گزارشي از نشست پژوهشي درباره ساختار تاريخي بازار بزرگ تهران

يوسف بهمن‌آبادي: «تراكم‌سازي 10هزار و 500مترمربع در محدوده بازار تهران به عنوان قديمي‌ترين بافت تاريخي تهران توسط تعدادي سرمايه‌دار به تحولات فاجعه‌آميزي در اين محله منجر شده است».

عبارت بالا بخشي از سخنان دكتر اسكندر‌مختاري، عضو هيات علمي سازمان ميراث فرهنگي و مدير پايگاه شهر تاريخي تهران است كه در چهارمين نشست تخصصي گروه پژوهشي بازار بزرگ تهران با عنوان «ساختار تاريخي- فرهنگي بازار تهران» در محل بنياد ايرانشناسي ايراد شد. به اعتقاد وي، اين شرايط موجب شد اصناف، بازار را ترك كنند و خرده‌پاها و كارگاه‌هاي كوچك توليدي نيز به خيابان‌هاي اطراف بازار (همچون خيابان خيام) تسري پيدا كنند.
اين محقق بناهاي تاريخي كه مسووليت تعمير بيش از 170 اثر تاريخي در ساوه، تهران و بم را در كارنامه 30 ساله خود دارد، جاذبه غرب را تهديدي براي مغشوش شدن هويت ايراني تلقي مي‌كند و با اعتقاد بر اينكه «ما در مقابل يك تهاجم بي امان هستيم». مي‌گويد: آنچه ما را در برابر اين تهديدها پايدار مي‌سازد، داشتن ابعاد فرهنگي است.
مختاري از بازار تهران مي‌گويد: تهران را بايد دوست داشته باشيم تا آن را ببينيم و آشفتگي باعث مي‌شود تا آن را نبينيم. آشفتگي كه حامل توسعه است و مختص ما هم نيست، اما در اين آشفتگي‌ها نشانه‌هاي آشكاري همانند سلامتي است كه در معرض ديد نيست.
وي تصريح كرد: بازار پر از زندگي است، گرچه در آن كثيفي هست و آشفتگي دارد، اما دوست داشتني است و مراجعه‌كننده زيادي هم دارد.
اين محقق بناهاي تاريخي، با بررسي ساختار تاريخي- فرهنگي بازار تهران از اوايل شكل‌گيري آن، با دستيابي به اسناد معتبر به نتايج قابل توجهي دست يافته است كه سخنراني وي را در زير مي‌خوانيد.
قديمي‌ترين نقشه تهران
مختاري با بيان اينكه قديمي‌ترين نقشه تهران در تاريخ 1242 هجري قمري توسط يك روسي به نام نازكف و با اهداف استعماري تهيه شده است، گفت: در اين نقشه، حصاري وجود دارد كه دور تا دور تهران كشيده شده و تنها محله بازار در اين نقشه داراي پلان است.
وي با اشاره به اينكه دلايل مختلفي براي شهر شدن تهران مطرح شده است، گفت: اما تصور من از انگيزه شهر شدن تهران، وقوع جنگ‌هايي بود كه شاه طهماسب به ناچار با ازبك‌هاي غارتگر داشت. به دليل فاصله زياد، لشكر حكومت مركزي قادر نبود به ازبك‌ها دست يابد، از اين رو شاه طهماسب تصميم گرفت، اين منطقه را به عنوان اردوگاه انتخاب كند و به اين ترتيب اطراف آن را بارو كشيد و هر جا كه بارو راه‌هاي ورودي را به روستاي تهران قطع مي‌كرد، يك دروازه بنا كرد. در مجموع شش دروازه در مسير راه‌هاي ري، شميران، دولاب و غيره ايجاد شد.
وي گفت: از سال 1160 تا سال 1210 كه محمدخان، تهران را به پايتختي انتخاب كرد، درون حصار، رشدي آرام داشت. باغ‌هاي فراواني داخل حصار بود و محله‌ها درون باغ‌ها قرار گرفته‌ بودند. در اين ميان، محله‌اي كه بادوام‌تر و از جمعيت بيشتري برخوردار است، بازار تهران است.
