اماکن تاریخی استان زنجان
اماكن و جاذبه‌های باستانی و تاریخی استان زنجان (خمسه)
اماكن و جاذبه‌های باستانی و تاریخی استان زنجان
مرحوم محمد فتحی‌اصل
شهرستان زنگان
شهرستان زنجان با مركزیت شهر زنجان از دو بخش مركزی و بخش زنجانرود و 10 دهستان تشكیل شده است. شهر زنجان به عنوان یكی از شهرهای قدیمی ایران و منطقه، دارای تاریخ پُرافت و خیزی می‌باشد. به علت تمركز امكانات اقامتی و پذیرایی و زیربنایی استان در این شهر و همچنین وجود مجموعه‌ی آثار باارزش تاریخی در این شهر، توقف بیش‌تری در ویژگی‌های آثار تاریخی این شهر می‌شود.
به لحاظ حملات پی در پی و تخریب‌های مكرر شهر در حال حاضر بیش‌تر آثار تاریخی این شهر در حملات تیمور لنگ از بین رفته و آن‌چه باقی مانده مربوط به دوران بعد از حملات مغول می‌باشد.
درحال حاضر قدیمی‌ترین اثر تاریخی شهر كاروانسرای سنگی است. این كاروانسرا در منتهاالیه جنوب شرقی شهر زنجان و در زمان شاه عباس اول احداث شده و امروزه قسمت اعظم آن از بین رفته است.
آثار مهم تاریخی این شهرستان عبارتند از:
مسجد جامع (مسجد سید)
مجموعه‌ی مسجد و مدرسه‌ی سید یكی از بناهای باارزش و تاریخی شهر زنجان است كه در قسمت بافت تاریخی شهر قرار گرفته است. این مسجد از ضلع غربی با بازار قیصریه و از ضلع شرقی با معبر موصوف به كوچه‌ی مسجد سید و از جبهه‌ی شمالی با خیابان امام و سبزه‌میدان در ارتباط است.
این مجموعه‌ی ارزشمند تاریخی توسط عبدالله میرزا دارا، پسر یازدهم فتحعلی‌شاه قاجار در سال 1242هجری قمری احداث گردیده است.
این مسجد بر اساس پلان مساجد چهار ایوانی ساخته شده است؛ این نوع معماری در پی تحولات مهمی كه در طرح مساجد در ایران پایه‌گذاری گردیده با الهام از معماری دوران پارتی (كاخ هتره) پدیدار گشته و به اعتباری مسجد جامع زواره مسجد و جامع اصفهان، از نخستین مساجدی هستند كه به این سبك ساخته شده‌اند.
این سبك با درنوردیدن مرزهای ایران، در كشورهای اسلامی اهل سنت مورد استقبال واقع شده به طوری كه در مساجد مزبور هر یك از ایوان‌های چهارگانه به یكی از مذاهب اربعه، جهت مذاكره و تعلیم و تعلم علوم دینی اختصاص یافته است. ایوان‌های چهارگانه‌ی این مسجد، صحن مسجد، حجرات، شبستان‌های زنانه و مردانه و گنبد مسجد ویژگی‌های معماری دوران قاجار را به طور مجزا در خود گرد آورده‌اند.
گنبد مسجد جامع زنجان از جمله معدود گنبدهایی است كه این اندام بدون گوشواره و ترمپه، بر روی جرزهای چهارگانه نشسته و در نتیجه تغییر پلان مربع به دایره در ضمامت تكیه‌گاه و جان گنبد مستهلك شده است. گنبد مسجد جامع زنجان با كاشی‌های فیروزه‌ای پوشانیده شده و بر آن سوره‌ی مباركه‌ی الدهر به خط ثلث دیدگان را نوازش می‌دهد. و در رقوم بالایی كتیبه با استفاده از كاشی‌های به رنگ زرد، مشكی و آبی تزئین شده است.
آب انبار و وضوخانه‌ی زمستانی مسجد نیز با به كار افتادن شبكه‌ی آبرسانی شهری در اواسط دوران پهلوی از حیز انتفاع ساقط و از عناصر مسجد حذف گردید. مسجد و مدرسه‌ی سید (مسجد جامع زنجان) هم‌چون دیگر بناهای دوره‌ی قاجار از مصالح كم‌دوام ساخته شده به طوری كه در سال‌های اخیر قسمت اعظمی از كاشی‌های آن فرو ریخته است. لذا اقداماتی اجرایی در زمینه‌ی مرمت، بازسازی و استحكام‌بخشی بنا انجام گرفته است.
این مسجد یكی از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی شهر برای مسافران و جهانگردان می‌باشد.
مسجد میرزایی
این مسجد در مجموعه‌ی بازار پایین قرار دارد. بر اساس آخرین بررسی‌های انجام گرفته، این مسجد قدیمی‌ترین بنای مذهبی پابرجا در سطح شهر بوده و احتمالاً در حد فاصل اواخر دوران صفویه تا اوایل دوران قاجار احداث گردیده است.
مسجد میرزایی از دو بخش تشكیل گردیده است؛ بخش نخست معروف به شبستان قدیم است. این شبستان از 15 چشمه طاق و تویزه پوشانیده شده و محراب مسجد در راستای قبله با خالی نمودن قسمتی از جرز جنوبی ایجاد شده است.
كاشی‌كاری محراب مرمت گردیده و از فرم تزییناتی خود خارج شده است. در این محراب یك واحد كاشی چهارگوش دیده می‌شود كه به اواخر دوران صفویه تاقبل از دوران قاجار می‌توان نسبت داد.
قسمت دوم، مسجد جدید است كه در سبك كلی تقلید ناقصی از مساجد به شیوه‌ی چهارایوانی است. به عبارت دیگر در این مسجد عناصر لازم در مساجد چهار ایوانی از جمله صحن مركزی، ایوان‌های چهارگانه، حجرات طلاب، وضوخانه، شبستان زنانه و مردانه وجود دارد.
