دقيقی پيشگام فردوسی در حماسه‌سرایی

به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، دقيقي از سخنوران پيشگام زبان فارسي در سده چهارم است كه به گمان بسيار ميان سال‌هاي 320 تا 330 قمري در شهر توس بدنيا آمده است. او در روزگار جواني به دربار اميران آل محتاج (چغانيان) پيوست و از ستايشگران امير فخرالدوله ابوالمظفر احمد چغاني شد. آل محتاج فرمانروايان محلي بودند كه در بخش فرازين مسير رود جيحون در ماوراء‌النهر حكومت مي‌كردند.

علاوه بر هزار بيت دقيقي كه به «گشتاسب نامه» معروف است، ابيات پراكنده‌اي از او به‌جاي مانده است. دكتر محمد دبيرسياقي آن بيت‌هاي بازمانده را به همراه اشعار چند شاعر سده‌هاي نخست ايران، در كتاب «گنج بازيافته» منتشر كرده است. وی سپس در سال 1347 «ديوان دقيقي» را تصحيح و به چاپ سپرد. ويرايش ديگري از ديوان دقيقي توسط دكتر محمدجواد شريعت در سال 1368 چاپ و به‌دستياري انتشارات اساطير منتشر شده است.

دقيقي راه حماسه ملي ايران را گشود
ديدگاه‌ها درباره شعر دقيقي گوناگون است اما در مجموع سخن او را استادانه و نمونه برجسته‌اي از شعر آغازين فارسي مي‌دانند. هر چند دقيقي در حماسه‌سرايي به توانايي فردوسي نيست اما ارزش كار او را نبايد ناديده گرفت. دكتر محمدعلي اسلامي ندوشن ارزيابي خود از شعر دقيقي را چنين بازگو مي‌كند «ما امروز هر چه از هزار و اندي سال پيش به دستمان مي‌آيد، آن هم از شاعر معتبري چون دقيقي، برايمان مغتنم است. خود كهنگي و كميابي، يعني بازماندگي از دوره‌اي كه آن همه آثار از آن گم شده، كافي است كه هر چه باشد گرانبها باشد.

درباره دقيقي جز اين راهي نداريم كه در قضاوت راجع به شعر او از يك سو او را كسي بدانيم كه راه حماسه ملي ايران را گشوده است و از اين حيث حق بزرگي بر گردن فرهنگ ما دارد و از سويي ديگر او را سراينده‌اي ببينيم كه خواه ناخواه بايد منزلتش بر حسب ارزش شعرش سنجيده شود»

اسلامي ندوشن شعر دقيقي را يكدست نمي‌داند و مي‌گويد «در دقيقي جا به جا چنين احساس مي‌شود كه زبان نثر است كه وزن و قافيه در آن گذارده شده است. لحن او روي هم رفته، جز در موارد استثنايي، از آن روح پهلواني و بلند كه شعر فردوسي را بهار افشان مي‌كند، دور است. در شعر دقيقي نيز همان پايه‌هاي اصلي وصف ميدان، وصف صحنه كارزار، نتيجه‌گيري و اظهار نظر عبرت‌آموز هست ولي همه اين‌ها به كوتاهي و گاه سرسري آمده است. خواننده گاه گاه اين احساس برايش پيدا مي‌شود كه شاعر خسته و بي حوصله است و دل به كار نمي‌دهد. با اين حال ما همواره نام فردوسي و دقيقي را كنار هم مي‌يابيم و نام فردوسي با هيچ نام ديگري آن‌قدر پيوسته نيست كه با نام او»

دقيقي شاعري چيره‌دست، توانا و روان‌گوست
دكتر ضياء‌الدين سجادي درباره دقيقي مي‌نويسد «دقيقي شاعري چيره‌دست، توانا و روان‌گوست. در گشتاسب‌نامه كلمات، تركيبات و تعبيرات متناسب با داستان را آورده و كهنگي و اصالت اجزاء را حفظ كرده است. نكته قابل ذكر اين است كه اشعار دقيقي و هم‌عصرانش اگر چه در نظر ناقدان سخن‌داراي برهم خوردگي وزن يا عيب قافيه است اما خود آنان براي بيان معني و مقصود و احساس خود بدين گونه نابساماني‌هاي شعر توجه نداشتند و احساس و انديشه و هنر شاعري را با روان‌گويي و ساده‌گويي همراه مي‌كردند و اين خود از ويژگي‌هاي سبك شاعران اين دوره است»

