازار بزرگ و بازار چهل تن در جنوب ، متمایل به طرف شرق تا خیابان ری بود.

محله ی چال میدان

این محله از اطراف به بازار چهل تن و امامزاده سید اسماعیل و میدان مال فروش ها و میدان امین السلطان ، گمرک و خانی آباد و دروازه غار و میدان محمدیه محدود می شد ودارای شش پاتوق بود: پاتوق حاجی غلامرضا و حاجی رحیم ، پاتوق نایب علی ، پاتوق نایب جعفر ، پاتوق نایب حسن ، پاتوق نایب عباس .

محله دولت

این محله حد فاصل خیابان های لاله زار ، فردوسی ، سعدی ، اکباتان ، ایران ، 17 شهریور ، بهارستان و دروازه شمیران را در بر می گرفت. کتاب آمار دارالخلافه تهران ده پاتوق برای این محله برشمرده است.

در بین محلات پنجگانه تهران قدمت چال میدان ( چال حصار ) قدیمی تر از بقیه است. بافت قدیم شهر تهران تا زمان حکومت پهلوی اول به شکل قدیم خود – البته با تغییراتی جزیی – باقی مانده بود. با تخریب حصار شهر تهران و دروازه های آن ، تغییرات عمده ای در تمام شهر به وجود آمد. به رغم تداوم دگرگونی ها در زمان پهلوی دوم ، هسته قدیمی شهر تهران همچنان مرکزیت خود را تا به امروز حفظ کرده است.

گذرها

گذرها معابری بودند که محلات مختلف شهر قدیم را به یکدیگر متصل می ساختند. از گذرهای معروف تهران که تا امروز نیز نام آنها در بین مردم رواج دارد می توان به این گذرها اشاره نمود: گذر امامزاده یحیی، گذر تقی خان، گذر حمام خانم ، گذر حمام میرزا ولی ، گذر حمام نواب ، گذر دانگی ، گذر دباغخانه ، گذر سرپولک ، گذر قلی ، گذر مروی ، گذر مستوفی ، گذر مهدی موش ، گذر میرزا محمود وزیر ، گذر نوروزخان و گذر لوطی صالح.

در دوره قاجار و اوایل پهلوی ، خیابان های تهران از 15 تا 20 خیابان اصلی و فرعی تجاوز نمی کرد. از خیابان های قدیمی که هنوز نام قدیم خود را حفظ کرده اند، می توان به خیابان ناصریه ( ناصرخسرو – اولین خیابان تهران ) ، خیابان چراغ گاز ( امیرکبیر ) ، خیابان گاز ماشین ( خیابان ری ) ، خیابان لاله زار، خیابان جلیل آباد ( خیام ) ، خیابان باغشاه ( امام خمینی ) ، خیابان حسن آباد ، خیابان امیریه ، خیابان منیریه ، خیابان شاه آباد ، خیابان استانبول ، خیابان علاء الدوله ( فردوسی ) ، خیابان عین الدوله، دروازه شمیران، خیابان صاحب جمع، صفی علیشاه ، خیابان باب همایون، خیابان ملک ( سه راه امیریه تا میدان قزوین )، خیابان ارامنه ( از میدان وحدت اسلامی تا پل امیربهادر)، خیابان فرهنگ و امیربهادر اشاره نمود.

جاده مخصوص

خیابانی که امروز ولی عصر «عج» خوانده می شود و تجریش و راه آهن را به هم متصل می سازد، در زمان رضاشاه جاده مخصوص یا اختصاصی خوانده می شد و تا سال ها اتومبیل های عادی اجازه رفت و آمد در آن را نداشتند. این راه تا چهارراه انقلاب ( پهلوی ) ، خیابان بود و پس از آن به جاده تبدیل می شد و در اطراف آن فقط باغ و بیابان ، ویلا و به صورت پراکنده مهمانخانه و کافه های حومه شهر مشاهده می شد.