در بالای ایوان جنوبی تاریخ 1301هجری قمری نوشته شده است. به هر تقدیر كاشی‌های این مسجد متعلق به دوران قاجار و دقیقاً با كاشی‌های مسجد جامع و مسجد خانم قابل مقایسه است.
در سر در این مسجد تاریخ دیگری با عدد 1282هجری قمری به چشم می‌خورد. در این قسمت كتیبه‌ای نیز به خط نستعلیق وجود دارد. این مسجد از نظر انجام مراسم مذهبی دایر و پابرجاست و تنها در زلزله‌ی اخیر خساراتی متوجه آن گردید.
مسجد خانم
این بنا در داخل شهر زنجان واقع گردیده و از آثار دوره‌ی قاجاریه است كه در سال 1280ه.ق توسط بانوی نیكوكاری به نام سیده خانم ساخته شده و در دوره‌های بعد، تعمیراتی در آن صورت گرفته است. بنای مسجد مشتمل بر سردر ورودی بادو مناره‌ی كوتاه، صحن، شبستان تابستانی و زمستانی،حجره‌های متعدد و تزئینات كاشی‌كاری و گچ‌بُری است.
مسجد چهل ستون
این بنا كه به صورت مسجد و مدرسه، در راسته‌ی بازار كفاشان واقع گردیده، از نوع مساجد شبستانی با صحن بیرونی است كه در گرداگرد صحن، تعدادی حجره جهت طلاب علوم دینی تعبیه شده است.
تاریخ ساخت بنا، سال 1284ه.ق است.
مسجد و مدرسه‌ی ملا
این بنا در راسته‌ی بازار حلاج‌ها واقع گردیده و حدود سال 1256ه.ق ساخته شده است.
بنای مسجد دارای صحنی در میان شبستان و حجراتی دو طبقه در اطراف آن است. شبستان زمستانی (زیرین) مسجد به علل نامعلومی با خاك پُرشده است.
مسجد نجفی
معروف به مسجد چهارمحرابه، از مساجد بازار پایین است. این مسجد از دو بخش تشكیل شده؛ بخش نخست شبستان زیبایی است كه با سه ردیف طاق از نوع قوس‌های پنج و هفت پوشیده شده و از نظر تاریخی احتمالاً مقدم به شبستان معروف به چهارمحراب است. شبستان دوم در راستای ضلع جنوبی احداث شده و دارای چهار محراب است كه گرداگرد صحن مركزی حجرات طلاب علوم دینی جای گرفته است. در مجموع این مسجد تقلیدی از مساجد به سبك چهار ایوانی است.
مسجد حسینیه
یكی از مساجد معروف و تاریخی شهر زنجان مسجد حسینیه است. این مسجد با داشتن معماری زیبا و فضای وسیع، الهام‌بخش مردم مسلمان زنجان می‌باشد. به خصوص در ماه محرم هر سال مراسم با شكوه سینه‌زنی عزاداران حسینی معروف می‌باشد.
بنای رختشویخانه
این بنا در قلب بافت تاریخی شهر كه منطبق بر حصار قدیمی شهر می‌باشد، در یك منطقه‌ی پر تراكم مسكونی احداث شده است. مجموعه‌ی تاریخی رختشویخانه در سال 1307هجری شمسی توسط علی اكبرتوفیقی، رئیس بلدیه‌ی شهر [1] از باقرخان امجد خریداری شده و در مدت 15 ماه ساخته شده است. [2] رختشویخانه برای آحاد شهروندان شبانه‌روز دایر بوده و مردم شهر لباس و رخت خود را در آن محل می‌شسته‌اند و استفاده از آن رایگان بوده است.
این بنا از دو قسمت تشكیل شده است. قسمت اول مربوط به سرایداری و محل مدیریت رختشویخانه بوده و بخش دیگر آن فضاهای مربوط به امر شست‌وشوی رخت بوده كه از چهار قسمت تشكیل شده است. قسمت اول خزینه یا محل جمع‌آوری آب است. گنجایش آب مخزن برابر 740 متر مكعب می‌تواند باشد، سقف مخزن هماهنگ با سقف سالن متشكل ازسه واحد طاق و تویزه است كه قوس‌های نوع خوزی [3]، آن را زینت داده‌اند. پلان این قسمت در كف با تبعیت از طاق و تویزه‌های سقف سه واحد جرز سنگین در زیر تویزه‌ها تعبیه شده، با استفاده از این پدیده شش حجم در مخزن به وجود آمده است، كه این تقسیم‌بندی از نظر شكسته شدن نیروهای فشاری آب و حل مسائل نیارش با منطق ریاضی امری لازم و ضروری بوده است. قسمتی از این خزینه به فضایی شبیه به تراس كه مشرف به فضای شست‌وشو است و به اعتباری آن را می‌توان شاه‌نشین نامید اختصاص یافته و از نظر عملكردی و ارتباط موضوعی با سالن شست‌وشو، بسیار معقول و منطقی بوده است، زیرا مدیریت مجموعه با اشرافیت كامل به اعمال استفاده‌كنندگان در جهت رعایت موازین قانونی ناظر بر عملكرد مجموعه حائز كمال اهمیت است. اما آن‌چه به این عملكرد معنی بخشیده، اجرای قوس‌های جناغی و رعایت اصل قرینه‌سازی است، ضمن این‌كه جذابیت خاص به اندرون القا می‌نماید، با استفاده از این طاق‌ها، فضای شاه‌نشین از سالن اصلی به طور طبیعی و مجزا گردیده است و كلیه‌ی سطوح این قسمت با استفاده از آجرهای ختایی كرم رنگ پوشانیده شده و مغز كار لاشه سنگ با ملات ساروج است.