دومين نقشه؛ توسعه بازار
مختاري با اشاره به دومين نقشه قديمي باقي‌مانده از تهران گفت: اين نقشه هم توسط يك خاورشناس روسي با نام برهزين در سال 1262 تهيه شده است كه نسبت به نقشه قبلي اصلاحات ساختاري دارد، در اين نقشه لكه‌هايي در آن قرار داده شده و يك چهره كلي از تهران ارائه مي‌كند. وي افزود: نكته حايز اهميت در هر دو نقشه اين است كه بازار در امتداد راه معبري كه دروازه حضرت عبدالعظيم را به ارگ تهران وصل كرده، قرار گرفته است. اين شارع اصلي شهرك است و بازار در امتداد اين شارع گسترش يافته است.
سومين نقشه؛ توسعه هندسي جديد
وي در خصوص سومين نقشه قديمي به جا مانده از تهران توضيح داد: اين نقشه توسط يكي از معلمان مدرسه دارالفنون با نام موسيو كرشيش در سال 1275 تهيه شد. در اين سال، بازار تهران با شكل كالبدي جديدي مواجه است و دليل آن هم توسعه هندسي جديد مي‌باشد كه بر بازار در امتداد محور سبزه ميدان مترتب است. يعني آن بخشي كه با ارگ در ارتباط بوده به عنوان راسته اصلي بازار تلقي شده و توسعه تجاري به صورت طرح‌هاي معمارانه گسترده شده است كه امروز در قالب سراهاي امير، بازار حراج و بازار صحافان مشاهده مي‌شود.
وي ادامه داد: در سال 1285 هجري قمري به واسطه توسعه جمعيتي تهران، خارج از محدوده ارگ نيز محل سكونت مردم شد. به طوري كه فقرا در بخش جنوبي بيرون دروازه و نيز بخش‌هاي شرقي و غربي ساكن شدند و اغنيا در بخش شمالي، باغ‌هاي وسيعي را احداث كردند؛ به اين ترتيب شهر توسعه يافت و نقشه‌اي را كه در زمان وزارت ميرزا عيسي، وزير دارالخلاقه با يك فرانسوي، حصاري (خندق) ايجاد مي‌كند كه 12دروازه دارد و دروازه راه‌آهن هم به آن اضافه مي‌شود.
3درصد مساحت تهران ارائه‌دهنده خدمات بسيار
وي با بيان اينكه در سال 1309ه.ق خيابان‌كشي‌ها آغاز شده است، توضيح داد: در حال حاضر شهر تهران 750كيلومتر مربع وسعت دارد و از اين ميزان تنها 400هكتار، محدوده حصار صفوي است و 2500هكتار آن محدوده جديد است. در اين نسبت 3درصدي از وضعيت جغرافيايي شهر، حدود 25درصد آن را فضاي اداري، حدود 20درصد فضاي بيمارستان و سفارتخانه‌ها، بيش از 20درصد فضاي تجاري، فرهنگي و آموزشي قرار گرفته است. در واقع خدمات عمده توسط بخش كوچكي از شهر ارائه مي‌شود و حاصل بخش وسيعي از اين كلان‌شهر، آشفتگي و التهاب تردد است.
وي ادامه داد: با توجه به اين كه اين بخش كوچك شهر تهران در برابر خدمات متمايزي كه ارائه مي‌كند بايد امكاناتي مطابق با شان آن در اختيار گيرد؛ اما اين نگرش برعكس است و به جاي آنكه باري از مركز تاريخي برداشته شود، باري بر آن افزوده مي‌شود.
وي ادامه داد: اين سياستي كلي است كه تدوينگر آن نه مديريت شهري و نه طراحان آن، بلكه فشار تقاضا است. درواقع فشار تقاضا اصول حاكم بر مديريت مركز تاريخي شهر را تعيين مي‌كند.