میدان ها

در تهران عهد قاجار پنج میدان توپخانه ، بهارستان ، ارگ ، پاقاپق و مشق ساخته شد. بعد از آن 12 میدان دیگر در تهران بنا شد. طراحان میدان های جدید ابتدا مهندسان چک و فرانسه و سپس آلمانی و دانمارکی بودند. بعدها 150 میدان کوچک و بزرگ به مرور به این مجموعه اضافه شد. از 50 میدان احداث شده در سال های اخیر ، آفریقا ( آرژانتین ) و بسیج ، بزرگ ترین آنها هستند.

میدان حسن آباد

بنای این میدان توسط «میرزا یوسف آشتیانی » صدراعظم ناصرالدین شاه گذاشته شد. وی این میدان را به نام فرزندش میرزا حسن مستوفی الممالک ، میدان حسن آباد نامید. این میدان در زمان ساخت در شمال غربی تهران قرار داشت. در فاصله سال های 1302 تا 1312 شمسی چهار ساختمان مجزا در چهار طرف میدان با اقتباس از پالادیو ، معمار معروف عصر رنسانس ایتالیا بنا شد. در سال 1345 ضلع جنوب شرقی میدان تخریب و بانک ملی جایگزین آن شد. با تلاش بخش حفاظت آثار تاریخی اداره میراث فرهنگی استان تهران ، در سال 1379 بنای تخریب شده به شکل اولیه بازسازی شد.

میدان بوعلی سینا ( میدان «چه کنم» )

هفت خیابان ، از هر سو به این میدان راه می یابند ؛ روشندلان ، 20 متری دروازه شمیران ، خورشید ، کیوان ، سپاه ، گرگان و خیابان مازندران . وجه تسمیه این میدان به این دلیل بود که هر کس وارد آن می شد ، نمی دانست که با توجه به تعدد خیابان هایی که به میدان منتهی می شود ، کدام مسیر را انتخاب نماید.

سبزه میدان تهران

سبزه میدان به دلیل واقع شدن در حساس ترین نقطه مرکزی شهر و سابقه طولانی در تاریخ سیاسی ، مذهبی و اجتماعی ایران ، نقطه عطفی در تاریخ شهر تهران است. ابتدا سبزه میدان فضای محصوری بود که نقطه اتصال ارگ و محلات قدیمی تهران محسوب می شد. در دوره پهلوی تغییرات بسیار در سبزه میدان به وجود آمد ؛ ضلع شمالی میدان حذف و حصار آن برداشته شد و آن را از فضای محصور خارج کرد. سبزه میدان در زمان صفویه میدان «تخته پل» نامیده می شد و بعدها به سبزه میدان معروف شد و هنوز هم این نام را حفظ کرده است.

میدان مشق ؛ عمارت قزاقخانه

این عمارت هسته اولیه مجموعه ی میدان مشق است که در دوره فتحعلی شاه به عنوان پادگان نظامی در شمال شهر تهران دوره صفوی بنیان نهاده شد. عمارت نظامی میدان مشق که بعدها به عمارت قزاقخانه موسوم شد ، چندین دوره ساخت و ساز را شامل شده و عمده ترین تغییرات انجام شده در آن در دوره ناصرالدین شاه قاجار و رضاشاه صورت گرفته است. به تدریج در فضای باز مقابل این عمارت ساختمان های دولتی چون کاخ شهربانی ، کاخ وزارت خارجه ، موزه ایران باستان ، شرکت نفت ایران و انگلیس ، و عمارت پست بنا شد.

میدان راه آهن

این میدان در تقاطع خیابان های کارگر، ولیعصر «عج» و شوش واقع است. ضلع جنوبی میدان به تأسیسات و بناهای راه آهن اختصاص دارد . با شکل گیری خیابان های جدید الاحداث سی متری نظامی ، پهلوی و شوش در سال های 1311 تا 1316 ، میدان راه آهن ایجاد شد. این میدان به شکل مستطیل است.