در این بخش همجوار با ورودی، در معروف به قرخ ایاق [4] قرار گرفته و محل برداشت آب مصرفی ساكنان بوده است. قسمت سوم، فضای اصلی رختشویخانه است. این فضا سالنی است به ابعاد 70/13متر عرض و 62 متر طول و دارای 850 متر زیربناست. دیوارها از نمای داخلی لاشه‌سنگ بندكشی و از نمای بیرونی با اندودی از كاه‌گل پوشانیده شده است.
فضای داخل بنا با پرسپكتیو بسیار زیبا طراحی شده و اجرا گردیده. بدین ترتیب دو ردیف طاق و تویزه به طور متوالی كه ستون‌های سنگی، آن‌ها را از همدیگر جدا می‌سازد ساخته شده است. این فضا توسط 11 واحد ستون به طور قرینه سالن را به دو قسمت تقسیم نموده است. به لحاظ ایجاد مقاومت لازم و هموژن نمودن بنا، ستون‌ها با پایه‌های سنگی به میزان 40 سانتی‌متر در داخل پی‌ها كه از شفته آهك است كار گذاشته شده‌اند كه بدین ترتیب ارتفاع ستون‌های سنگی 10/3 متر خواهد بود [5] عرقچین گنبد بلاواسطه بر روی چهار واحد تویزه استوار گردیده، به طوری كه 24 چشمه طاق و تویزه در دو ردیف 12 چشمه‌ای و تلفیق آن با ستون‌های 11گانه پرسپكیتو جالبی را به بنا بخشیده است. برروی هر عرقچین 5 واحد نورگیر به ابعاد 40×40 سانتی‌متر تعبیه شده، همچنین در اضلاع هر چشمه در منتهاالیه جرز در نزدیكی سقف یك واحد دریچه ایجاد گردیده كه بدین‌سان نور، تهویه و تخلیه‌ی فضای داخلی رختشویخانه را فراهم نموده است.
محل شست‌وشوی رخت به طور قرینه از 4 واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه‌ها تشكیل یافته است. آب مورد نیاز ابتدا پس از عبور از یك مجرا به طول یك متر به حوض نخستین داخل شده و از سرریز آن به حوض دومی سرازیر می‌گردد. در طرفین شرقی و غربی این حوض دو مجرای آب قرار گرفته تا انتهای سالن به حوض سومی كه به قرینه‌ی حوض دومی ساخته شده امتداد می‌یابد. در امتداد این مجرا دو ردیف پاشور تعبیه شده كه مجرای آب و حوضچه‌ها را به طور قرینه محاط می‌كند.
عناصر و اندام‌های مزبور با كارگذاری سنگ‌های حجاری شده از نوع تراورتن از یكدیگر مجزا شده و شكل یافته‌اند. آن‌چه كه از این مقوله حائز اهمیت است، موضوع نظم اجتماعی حاكم بر این مجموعه است كه از نظر رعایت موازین بهداشتی امری لازم و ضروری می باشد. و برای آن تدابیری اندیشده شده است. به طوری كه محل شست‌وشوی رخت نیز به چهار قسمت تقسیم شده، ابتدای شست‌وشو كه از انتهای جریان آب است حوضچه‌ی مخصوص لباس‌های بسیار آلوده و لباس‌های مربوط به افراد با امراض ساری بوده و مجرای آب واقع در حد فاصل حوضچه‌ی دوم و سوم مخصوص لباس‌های نسبتاً تمیز و محل آبكشی، و حوضچه‌ی چهارم مخصوص شست‌وشوی ظروف آشپزخانه و بالاخره حوضچه‌ی آخری (اولین حوض از حركت آب) محل آب تمیز وخوراكی بوده است. بدین‌سان امر شست‌وشو با رعایت كامل موازین بهداشتی انجام می‌گرفته است.
مسأله‌ی فاضلاب این مجموعه با طرح‌های معماری به طور منتطقی حل و فصل شده است. به علت گستردگی این كانال و ایجاد شعباتی در آن، خود نقش چاه جاذب را دارد. با اقداماتی كه در بهسازی آن در حال انجام است می‌توان این كانال را به عنوان عنصر زه‌كشی تغییر عملكرد داد.
با مطالعات نسبتاً وسیعی كه در حوزه‌ی سیاسی و جغرافیایی ایران به عمل آمده، چنین مجموعه‌ای با عملكرد یاد شده در هیچ‌جا ملاحظه نگردیده است.
احتمال می‌رود این بنا از ابتكارات شهردار یا (رئیس بلدیه) شهر زنجان در دوره‌ی پهلوی [اول] بوده و خواسته‌ی وی ایجاد یك بنای عام‌المنفعه بوده است. این بنا در دوره‌ی اخیر تعمیر و مرمت شده و به عنوان موزه‌ی مردم‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
عمارت ذوالفقاری
در مركز بافت قدیمی شهر زنجان مجموعه‌ی تاریخی ذوالفقاری واقع شده است. هم‌اكنون این مجموعه تقسیم شده و قسمت‌هایی از آن از بین رفته است.
از جالب‌ترین بناهای باقی‌مانده‌ی این مجموعه، بنای تاریخی مركز مجموعه‌ی بیرونی است. این بنا در دو طبقه و یك سردابه ساخته شده، پلان بنا ایرانی و سبك ساختمانی آن تقلیدی از بناهای گوتیك [6] اروپا است.
این مجموعه دارای دو طبقه است. در طبقه‌ی اول قسمت اداری و حسابداری قرار گرفته و در طبقه‌ی دوم كه دارای دو راه‌پله است، تالارهای پذیرایی، اتاق‌های خواب، اتاق‌های نشیمن و سرویس‌های بهداشتی قرار گرفته است. سقف اتاق‌ها در طبقات به طرز زیبا لمبه‌كوبی شده و شامل طرح‌های هندسی و گره‌سازی است. تزئینات داخل بنا در طبقه‌ی همكف، كاشی‌كاری به سبك قاجار می‌باشد كه طرح معروف لوتوس (نیلوفر آبی) دیده می‌شود.