بازار، قديمي‌ترين محله تهران
عضو هيات علمي سازمان ميراث فرهنگي با بيان اينكه بازار، گذشته از ويژگي تجاري بودن آن در درجه اول يك مركز مسكوني است، گفت: اين بخش يك محله شهر تهران است كه به تدريج بخش تجاري آن گسترش مي‌يابد و بخش مسكوني آن كم‌رنگ مي‌شود. علاوه‌بر آن بازار تهران يكي از نقاط پنج‌گانه‌اي است كه قديمي‌ترين بخش‌هاي شهر در آن واقع است. به طوري كه قديمي‌ترين اسناد كالبدي تهران همچون آثاري از آل‌بويه و سلجوقي در مسجد جامع و بقعه‌هاي اطراف آن - كه در محل بازار قرار دارد - مشاهده شده است. همچنين بقعه‌اي از دوره تيموري در امامزاده زيد وجود دارد.
وي با اعتقاد بر اينكه توسعه بازار تهران حول محور شارع اصلي، همانند رودي بوده كه هر جا آبي و گودالي در مسير آن بوده، جاري شده است، گفت: به اين معنا كه ابتدا رقبات كنار معبر بودند و به تدريج رقبات به سراها تبديل شدند. در نقشه موسيوكرشيش، سفارتخانه انگليس مشاهده مي‌شود و از معدود سفارتخانه‌هايي است كه در اين مركز وجود دارد.
وي افزود: در اين نقشه كه با دقت بسياري تهيه شده است، بازار به طور كامل شكل گرفته، بخش هندسي آن در انتهاي سبزه ميدان و از آنجا تا محدوده امامزاده زيد تسري پيدا كرده است و بخش كناري شارع هم، سرا اندر سرا در حال توسعه است.
عكس هوايي اختلاف‌برانگيز
مختاري با اشاره به اينكه نقشه مهندس غفاري در سال 1309 ه.ق (24سال بعد از آخرين نقشه تهيه شده از تهران) طراحي شده است، توضيح داد: در اين نقشه تغييرات كالبدي بازار چندان محسوس نيست بلكه، بناهايي به آن اضافه شده‌اند، بخش مسكوني همچنان وجود دارد و سفارتخانه از بازار به نقطه‌اي در شمال ارگ منتقل شده است.
وي با بيان اينكه نقشه مهندس غفاري يكي از قديمي‌ترين تصاوير هوايي ايران و تهران است، گفت: اختلافي درخصوص تاريخ تهيه اين نقشه بين من و دكتر عدل وجود دارد.
دكتر عدل اظهار مي‌كند، پشت يكي از نقشه‌ها، مهري با نشان نيروي هوايي آمريكا ديده است و من كه مهر را نديده‌ام، استدلالم از واقعي نبودن تاريخ اين عكس اين است كه سردر باغ ملي در آن ديده نمي‌شود.
و از آنجا كه ساخت اين اثر در سال 1300 شروع مي‌شود و در سال 1304 به پايان مي‌رسد، به اين معنا كه در دوره وزارت جنگ رضاشاه شروع مي‌شود و در دوره نخست‌وزيري به پايان مي‌رسد.
وي افزود: تا پيش از سال 1300 اطلاعي از پرواز هواپيما روي آسمان تهران در دست نيست. همچنين در اين عكس خيابان بوذر جمهري ديده نمي‌شود.
وي افزود: عكس هوايي 1335 قديمي‌ترين و معتبرترين سند شهر تهران است كه مي‌تواند به نشانه‌شناسي بازار فعلي كمك بسياري كند.
در اين عكس، شارع عام بازار يعني از دروازه حضرتي تا مسجد جامع و از اين محل تا سبزه‌ميدان فضاها سرپوشيده و پررنگ است و بقيه بافت‌ها، خلل و فرج است كه فضاي پر و خالي بخش مسكوني است. بخش مسكوني بخش غالب بازار است.