دكتر سجادي يك ويژگي شعر دقيقي را دوري از اندوه و غمخواري مي‌داند و مي‌نويسد «شعر دقيقي و شاعران هم زمان او حكايت غم و اندوه نمي‌كند و سوز و گداز و آه و افسوس كم دارد و بيان هجران و دوري نيز ساده گفته شده. حتي مرگ دوستان و ياران و عزيزان و اميران و بزرگان، واقعيتي پذيرفتني است و چندان تلخ و ناگوار به نظر نمي‌آيد. به اين جهت در اشعاري كه براي سوگ سروده شده، از مرگ به سادگي و طبيعي سخن گفته شده است»

همخواني ميان حماسه‌سرايي ايراني
دكتر جلال خالقي‌مطلق، مصحح شاهنامه، نيز در ارزيابي شعر دقيقي مي‌گويد «كسي كه قبلا در شعر فردوسي به قصد تصحيح يا تحقيقي تامل بيشتري كرده باشد، چون به شعر دقيقي مي‌رسد بلافاصله درمي‌يابد كه سخن از جهات گوناگوني تغيير مي‌كند. يكي از اين جهات كاسته شدن از سرعت جريان وقايع است. اين درنگ دقيقي را در پيشبرد رويدادها مي‌توان بر دو گونه شمرد، يكي درنگي كه ناشي از تكرار زائد جزييات است و ديگري خشكي شعر دقيقي، به ويژه نسبت به شعر فردوسي، است و نيز كمي توصيف در شعر او»

با اين همه دكتر خالقي همانندي‌هايي ميان شعر دقيقي و فردوسي مي‌يابد و مي‌گويد «با همه اختلافي كه ميان شعر دقيقي و فردوسي است، مقداري همخواني نيز ميان سخن آن‌ها وجود دارد كه گاه از محدوده واژگان و اصطلاحات حماسي درمي‌گذرد و به برخي تعابير و توصيف‌ها مي‌كشد. احساسات ملي دقيقي هم همانند فردوسي چشمگير است. دقيقي ايران را مي‌ستايد و بزرگان دشمن را تحقير مي‌كند و با صفاتي مانند، جادو، جادوي پير، جادوي زشت، پليد، پلشت، ديو، آهريمن نام مي‌برد»

در نظر دقيقي، طبيعت سرشار از زندگي است
دكتر غلامحسين يوسفي از زاويه‌اي ديگر به شعر دقيقي نگريسته و آن را از ديد توجه به مظاهر طبيعت، درخور ارزش دانسته است. او مي‌نويسد «دقيقي در روزگاري شعر مي‌سروده كه شاعران با طبيعت و مظاهر آن انس و همدلي فراوان داشتند و تصوير هر چيزي را در مناظر طبيعت متجلي مي‌ديدند. به عبارت ديگر، جلوه‌هاي رنگ رنگ و دامنه گسترده و پُر نقش طبيعت الهام بخش طبع آنان در نگارگري‌هاي شاعرانه بود. در نظر دقيقي، طبيعت سرشار از زندگي است و جلوه‌هاي گوناگونش يادآور صوري كه شاعر از معشوق و احوال دروني خويش و ديگر معاني و مفاهيم در ذهن دارد. اين كيفيت، شعر دقيقي را گرم و حساس مي‌دارد. تصاوير شاعرانه او هم نه تنها گريزنده و دشوارياب نيست، بلكه با همه تازگي و مطبوعي، مانوس است و در دسترس»

دقيقي قصيده‌پرداز و غزل سرا؛ سپس مثنوي‌پرداز و حماسه‌سرا
دكتر محمد ترابي نيز بر جنبه تغزلي شعر دقيقي تاكيد مي‌كند و در اين باره مي‌گويد «حقيقت اين است كه دقيقي را بايد ابتدا شاعر قصيده‌پرداز و غزل‌سرا دانست و سپس مثنوي‌پرداز و حماسه‌سرا. زيرا نخست آن كه هزار بيت گشتاسب‌نامه را اگر شاعر به فرض محال براي خواهش دل خود ساخته باشد، نه به سفارش يك امير يا فرمانروا، تازه از نظر شمار ابيات نسبت به ديواني كه از او بجا مانده است، در اقليت است.