تزئینات این عمارت در نما جالب توجه بوده و قرینه‌سازی بنا از هنر ایرانی و سبك ستون‌ها تقلیدی از معماری اروپاست. نمای ساختمان با آجرهای قالبی و پیش‌بر مزین شده است. در اطراف ورودی طاق‌نماهای تزئینی دیده می‌شود و این قسمت نیز كه از خیابان بلافاصله داخل مجموعه می‌شود، از معماری اروپا الهام گرفته شده است.
این بنا در مجموع از بناهای تاریخی و باارزش شهر زنجان است و به سبك بناهای اواخر دوران قاجار ساخته شده است.
آب‌انبارها و گرمابه‌ها
از بناهای جالب توجه شهر زنجان كه آثاری از آن باقی مانده، ساختمان‌های عام‌المنفعه، آب انبارها و گرمابه‌های قدیمی شهر می‌باشد.
آب‌انبارها:
از جمله‌ی این آثار آب انبارهای داخل شهری است كه تا اوایل قرن اخیر، 12آب انبار در داخل حصار كه بافت قدیمی شهر می‌باشد، وجود داشته است.
این آب انبارها از نظر معماری و پلان به طور یكسان شامل یك الی دو فضای مخصوص جمع شدن آب است. ته نشست گل و لای در فضای نخستین انجام می‌گرفت و مخزن دوم، آب نسبتاً صافی را در خود جای می‌داده است. فضای سوم كه محل برداشت آب بوده یك پله‌ی نسبتاً طویل داشته كه عموماً به نام قرخ ایاخ (چهل پله) نامیده می‌شد. این آب انبارها با عناصری نظیر لاشه‌سنگ، آجر، ملات ساروج، با استحكام هر چه بیش‌تر ساخته شده‌اند.
فلكه‌ی خروجی آب، به لحاظ عبور آب صاف شده، عموماً اندكی بلندتر از كف آب انبار تعبیه شده و تماماً دارای فاضلاب جهت لایروبی گل‌ولای است. این آب انبارها تا دهه‌های اخیر قبل از لوله‌كشی مورد استفاده‌ی اهالی بوده است. از مهم‌ترین آب انبارهایی كه قابل دسترسی می‌باشند می‌توان به آب انبارهای زیر اشاره كرد:
آب انبار حاج میر بهاالدین، مسجد یری پائین، مسجد یری بالا، رختشویخانه، حاج لطف الله، عباس قلی‌خان، حاج مجید، سقالر
گرمابه‌ها:
از آثار دیگری كه از نظر معماری دارای ارزش و اعتبار می‌باشند، حمام‌های قدیمی‌اند كه اساساً به لحاظ رعایت دو عامل تعیین‌كننده، پائین‌تر از كف معابر در محلات ساخته می‌شد. عامل نخستین سوار شدن آب مورد نیاز به سیستم آبرسانی گرمابه و دیگری گرم بودن فضای حمام در زمستان‌های سرد منطقه، مد نظر بوده است. طرح و پلان گرمابه‌ها تقریباً یكسان اجرا شده و درب ورودی آن‌ها عموماً از معابر دارای زاویه‌ی 90درجه است و بدین ترتیب امكان هر نوع دید مستقیم را از معابر به لحاظ رعایت موازین شرعی سلب می‌نماید. زاویه‌ی سوم به یك هشتی دردار منتهی می شود، كه این هشتی هم از نظر حفاظت دید و هم از نظر ایجاد تعادل در هوای ورود و خروج نقش اساسی را ایفا می‌نموده است. پس از هشتی، محوطه‌ی رختكن در طرح‌های مختلف هندسی با سقف گنبددار قرار گرفته و در وسط آن حوض و در اطراف، سكوهای نشیمن جهت لباس پوشیدن و كندن در نظر گرفته شده است. فاصله‌ی فضای رختكن و قسمت اصلی استحمام را دالان اشغال نموده و سرویس‌های بهداشتی و نظافت در آن جای گرفته است. وجود این فضا از نظر مسایل سنتی و ایجاد تعادل هوای گرم داخل گرمابه و فضای رختكن امری لازم و ضروری به نظر می‌رسد، كه معماران زنجانی با فكر خلاق خود در ایجاد آن توفیق یافته‌اند.
فضای چهارم از ورودی، قسمت استحمام گرمابه را تشكیل داده كه شامل یك شاه‌نشین و دو الی سه باب خلوت‌نشین و یك خزینه می‌باشد. از نظر عملكرد این فضاها در قسمت شاه‌نشین، كه اندكی بلندتر از فضای گرمابه است، جهت متمولین، كه از كارگران گرمابه برای استحمام استفاده می‌شده، اختصاص دارد. فضای خلوت‌نشین به مردم عادی كه خود استحمام می‌نمودند، تعبیه شده است. نوع سقف در فضای اصلی و شاه‌نشین به صورت گنبد و در فضای خلوت‌نشین‌ها از طاق استفاده شده است، كه نوع آن عموماً از قوس‌های خوزی است. تأسیسات جانبی گرمابه‌های قدیمی عبارتند از آتش‌خانه یا تون، انبار آب گرم، آب سرد و غیره كه فاقد ارزش معماری است.
عموماً گرمابه‌ها از آجر، سنگ و ملات ساروج ساخته شده و دارای استحكام و مقاومت لازم در مسایل ایستایی است. همچنین حمام‌های قدیمی با معماری خاصی كه دارند، اكنون بعضی از آن‌ها مخروبه و از بین رفته‌اند و یا زمین آن‌ها كاربری دیگری پیدا كرده و آثاری از آن‌ها باقی نمانده است.
مهم‌ترین حمام‌های قدیمی زنجان از دوره‌ی قاجاریه بر جای مانده، تقریباً از معماری و نقشه‌ی مشابهی برخوردار است. از جمله حمام قیصریه كه امروزه تخریب گشته و به بازار قیصریه مبدل گردیده است.