ابنیه موجود در بدنه میدان دارای سبک و شیوه یکسان هستند و به تبعیت از معماری خاص دوران خود ساخته شده اند. بناهای این مجموعه تحت تأثیر نفوذ آلمان ها در زمان جنگ جهانی دوم در ایران ساخته شده و معمار آن طاهرزاده بهزاد به خوبی از عهده کار برآمده است.

میدان امام خمینی

میدان توپخانه تهران قبل از توسعه آن ، در سال 1284 هـ .ق میدان ارگ فعلی بود. در این زمینه تصویری به وسیله یک نقاش فرانسوی از سال 1264 (1848 میلادی) به جای مانده است. در این تصویر در جبهه شمال ، برج و باروی ارگ تهران در جایی که ساختمان کنونی شرکت مخابرات ایران قرار دارد، ترسیم شده است. میدان توپخانه جدید در شمال ارگ ناصرالدین شاه ، به سال 1301 هـ .ق به دستور میرزا تقی خان امیرکبیر تجدید بنا شد.

وقتی حصار ارگ سلطنتی را تعمیر می کردند «محمد ابراهیم خان» وزیر نظام ، میدان توپخانه را رسماً به این نام خواند.

این میدان در دو طبقه بنا شد. طبقه زیرین برای قرار دادن نمونه توپ ها و طبقه دوم برای اقامت توپچیان اختصاص یافت. این میدان دارای چند دروازه بود از جمله در شمال شرقی – «خیابان لاله زار» – و در جنوب شرقی – «ناصریه» – و در شمال غربی خیابان علاء الدوله ، در جنوب غربی – «خیابان باب همایون» – که آن را دروازه الماسیه و باب همایون نامیدند.

در وسط میدان توپخانه حوضی پر از آب قرار داشت. انتهای شرقی این میدان عملاً به ساختمان و زمین های ملک شاهنشاهی ایران که ساختمان نسبتاً عظیمی بود، اختصاص داشت و دارای معماری ایرانی و اروپایی با قوس های هلالی شکل بود. در دوره ناصرالدین شاه در روز عید قربان شتر قربانی می کردند که این کار سال ها ادامه داشت. امروزه این میدان یکی از پر رفت و آمدترین میادین تهران با انشعاب خیابان های امام خمینی، فردوسی، لاله زار، امیرکبیر، ناصرخسرو و اکباتان بیش از میادین دیگر اهمیت خود را حفظ نموده است.

میدان محمدیه

این میدان در گذشته خارج از شهر قرار داشت و نام های مختلفی بر آن نهاده بودند. اولین نام آن «محمدیه» بود . کاشی های موجود در بالای دروازه ، رستم و دیو را نمایش می دهد.

نام دیگر این میدان «پاتاپوق» بود و وجه تسمیه آن به دلیل این است که در وسط میدان تپه ای از خاک قرار داشت و روی آن ستون گـِرد کوتاهی از آجر ساخته بودند که مجرمین را در پای آن سر می زدند. با تخریب تدریجی تپه ، تخت گاهی دیواردار ساخته شده و به جای ستون آجری شیر چوبی در آن قرار دادند و دار و طناب جای آن را گرفت. بعدها دار و طناب نیز به باغشاه انتقال یافت. میدان «اعدام» سومین نام این میدان است. در حال حاضر این میدان را محمدیه می خوانند.

ادامه دارد ...

در قسمت بعد به معرفی پل های تاریخی  استان تهران می پردازیم.

منبع :« سیمای میراث فرهنگی استان تهران»

گردآوری مدیریت میراث فرهنگی استان تهران

لینک ها

 گالری عکس دروازه تهران 

 گالری عکس مسجد امام خمینی 

 گالری عکس حضرت عبدالعظیم 

 گالری عکس مسجد جزایری 

 گالری عکس مسجد جامع ورامین 

 گالری عکس کاخ گلستان 

 گالری عکس کاخ سبز 

 گالری عکس برج آزادی