وي با اعتقاد بر اينكه دوره 1335 دوره سلامت بازار است، خاطرنشان كرد: اين دوره، گرچه آغاز تهاجم است اما هنوز نشانه‌هاي سلامت بافت تاريخي قابل‌ادراك است.
توسعه با يك كاربري
مختاري با اشاره به عكس هوايي 1348 گفت: در اين عكس بازار در برخي بخش‌ها توسعه يافته است. به عنوان مثال بخشي كه خود را به چهار راه گلوبندك نزديك مي‌كند، توسعه پيدا كرده است. خيابان‌ها جاذبه‌هاي توسعه‌اي بازار را خارج از شارع عام تشكيل داده‌اند. به اين معنا كه محورهايي هستند كه به دليل سهولت دستيابي به باراندازها، (كنار خيابان‌ها) باعث توسعه بازار در خارج از محورهاي قديمي شده است.
وي افزود: اين خيابان‌كشي‌ها سبب گسترش بازار در لبه‌هاي خيابان شده است؛ به طوري كه ابتدا لبه‌هاي داخل بازار و سپس لبه مقابل بازار داخل محلات تحت‌تاثير توسعه تجاري قرار گرفته‌ است.
وي ادامه داد: در چنين شرايطي توسعه تنها با يك كاربري اتفاق مي‌افتد و بحث خدمات مطرح نيست. بخش‌هايي همچون شوارع، پاركينگ، بارانداز ثابت است؛ اما باربري متغير است.
تحولات فاجعه‌آميز بازار
مدير پايگاه شهر تاريخي تهران با اشاره به عكس سال 85 توضيح داد: در اين عكس، گوشه شمال غربي به طور كامل تحت‌تاثير بخش تجاري بازار قرار گرفته است و راسته‌هاي جديدي سرپوشيده شده است.
مشكلي كه براي بازار اتفاق افتاد، اين بود كه تعدادي سرمايه‌گذار با سواستفاده از نبود نظارت، 10هزار و پانصد متر از بازار را در 7طبقه تراكم‌سازي كردند و در آن مغازه‌هايي 10-12متري ساختند كه اين به فاجعه‌اي بزرگ تبديل شده است. اين بارگذاري روي بازار، تحولات مختلفي را در بازار ايجاد كرد؛ به عنوان مثال، اصناف مجبور شدند بازار را ترك كنند، همچنين خرده‌پاها و كارگاه‌هاي كوچك توليدي نيز به خيابان خيام و گذر قلي تسري پيدا كردند. به طوري كه به عنوان مثال از بازار خاتم تا بازارچه شاهپور بوي چسب كفاش‌ها حس مي‌شود.
فعال‌تر در نشانه‌گذاري
عضو هيات‌ علمي سازمان ميراث‌فرهنگي با بيان اين كه بازار يك زندگي دارد كه چنانچه با آن مي‌خواهيم زندگي كنيم، چاره‌اي جز همخوان شدن با آن نداريم، گفت: بنابراين براي رسيدن به اين وضعيت بايد به حفظ كيفيت و ارتقاي آن گام برداريم.
وي افزود:‌ در حال حاضر 75 نقشه از تهران جمع‌آوري شده است كه اگر بتوانيم پلان‌شارع‌‌هاي بازار را تهيه كنيم، قادر خواهيم بود آنها را به هم پيوند زده و در واقع نقشه‌اي خواهيم داشت كه بستر فعاليت‌هاي بعدي ما خواهد بود.
مختاري در ادامه گفت: بسياري از اين نقشه‌ها نظير مسجد امام، مسجد جامع، و سراي اميركبير با گرفتاري بسيار تهيه شده است كه مي‌تواند، موضوع تحقيق شود.