حمام حاجی داداش واقع در راسته‌ی بازار پائین روبه‌روی مسجد میرزا مهدی مرحوم (مربوط به قائمی)، حمام میربهاء واقع در ضلع جنوبی راسته بازار پائین.
بنای توفیقی
بنای توفیقی در بافت قدیمی شهر در محله‌ی معروف به «غریبیه‌ی بالا» كه به محله «خرابه‌ی رجی» نیز مشهور بوده، قرار دارد. این بنا از جمله بناهای اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی بوده كه این امر با توجه به نوع معماری و تزئینات به كار رفته در آن به خوبی مشاهده می‌شود.
به طور كلی بنای توفیقی از نقطه‌نظر سبك معماری و سیاق تزئینی مصادیق الگوی متقارن معمول و رایج در اواخر قاجار و اوائل پهلوی ساخته شده‌اند، می‌باشد. این تقارن در معماری داخلی و سبك تزئینی در نمای خارجی به نقطه‌ی اوج خود می‌رسد. لمبه‌كاری شده با طرح‌ها و رنگ‌های زیبا در نمای داخلی و سقف و همچنین بخش‌های آجركاری شده در طرح‌ها و موتیف‌های تزئینی متعدد، از جمله شاخص‌های معماری و شیوه‌ی تزئینی این اثر تاریخی می‌باشد. این بنا منزل مسكونی مرحوم علی‌اكبرخان توفیقی، نخستین شهردار (رئیس بلدیه) شهر زنجان بوده است.
در حال حاضر بنیاد شهید استان زنجان از بنای مزبور به عنوان گنجینه‌ی آثار شهیدان استان استفاده و بهره‌برداری می‌نماید، لذا بدین منظور نیز اقداماتی اجرائی را در زمینه‌ی مرمت، بازسازی و استحكام‌بخشی بنا انجام داده است.
بنای توفیقی تا چند سال اخیر به صورت منزل شخصی فعال و قابل استفاده بوده. نظر به این كه بنای مزبور منزل اولین شهردار زنجان (آقای اكبر توفیقی) بوده و از آن جایی كه ایشان فردی خیر و بانی بناهای عام‌المنفعه‌ی دیگری هم‌چون رختشویخانه، كشتارگاه و غیره در سطح شهر بوده كه تماماً یا در فهرست آثار ملی ثبت شده و یا درحال ثبت می‌باشد، لذا ضروری می‌نمود تا منزل شخصی وی نیز در فهرست آثار تاریخی كشور به ثبت برسد.
درخصوص عوامل تزئین شده‌ی بنا و نوع آن، اولین نكته‌ای كه در بدو ورود به منزل توفیقی نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌نماید، حجم پیش آمده‌ی تالار طبقه‌ی اول با ستون‌های گرد آجری آن در قسمت ورودی ساختمان می‌باشد، در واقع پركارترین بخش نمای این ساختمان از نظر كار نماسازی با آجر همین حجم بیرون‌زده‌ی تالار می‌باشد. آجر چینی رخبام در نمای جنوبی و همچنین آجركاری ساده و مختصر دو طرف در اصلی، از جمله بخش‌های تزئینی بنا می‌باشد. از دیگر موارد تزئینی این اثر می‌توان به وجود تزئینات گچبری، نگاره‌ها، گچ‌كاری دیوارهای طبقه‌ی اول در محل تلاقی سقف‌های كاذب، استفاده از لمبه با طرح‌ها و رنگ‌های زیبا و به كار بردن آجرهای تزئینی به شكل‌های قاب‌بندی در طرح‌های مختلف به سبك تزئین بی‌نظیر آن اشاره نمود
دبیرستان شریعتی
بنای فرهنگی تاریخی مدرسه‌ی شریعتی، در حال حاضر در ضلع شمال شرقی بافت قدیمی و در مركز شهر فعلی زنجان در كنار یكی از خیابان‌های اصلی (حدفاصل چهارراه سعدی و دروازه رشت) واقع گردیده است. این بنا دارای نقشه‌ای به شكل مربع مستطیل و در جهت شرقی و غربی بوده كه ورودی اصلی آن به طرف جنوب می‌باشد. این مدرسه در محله‌ی قدیمی یوخاری باشی (محله‌ی بالا) قرار گرفته بود و بعد از دبستان توفیق و دبیرستان ملی سعادت كه در تاریخ 1304هجری شمسی ساخته شده‌اند، سومین و بزرگ‌ترین مدرسه در مقطع متوسطه بوده ودر دوران پهلوی ساخته شده و پایان ساخت آن به سال 1313 هجری شمسی باز می‌گردد.
سبك و ساخت بنا الهام گرفته از سیاق سنتی یك ایوانی با پلانی به شكل مستطیل بوده و مساحتی بالغ بر 30820 متر مربع دارد. زیر بنای آن 3000متر مربع بوده كه دارای 18 كلاس درس، 4 اتاق اداری و همچنین دو واحد آزمایشگاه، كارگاه، كتابخانه و سالن اجتماعات و انبار بوده كه همگی گویای عظمت و اهمیت بنا در قالب فرهنگی، آموزشی آن می‌باشد، است. بنای فرهنگی تاریخی مدرسه‌ی شریعتی در نمای خارجی دارای پوشش آجركاری ساده است كه فضاهای ورودی و پنجره ها را با قوسی جناغی در میان گرفته كه تزئینات آن در تنها ایوان مدرسه به نقطه اوج خود می‌رسد.
