بايزيد بسطامي

بايزيد بسطامي ، آرامگاه ، در شهر بسطام * ، شش کيلومتري شاهرود در مجموعه اي مشتمل بر يک مسجد و چند مزار و بنا واقع است . با فاصلة اندکي از آن مزاري برجي شکل با گنبد رُک وجود دارد که به امامزاده محمد، فرزند امام جعفر صادق عليه السّلام ، منسوب است و گفته مي شود که امام او را براي راهنمايي مردم ، همراه بايزيد به بسطام فرستاده بود. به قولي ، او پيش از درگذشت بايزيد فوت کرد و در محل کنوني به خاک سپرده شد (يغمائي ، ص 23).

مقدسي (ج 2، ص 521) در قرن چهارم ، ضمن اشاره به شهر بسطام به عنوان شهري آباد، از مسجد جامع سخن به ميان آورده اما به مزار امامزاده محمد يا مزار بايزيد بسطامي اشاره اي نکرده است . ناصر خسرو (ص 4) نيز که در 435، در سفر از نيشابور به دامغان ، از اين شهر عبور کرده ، گفته است که تربت شيخ بايزيد بسطامي را زيارت نموده ، اما به مزار امامزاده محمد اشاره نکرده است ؛ در حالي که ميان مزار بايزيد و آرامگاهي که به امامزاده محمد نسبت داده شده ، تنها چند متر فاصله است . به گفتة اعتمادالسلطنه (ج 1، ص 73) مزار امامزاده محمدبن جعفر در روستاي چهارده کلاته در گرگان است . حمداللّه مستوفي (ص 161) در اشاره به بسطام ، تنها از مزار سلطان العارفين ابويزيد طيفوربن عيسي سروشان ياد کرده است . ازينرو مزار بايزيد بسطامي (شکل 1، ش 1) يکي از قديمترين آثار برجاي مانده در اين مجموعه به شمار مي آيد. البته روي مقبرة بايزيد سنگي است متعلق به آرامگاه قاضي ملک که احتمالاً از حکام ايالت قومس بوده است . مي توان حدس زد اين سنگ بعدها روي مقبرة بايزيد قرار داده شده باشد.

عکس: kalvan.ir

مسجدي کوچک در بخش جنوب شرقي مجموعه (شکل 1، ش 2) و فضايي در کنار آن (شکل 1، ش 3) وجود دارد که آن را متعلق به قرن دوم يا اوايل قرن سوم دانسته اند. در قسمت غربي آرامگاه بايزيد، دو اتاق کوچک متصل به يکديگر وجود دارد؛ اولي به ابعاد 2*5ر1 متر و دومي به ابعاد 2*2 متر که صومعه يا خانقاه بايزيد (شکل 1، ش 4) خوانده مي شود. در هريک از اين اتاقها، آثار گچبري زيبايي وجود دارد. در اطراف محرابِ اتاق اولي کتيبه اي با اين مضمون وجود دارد: «بسم اللّه الرحمن الرحيم . اقم الصلوة طَرَفي النهار و زُلَفاً من الليل ان الحسنات يذهبن السيئات ذلک ذکري للذاکرين و اصبر فان الله لايضيع اجرالمحسنين » و مقابل محراب روزن کوچکي است که بالاي آن کتيبه اي ديده مي شود که متصدي عمليات ساختماني زيارتگاه و ساير ابنيه را شخصي به نام محمّدبن حسين ابن ابيطالب دامغاني مهندس معرفي مي کند. در بالاي در ورودي اتاق دوم نوشته شده است : «امر بعمارة هذه الصومعة الشَريفة المُبارکة الکَريمة افخم الکفات ... في سنه اثني و سبعمأئه » (مخلصي ، ص 220). محمدبن حسين ابي طالب ، که از او با عنوان مهندس بنا يادشده است ، در 702 متصدي بازسازي يا احداث بخشي از خانقاه بوده است .