مختاري با بيان اينكه در بخش نشانه‌گذاري بازار بايد فعال‌تر عمل كنيم، اذعان كرد: نشانه‌گذاري‌ها مكمل عناصر تاريخي و هويت فرهنگي بازار هستند و مشخص مي‌كنند كه به كدام دوره تاريخ تعلق دارند. بنابراين مي‌توانند از نابود شدن آنها جلوگيري كنند؛ به عنوان مثال ماكتي كه موسوليني از رم باستان تهيه كرد، موثرترين اقدام در حفظ آن بود و به اندازه‌اي كه اين ماكت به حفظ آثار باستاني رم خدمت كرد، سازمان ميراث فرهنگي آن كشور تاثيرگذار نبود.
تنها يك دروازه به جا مانده
وي تصريح كرد:‌ تهران در دوره قاجار 13 دروازه داشت و دوره صفوي هم 6 دروازه كه متاسفانه در حال حاضر تنها يك دروازه به جا مانده است.
ميراث فرهنگي متعلق به همه
عضو هيات‌علمي سازمان ميراث فرهنگي با بيان اينكه ميراث فرهنگي به سازمان ميراث فرهنگي تعلق ندارد، گفت: ميراث فرهنگي متعلق به عموم مردم است. اين سازمان به تنهايي نمي‌تواند از عهده وظايف خود برآيد؛ چون توانش نسبت به وظايف بسيار كمتر است.
وي ادامه داد: در همه جاي دنيا افكار عمومي هستند كه ابزار كار را در اختيار نهادهاي دولتي قرار مي‌دهند و همين افكار عمومي بود كه در خصوص برج آزادي حساسيت ايجاد كرد و نتيجه اين شد كه ميراث فرهنگي در اين حضور ناچار به نظرخواهي شد.
مختاري افزود: مديريت به اين است كه عده‌اي فرهيخته افكار عمومي را نسبت به موضوعات خاص حساس كنند؛ چرا كه در روشنايي نمي‌توان تخلف كرد، بلكه تخلف‌ها در تاريكي صورت مي‌گيرد و نظارت افكار عمومي مي‌تواند از بسياري تخلف‌ها جلوگيري كند.
وي با اعتقاد بر اين كه با شناخت آسيب‌هاي بازار تهران، مي‌توان از بسياري بيماري‌ها جلوگيري كرد، گفت: اين كه چه مكانيزم‌هايي در بازار تهران عامل تهديد است و اين كه ارزش‌هاي مطرح رو به اضمحلال بازار تهران كه به تدريج تشكل‌ها را در بر مي‌گيرد، ناشي از چيست؟ نيازمند شناخت آسيب‌ها است.
مختاري با اشاره به اين كه بازار در گذشته يكي از عوامل تاثيرگذار در حوزه‌هاي فرهنگي، سياسي، اجتماعي، مذهبي و غيره بود، پيشنهاد داد: هر تحقيقي كه در حوزه ميراث فرهنگي انجام مي‌شود، انجمن صنفي بازار هم دخيل داده شود؛ چرا كه آنها تاثيرگذار هستند؛ به عنوان مثال برجي كه در سبزه ميدان ساخته مي‌شد از سوي تشكل‌هاي غيررسمي مورد اعتراض واقع شد و سازمان ميراث فرهنگي نيز ناچار به جلوگيري از ساخت آن شد.
وي افزود: با تكيه بر شناخت است كه مي‌توان تحليل، نقد و ارزيابي كرد. علاوه بر اين، براي تحقيق بايد به گذشته علاقه‌مند بود تا بتوان آن را ساخت. اين فضايي كه كيفيت ندارد از بسياري جهات داراي كيفيت است و بايد بازشناسي و قرائت شود و براي آينده آماده شود.
درج در روزنامه دنياي اقتصاد-ضميمه مسكن

گزارشي از نشست پژوهشي درباره ساختار تاريخي بازار بزرگ تهران

مطالب مشابه :

نقشه کامل تهران بزرگ

نقشه ی راه بورس تهران

نقشه تهران - ایران - جهان

استخدام نقشه کش و نقشه بردار

تاریخچه محله بازار

اماکن باستانی استان تهران -قسمت دوم

گزارشي از نشست پژوهشي درباره ساختار تاريخي بازار بزرگ تهران