وجود محرابی‌هایی به صورت متقارن بر بدنه‌ی داخلی ایوان با مقرنس‌كاری آجری و تزئینات پُركار در سطوح ایوان به صورت تكنیك كاشی معرق و تلفیق آجر و كاشی مزین به انواع موتیف‌های هندسی و نگاره‌های انتزاعی گیاهی سقف و نمای خارجی متأثر از مكتب هنری كاشی‌كاری دوران متأخر قاجار جلوه‌ی خاصی به ایوان و نمای ورودی بنا بخشیده، تزئینات در نمای داخلی بر روی پوشش و اندود گچی اعمال گردیده و شامل نگاره‌های گیاهی (گل وبوته) و خطوط نستعلیق با تكنیك تزئینی برجسته، توپر و مشبك همراه با قاب‌بندی‌هایی كه بر بخش‌هایی از سطوح سقف و دیوارها و فضای ورودی اجرا شده كه حاوی اشعاری به زبان فارسی با مضامین عالی و بلند اخلاقی و ادبی است. هنچنین دو كتیبه‌ی كاشی‌كاری شده در دو سوی تالار اجتماعات در جبهه‌ی شمالی نمای داخلی مزین به نگاره‌های اسلیمی و ختایی كه اشعاری را به خط نستعلیق در میان گرفته‌اند، بر زیبایی صحن داخلی افزوده كه با در نظر گرفتن شاخص‌های تزئینی همراه با جایگاه خاص فرهنگی آن در قرن معاصر، این اثر تاریخی را در خور توجه و واجد ارزش تاریخی-فرهنگی نموده است.
بنای دارایی
بنای دارائی در مركز شهر زنجان و در داخل بافت قدیمی شهر موسوم به سرچشمه واقع گردیده كه با توجه به بافت فعلی حدوداً در ضلع شمالی شهر كه با شیب ملایمی منتهی به ارتفاعات می‌شود، قرار گرفته است. این بنا با پلانی مستطیلی شكل به ابعاد 15×22 متر در وسط باغی به مساحت 18 هزار متر مربع واقع گردیده است.
با توجه به نوشته‌ی یادبود در قسمت بالای پنجره‌ی طبقه‌ی دوم كه بیش‌تر آن از بین رفته، این بنا در سال 1316شمسی به عنوان ساختمان اداری ساخته شده و بانی آن نیز حكومت وقت بوده كه به مناسبت دوازدهمین سال جلوس رضاخان تأسیس گردیده. این بنا با نظارت آقای مستوفی كه مسئول حسابرسی مالیاتی وقت بوده ساخته شده و سپس تحویل اداره‌ی دارایی گردیده است.
این بنا در 3 طبقه و با خصوصیات معماری دوره‌ی پهلوی (رضاخان) از قبیل پنجره‌های متعدد، تراس، قرینه‌سازی در طبقات ساخته شده است. باتوجه به نوع معماری و خصوصیات بارز آن به راحتی می‌توان نفوذ شیوه‌های معماری اروپا را درمعماری این بنا تشخیص داد. از جمله مصالح به كار رفته در بنا می‌توان سنگ، آجر، آهك، سیمان، آهن را نام برد.
این بنا در حال حاضر به صورت ساختمان اداری دارایی مورد استفاده می‌باشد و از خصوصیات بارز آن می‌توان به محل قرار گرفتن بنا در وسط باغی مشجر اشاره نمود كه جهت رسیدن به ورودی اصلی می‌بایست مسیری را در حدود 250 متر طی نمود تا به حوض سنگی مدخل كه به شكل مدور است برسیم.
از عوامل تزئینی نمای بنا می‌توان به ازاره‌ی ماسه سنگی به ارتفاع 25/1سانتی‌متر كه دور تا دور بنا را دربر گرفته و سپس با آجرچینی پوشانده شده اشاره نمود. نمای پنجره‌ها از بیرون با اجرای دو حوض به صورت قرینه و از طریق آبراهی كه از زیر بنا می‌گذشته به هم ارتباط داشته‌اند و آبیاری باغ از طریق قناتی كه از محل می‌گذشته انجام می‌شده است.
بنای مزبور در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و اقداماتی نیز در زمینه‌ی مرمت اندام بنا در زمینه‌ی حفظ ظاهری و نمای بنا انجام گرفته است.
با توجه به این‌كه بنای دارایی در مركز شهر و جزئی از مجموعه‌ی تاریخی سبزه‌میدان و بازار تاریخی و همجوار با بناهای تاریخی دیگر از جمله عمارت ذوالفقاری، مسجد جامع، مسجد خانم، و غیره می‌باشد و با توجه به سر پا بودن و استحكام اندام بنا، حفظ و حراست آن و جلوگیری از تخریب‌های احتمالی ضروری می‌نماید.
پل‌های تاریخی
در سطح شهرستان زنجان سه پل تاریخی ثبت شده وجود دارد كه دارای اهمیت هستند.
پل سردار
این پل در جنوب غربی زنجان، بر روی رودخانه‌ی زنجانرود و در مسیر راه قدیم تكاب- تخت سلیمان و سقز قرار گرفته و به نام سردار اسعد الدوله معروف گشته و به روایتی، در دوره‌ی قاجار توسط «حاجیه خانم قمر تاج» نامی ساخته شده است.
درازای پل حدود 5/79 متر و ارتفاع آن در بالاترین نقطه از سطح بستر رودخانه حدود 12 متر و عرض آن حدود 6/4 متر است. پل دارای سه دهانه با طاق‌های جناغی است كه دهانه‌ی میانی از دهانه‌های دیگر بزرگ‌تر است. برروی پایه‌های پل نیز دو دهانه با قوس تزئینی تعبیه شده است. پایه‌های پل به عرض 6 متر از سنگ‌های تراشیده ساخته شده و از كف رودخانه حدود 2 متر ارتفاع دارد. پایه‌ها در هر دو جهت دارای آب بر هستند.
در این پل برای سبك كردن بنا، كاهش بار اضافی و صرفه‌جویی در مصالح ساختمانی، علاوه بر ایجاد دو طاق تزئینی، در اطراف طاق و هسته‌ی پل، فضاهای توخالی ایجاد كرده‌اند. با توجه به بقایای موجود به نظر می‌رسد كه بستر رودخانه در محل برپایی پل سنگ فرش داشته كه این امر مانع از شسته شدن شالوده‌ی پل و بستر رودخانه در زیر پایه‌ها، توسط جریان رودخانه می‌شده است.