عکس: iscanews.ir

مسجد بايزيد و منارة مجاور آن (شکل 1، ش 5) از ديگر آثار بسيار قديمي اين مجموعه اند. اين مسجد شامل دو شبستان است که شبستان بزرگتر به شبستان مردانه و شبستان کوچکتر به شبستان زنانه مشهور است . فضاي موسوم به شبستان زنانه ، مسجدي است از دورة ايلخانيان (اواخر قرن هشتم ) که فضاي هشتي مجاور آن در همين دوره يا اندکي بعد احداث شده است ( ايرانيکا ، ذيل «بسطام »). روي يکي از ديوارهاي مسجد نقوشي هست با تاريخ 514. خانيکوف به محرابي اشاره مي کند که تاريخ 660 داشته ، ولي اينک اثري از آن باقي نمانده است (ويلبر، ص 138). فريزِر که در ربع نخست سدة نوزدهم ميلادي (اوايل قرن سيزدهم ) اين مجموعه را ديده ، به کتيبه اي با تاريخ 699 در مسجد اشاره کرده است . بعلاوه ، همو طرحي از اين مجموعه ترسيم کرده که براساس آن سقف اين مسجد (شکل 1، ش 5) گنبدي شکل بوده است ؛ درحاليکه سقف موجود اين فضا مسطح و تيرپوش است و براساس کتيبة مورخ 1255 به فرمان فتحعلي شاه قاجار ساخته شده است . باتوجه به اين طرح ، کاوش براي رديابي آثاري از سقف گنبدي شکل نخستين آغاز شد و در 1363 ش کتيبه اي با تاريخ 699 کشف شد که براساس آن ، اين مسجد در زمان ايلخانيان مرمت و فضاي گنبددار مسجد بايزيد توسط محمدبن حسين تزيين شده است . در اين کتيبه به غازان خان و الجايتو اشاره شده است (ويلبر، همانجا) همچنين آثاري به دست آمد که نشان مي داد سقف پيشين مسجد بايزيد (شبستان مردانه ) گنبدي شکل بوده است (عدل ، ص 175).

در جنوب ايوان ورودي ، در نزديک مدرسة شاهرخيه و در شرقيترين بخش مجموعه ، مزاري وجود دارد (شکل 1، ش 6) که به علاءالدين محمد آخرين شاهزادة غوري ، منسوب است و تاريخ احداث آن را در حدود 612 دانسته اند ( ايرانيکا ، ذيل «بسطام »).

در غرب امامزاده محمدبن جعفر، مزاري هست (شکل 1، ش 7) که بدرستي معلوم نيست به چه کسي تعلق دارد. اين مزار در اواخر قرن هفتم ساخته شده است . بناي مزارِ منسوب به محمدبن جعفر (شکل 1، ش 10) به اوايل قرن هشتم تعلق دارد که در قرن دهم مرمت شده و کتيبه اي سنگي با اين متن در آن قرار داده شده است : «بشرف توفيق تعمير مزار فايض الانوار امامزاده مشرف شده بندة کمترين بندگان شاه عالم پناه امير غيث استاجلو سنة 968». ابن بطوطه (ج 1، ص 443) در سفر خود به بسطام و زيارت مزار بايزيد، به مزار امامزاده محمدبن جعفر نيز اشاره کرده و گفته است که مقبرة بايزيد با آرامگاه امامزاده زير يک قبه قرار داشته اند ( رجوع کنيد به حقيقت ، ص 133). اين نکته با توجه به شواهد و اسناد موجود درست به نظر نمي رسد.

عکس: aliweblog.com

پيشطاق و دالان ورودي جبهة غربي مجموعه (شکل 1، ش 11) در زمان الجايتو ساخته شده و در کتيبه اي که در يکي از حاشيه هاي گچبري سردر ورودي و دالان فوق وجود دارد، نام الجايتو و تاريخ 713 درج شده است . ايوان واقع در غرب صحن مجموعه (شکل 1، ش 12) نيز اندکي پس از ايوان شرقي و در قرن هشتم ساخته شد ( ايرانيکا ، ذيل «بسطام »). فضاي مجاور ايوان غربي (شکل 1، ش 13) که به سرايدار مجموعه اختصاص يافته ، تاريخ ندارد.