ديگر اين كه هزار بيت ابتداي شاهنامه، نه تنها شناساننده جايگاه شاعري دقيقي نيست، بلكه مرتبه او را اندكي پايين آورده است. از سويي ديگر گشتاسب‌نامه دقيقي در كنار شاهنامه فردوسي كه گوهر يكتاي درياي سخنوري است، قرار گرفته و ناگزير قدرت شاعري فردوسي و كلام استوار او به خواننده اين جرات و جسارت را مي‌دهد تا سخن دقيقي را به چيزي نگيرد»

عبدالشكور احسن، استاد فارسي دانشگاه پنجاب پاكستان، نيز اشاره به سهم فراوان دقيقي در تاريخ حماسه‌سرايي ايران دارد و سخن او را نمونه عالي شعر حماسي مي‌داند و مي‌گويد «دقيقي يكي از بزرگترين شعراي سده چهارم است كه در سنت حماسه‌سرايي ايران تاثير بسزا داشته است. فردوسي از شعر او الهام گرفته و همين دليل روشني براي بزرگي و عظمت دقيقي است»

دقيقي، مرد ميداني به فراخي تاريخ و فرهنگ ايران
ديدگاه دكتر ميرجلال‌الدين كزازي نيز در باره شعر دقيقي همراه با ستايش است. او مي‌گويد «دقيقي بي گمان سخنوري است در پايه و مايه خويش توانا كه ديگر سرايندگان او را ستوده‌اند و گرامي داشته‌اند. نمونه را، فرخي سيستاني كه از چامه‌سرايان استاد در سخن پارسي است، در چامه پرآوازه «داغگاه»، دقيقي را چونان نمونه‌اي والا در سخنوري و ستايشگري نام مي‌برد».

با اين همه كزازي، دقيقي را شاعری به توانايي فردوسي نمي‌داند و اشاره مي‌كند «داستان اين است كه دقيقي، با همه آوازه و استاديش در ادب پارسي، مرد ميداني به فراخي تاريخ و فرهنگ ايران كه فردوسي بي همال و همآورد در آن توسن طبع را به تازش در آورده است، نيست. هر سالاري ديگر، جز او كه در پهنه‌اي چنين فراخ درمي‌تاخت، در مي‌ماند. فردوسي و شاهنامه به دو روي سكه مي‌مانند و پيوندي سرشتين و ساختاري و اندام‌وار با يكديگر دارند»

ارزيابي گشتاسب نامه دقيقي از ديدگاه ياحقي
سرانجام، دكتر محمدجعفر ياحقي، استاد زبان و ادبيات دانشگاه فردوسي مشهد، در ارزيابي گشتاسب نامه دقيقي مي‌گويد «من ترديدي ندارم كه اگر فردوسي هزار بيت دقيقي را در شاهنامه جاويدان خويش ماندگار نمي‌كرد، امروز گشتاسب نامه دقيقي همان جايي بود كه شاهنامه‌هاي مسعودي و ابوالمويد هست.

هيچ قرينه‌اي در دست نيست كه نشان دهد جوهر شعر مسعودي و ميزان زمان‌شناسي ابوالمويد از دقيقي برتر و بالاتر بوده است. شعر دقيقي اينك به عنوان نمونه پيش روي ماست و مي‌تواند از جهات گوناگون مورد نقد و داوري قرار گيرد. اندكي شعرشناسي و زمان‌داني به ما مي‌گويد كه اگر فردوسي هزار بيت دقيقي را نمي‌آورد، اين هزار بيت از ميان مي‌رفت»

دقيقی پيشگام فردوسی در حماسه‌سرایی

مطالب مشابه :

کارگاه آشنايی مقدماتی با نرم افزار DIgSILENT

سایت زبانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد

گلناز مدرسی قوامی

فهرست مقاله‌های پذیرفته شده در نخستین همایش ملی نقد ادبی

همایش بین‌المللی هزارمین سال سرایش شاهنامه فردوسی

ثبت نام آزمون زبان (تافل) دانشگاه تهران

گرایش ها در زبان وادبیات فارسی

دقيقی پيشگام فردوسی در حماسه‌سرایی