از دیگر نكات قابل توجه پل سردار، تزئینات كاشی و آجری، نمای شرقی آن است كه در پل‌های دیگر كم‌تر مشاهده می‌شود. در ضلع جنوبی دهانه‌ی وسطی، در یك كادر مستطیل شكل، كتیبه‌ای از آجر برجسته وجود دارد كه در دو طرف آن، تاریخ 1333 و عبارت «یا علی» به خط كوفی نوشته شده است.
پل حاج میربهاالدین
این پل در جنوب شهر زنجان، بر روی زنجانرود احداث شده و از آثار دوره‌ی قاجاریه است. این بنا كه به پل كهنه نیز شهرت دارد، در مسیر ارتباطی زنجان–کردستان قرار دارد و امروزه با ساختن پل جدید دیگر مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
درازای پل حدود 100 متر است و عرض آن با احتساب جان‌پناه‌ها به 70/6 متر می‌رسد. ارتفاع پل در بلندترین نقطه‌ی آن از سطح رودخانه حدود 11متر است. پل دارای سه دهانه با طاق جناغی است. دهانه‌ی میانی از دو دهانه‌ی دیگر بزرگ‌تر است. پایه‌های پل نیز بر روی سطح سنگ‌فرش شده قرار دارد و از قطعات سنگ تراشیده و ملات آهكی ساخته شده و تا ارتفاع 40/1متری سطح آب بالا آمده است. بر روی هر كدام از پایه‌ها دو غرفه بر روی یكدیگر ساخته شده است كه علاوه بر عبور دادن آب‌های طغیانی، وزن و فشار وارد بر پایه‌ها را هم كم می‌كند. غرفه‌های پایه‌ی جنوبی توسط راه‌پله‌ی مارپیچ شكلی به هم ارتباط دارد.
این پل در دوره‌ی ناصرالدین شاه و توسط حاج میر بهاالدین ساخته شده است و در دوره‌ی اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی تعمیر گشته و به ثبت رسیده است.
پل سید محمد
این پل در جنوب شرقی زنجان، بر روی رودخانه‌ی زنجانرود و در مسیر زنجان به همدان قرار گرفته و در حدود سال 1300ه.ق توسط حاج سید محمد، از تجار و متمولین زنجان در دوره‌ی ناصرالدین شاه ساخته شده است.
درازای پل حدود 195متر و عرض آن 5/6 متر است. پل دارای سه چشمه یا دهانه‌ی بزرگ و دو دهانه‌ی كوچك بر روی پایه‌های سنگی، با طاق‌های جناقی است. پایه‌های پل تا ارتفاع 2 متر با سنگ‌های سفید و ملات ساروج ساخته شده است. دهانه‌ی میانی پل بزرگ‌تر از دیگر دهانه‌هاست. این دهانه‌ها علاوه بر كاهش وزن پل و صرفه‌جویی در مصالح، آب‌های طغیانی را از خود عبور می‌دهند. در هسته‌ی آجری پل فضاهای خالی طاقدار زیادی تدارك دیده شده كه این امر باعث سبكی وزن پل، فشار كم‌تر بر پایه‌ها و صرفه‌جویی در مصالح می‌شود. بستر رودخانه در محل برپایی پل سنگ‌فرش شده بود كه پس از خرابی، دوباره بازسازی شده است. سطح گذرگاه پل، جان‌پناه‌هایی در طرفین دارد و به جهت ارتفاع زیاد دهانه‌ی میانی، از وسط به طرفین شیب ملایمی دارد و با سنگ‌های رودخانه‌ای سنگ‌فرش شده است.
بازار زنجان
امروزه بازارها یكی از آثار ارزشمند عناصر تاریخ تمدن و هویت شهرهای تاریخی ایران را به نمایش می‌گذارند. شهر زنجان با قدمت تاریخی‌ای كه دارد، از قدیم محلی برای دادوستد مناطق اطراف خود محسوب می‌شده است بدین خاطر بازار قدیمی آن به عنوان یك مركز تجاری و اقتصادی تا به امروزه به حیات خود ادامه می‌دهد و با معماری خاص بازارهای قدیمی نقش مهمی در اقتصاد بازرگانی شهر زنجان و استان بازی می‌كند.
بازار زنجان در قلب بافت قدیمی شهر (خواستگاه اولیه) در امتداد راه‌های ورودی شهر قرار گرفته و از دو قسمت بازار بالا و بازار پائین تشكیل شده است، ولی این دو قسمت از نظر عناصر تشكیل دهنده یكسان و قابل مقایسه است. با توجه به سبك معماری و متون تاریخی و شواهدی كه در دست هست می‌توان نتیجه گرفت كه ابتدا در سال 1205ه.ق دردوران حكومت آقا محمدخان قاجار احداث بازار زنجان آغاز شده و سپس در زمان فتحعلی شاه قاجار (1213ه.ق) تكمیل گردیده و سپس كاروانسراها، گرمابه‌ها و مساجد در آن تأسیس و با تعبیه‌ی راسته‌ها تا سال 1324در دوره‌ی محمدعلی شاه قاجار تكمیل گردید.
بازار پائین علاوه بر عرضه و دادوستد تولیدات محلی از طریق دو باب كاروانسرای موجود كه محصولات آن از روستاها و قصبات به آن‌جا حمل می‌گردیده، تغذیه می‌شده است. از كاروانسراهای این بازار، سرای گلشن و سرای ملك است. در جهت برطرف ساختن نیازهای مذهبی و اجتماعی ساكنین، این مجموعه دو مسجد به نام‌های مسجد آقا شیخ فیاض و مسجد میرزائی را در خود جای داده است.