مقبرة مشهور به مقبرة غازان خان (شکل 1، ش 14) در اواخر قرن هفتم يا اوايل قرن هشتم ساخته شده است . اين بنا داراي گنبد رُک و از لحاظ معماري از نوع مقابر برجي شکل است . برخي ، احداث اين گنبد و همچنين گنبد مزار امامزاده جعفر را به غازان خان نسبت داده اند (يغمائي ، ص 133)، در حاليکه اعتمادالسلطنه (ج 1، ص 74) احداث گنبد منسوب به غازان خان را به سلطان محمد الجايتو نسبت داده است . گفته شده است که گنبد اخير را غازان خان به عنوان آرامگاه بايزيد احداث کرده و قصد داشته است جسد شيخ را به آنجا انتقال دهد، اما به سبب ديدن بايزيد در خواب يا مخالفت برخي از فقها، از تغيير مکان آرامگاه خودداري کرده است . به احتمالي ضعيف ، چنين هدفي وجود داشته است ؛ زيرا اگر غير از اين بود، از همان زمان مي توانستند بناي برجي شکل را بر روي مقبره بسازند مگر اينکه بگوييم علت عدم احداث آن روي مقبره شايد به دليل بدنما شدن دو گنبد در کنار يکديگر بوده است .

قسمتي از فضايي که به آن شربتخانه گفته مي شود (شکل 1، ش 15) به قرن چهارم تعلق دارد. ايوان جنوبي (کنار مزار امامزاده ) نيز در قرن دهم تعمير شده (شکل 1، ش 16) است . تاريخ رواق (پوشش سقف ) فضاي جلو مسجد بايزيد (شکل 1، ش 17) معلوم نيست ، اما براساس کتيبة موجود در آن در 1242، در زمان فتحعلي شاه قاجار، اقداماتي در آن صورت گرفته است . ديوار اين مسجد در جبهة واقع در زير اين سقف داراي نماسازي است که با توجه به اين موضوع و نيز درنظر گرفتن جايگاه استقرار اين فضا نسبت به فضاهاي سه جبهة آن ، احتمالاً نخست ، به عنوان فضايي باز (صحن ، شکل 1، ش 19) براي مسجد استفاده مي شده است . آخرين اثر تاريخي اين مجموعه ، مقبره اي از شاهزاده اي افغاني به نام اعظم خان است (شکل 1، ش 18) که در اواخر قرن سيزدهم ساخته شده است .

مجموعة آرامگاه بايزيد بسطامي را مي توان جزو آن گروه از مجموعه هاي آرامگاهي بزرگ با طرح نامنظم دانست که قديمترين آثار آن به قرنهاي سوم تا پنجم تعلق دارند، اما بيشترين قسمتهاي آن در دورة ايلخانيان و پس از آن ساخته شده است . اين مجموعه در مرکز شهر بسطام و در مجاورت مسجد جامع و مدرسة شاهرخيه قرار داشته است و اکنون نيز مهمترين اثر تاريخي اين شهر به شمار مي آيد.

منابع : ابن بطوطه ، سفرنامة ابن بطوطه ، ترجمة محمد علي موحّد، تهران 1361ش ؛ محمد حسن بن علي اعتمادالسلطنه ، مطلع الشمس ، چاپ سنگي تهران 1300-1302، چاپ تيمور برهان ليمو دهي ، 1362-1363ش ؛ عبدالرفيع حقيقت ، سلطان العارفين بايزيد بسطامي ، تهران 1366ش ؛ حمدالله بن ابي بکر حمدالله مستوفي ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گي لسترنج ، تهران 1362ش ؛ شهريار عدل ، «کتيبه اي نويافته در بسطام »، اثر ، ش 10 و 11 (بهمن 1364ش )؛ محمد علي مخلصي ، «شهر بسطام و مجموعة تاريخي آن »، اثر ، ش 2 و 3 و 4 (1359 ش )؛ محمدبن احمد مقدسي ، احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم ، ترجمة علينقي منزوي ، تهران 1361ش ؛ ناصر خسرو، سفرنامة ناصر خسرو ، چاپ نادر وزين پور، تهران 1358ش ؛ دونالد نيوتن ويلبر، معماري اسلامي ايران در دورة ايلخانان ، ترجمة عبداللّه فريار، تهران 1365ش ؛ اقبال يغمائي ، بسطام و بايزيد بسطامي ، تهران 1317ش ، ص 23؛

بايزيد بسطامي

مطالب مشابه :

سایت دانشگاههای پیام نور وسایر دانشگاهها

تخت جمشید

معمای ریاضی

۱۲ شهر شگفت انگیز تاریخ

بايزيد بسطامي

انتخاب واحد ترم دوم 88-89