مجموعه‌ی بازار بالا از بازار قیصریه، بازار بزازها، بازار حجت‌الاسلام، بازار امامزاده و بازار عبدالعلی بیگ تشكیل شده است. این بازار از نظر تولید و عرضه‌ی كالا به هشت راسته‌ی زرگرها، بزازها، كفاش‌ها، سراج‌ها، كلاه‌دوزها، صندوق‌سازها، رنگرزها، میوه‌فروش‌ها و جگرپزها تقسیم شده است. این تقسیم‌بندی و انسجام معقول و منطقی از نظر حفظ حقوق سندیكایی و كنترل قیمت كالاهای عرضه شده حائز اهمیت می‌باشد و والا بودن فكر طراحان و بانیان بازار را آشكار می‌سازد. از نظر اقتصادی هم موجب جلب مشتری در یك محل مخصوص و شناخته شده می‌تواند رونق اقتصادی را برای كسبه فراهم نماید.
از كاروانسراهای جالب این مجموعه كه نقش مؤثری را در عرضه‌ی كالاها ایفا نموده، كاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج كربلایی علی را می‌توان نام برد.
این مجموعه پنج مسجد به نام‌های مسجد چهل ستون، مسجد آقا سید فتح‌الله، مسجد جامع، تكیه‌ی حجت‌الاسلام و مسجد ملا را در خود جای داده است.
مجموعه‌ی بازار زنجان با داشتن 56 ورودی و كوچه‌ی هماهنگ با شبكه‌ی ارتباطی، با كل شهر در ارتباط بوده است. این مجموعه دارای 940 باب مغازه و در حدود 51 نوع شغل اعم از تولیدی و یا صادراتی و حدوداً به دست 3200 نفر در گردش است. این بازار در زمینی به مساحت 15 هكتار احداث شده كه 5 هكتار آن مختص بخش اقتصادی و هفت هكتار دیگر برای بخش مسكونی و یك هكتار جهت اماكن عام‌المنفعه و دو هكتار برای شبكه‌های ارتباطی اختصاص یافته است.
بازار زنجان به علت داشتن ارزش‌های فرهنگی و تاریخی و قدمت آن به شماره‌ی 44/1 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است. گذشته از ارزش‌های فرهنگی و هنری آن كه با معماری خاص بازارهای تاریخی ایران احداث شده است، تطابق معماری آن با اقلیم منطقه نیز حائز اهمیت است.
از آن‌جایی كه زنجان دارای تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد و پائیزی ناآرام است. این كیفیت جوی در داخل مجموعه احساس نمی‌شود و خریداران و مراجعه‌كنندگان، ساعت‌ها می‌توانند در كمال آسایش در آن خرید نمایند.
امروزه ضوابط خاص حفاظتی برای این بازار در نظر گرفته شده است. اما در اطراف این بازار با تبدیل بعضی از كاربری‌ها به تجاری، این مجموعه را به شكلی بی‌قواره و به دور از ویژگی‌های تاریخی آن گسترش می‌دهد كه نیاز به توجه جدی دارد. نكته‌ی دیگر این‌كه در بعضی از قسمت‌ها، راسته‌ها كاركرد قدیمی خود را از دست داده و با تغییر سیستم حیات امروزی و هجوم كالاهای جدید و لوكس دیگر نامی از سرا و راسته‌های مختص به یك حرفه دیده نمی‌شود. اما معماری خاص و پُرجذبه‌ی آن همواره با مجموعه‌هایی از مساجد، كاروانسراها، گرمابه‌ها، مجموعه‌ای بی‌نظیر را به نمایش می‌گذارد و در جلب جهانگردان و ایرانگردان اهمیت به سزایی دارد.
بنای تاریخی كاروانسرای سنگی
در حال حاضر قدیمی‌ترین اثر تاریخی شهر كاروانسرای سنگی است. این كاروانسرا در منتهاالیه جنوب شرقی خاستگاه اولیه‌ی شهر در زمان شاه عباس دوم احداث شده و هم‌اكنون قسمت اعظم آن از میان رفته است. ساختمان اداره اوقاف استان بر روی قسمتی از این كاروانسرا مستقر می‌باشد.
متأسفانه سیاحانی كه چندی در این محل استراحت نموده‌اند، در سیاحت‌نامه‌ها ذكری از چگونگی بنا و توصیف عمومی آن به دست نداده‌اند، لیكن بررسی آثار موجود مؤید این مطلب است كه پلان كاروانسرا به سبك چهار ایوانی بوده و حجرات در یك طبقه قرار گرفته‌اند. نوع سقف‌ها قوسی از نوع قوس‌های خوزی است.
در سال 1377 این مكان به سفره‌خانه‌ی سنتی تبدیل گردیده، به طوری كه علاوه بر ارائه‌ی امكانات پذیرائی در صبح و عصر با غذاهای سنتی در بعضی از حجره‌ها به معرفی و فروش صنایع دستی استان اقدام می‌شود.
مطالب مشابه : به این قله است که حالا در سالن صخره‌نوردی سراج با او به گفت نوردی چه فرقی با سنگ اجتماعی و فرهنگی شهرداری منطقه ۴ در سالن شهدای اوقاف (سراج) کوه نوردی و سنگ نوردی ۱۵- محسن سراج. سنگ نوردی خائیز سالن کوه این موزه با 12 سالن و نقوش حجاری شده سنگ کوهنوردی و غارنوردی و صخره نوردی آب مخزن برابر 740 متر مكعب می‌تواند باشد، سقف مخزن هماهنگ با سقف سالن سنگ با ملات سراج گفت‌وگوي هفته‌نامه‌ی «دوچرخه» با «حسن گرامي»؛
نکوداشت خواهران یزدآبادی
لیست اعضای گروه اوکسین
آشنایی با موزه قلعه فلک الافلاک - لرستان
اماکن تاریخی استان زنجان
برچسب :
سالن سنگ نوردی سراج