ارزشیابی آموزشی

بسمه تعالی چکیده
سازمان های آموزشی جهت تحقق اهداف به ارزشیابی برنامه های خود نیاز مبرمی دارند تا معلوم شود که اقدامات و عملیات انجام شده تا چه حد با ملاکها و موازین پیش بینی شده تطابق دارند . متاسفانه در نظام آموزشی ایران ارزشیابی آموزشی جایگاه علمی و واقعی خود را پیدا نکرده است .
نتایج ارزشیابی ها منبع تصمیم گیری قرار نمی گیرند و عوامل متعددی از قبیل روش های نا مناسب اجرایی و فقدان افراد متخصص ارزشیابی آموزشی ، واقعیت فوق را قوت می بخشند .
هدف ارزشیابی در نظام آموزشی مقایسه وضع موجود آموزشی با وضع مطلوب آن است تا با مشخص شدن کاستی ها ، تصمیمات لازم در مورد آنها اتخاذ شود . در این مقاله پس از تعاریف و مفاهیم ارزشیابی واهداف آن به این نکته ی مهم اشاره شده است که از ویژگی های ارزشیابی ، تصمیم گیری در جهت بهبود برنامه ی مورد نظر ، وسیله بودن ارزشیابی و استمرار آن است .
سپس انواع ارزشیابی از نظر زمان و هدف بیان شده است در این تقسیم بندی یکی از انواع ارزشیابی که همواره ذهن اندیشمندان را به خود مشغول کرده است . ارزشیابی مستمر است که متاسفانه معلمان کمتر به آن توجه می کنند از اهداف این مقاله ی تحقیقی آن است که بستر تغییر و تحولی بنیادین و فرهنگی را در ارزشیابی آموزشی به ویژه ارزشیابی مستمر مهیا کند .
ارزشیابی مستمر که با عناوین دیگری از قبیل ارزشیابی تکوینی ، ارزشیابی مرحله ای ، ارزشیابی بازخورد ، ارزشیابی فرآیند و نظایر آن مشابهت دارد ، بخش جدایی ناپذیری از فرآیند یاددهی – یادگیری است که منجر به بهبود ورفع مشکلات فرآیند مذکور می شود . علاوه بر این در افزایش کیفیت و اثر بخشی آموخته ها ، کاهش اضطراب امتحانی ، توجه به تفاوت های فردی و غیر موثر است .
ساختار ارزشیابی آموزشی به ویژه ارزشیابی مستمر در نظام آموزشی ایران با موانع و مشکلاتی روبه رو است برخی از مهم ترین مشکلاتی که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است عبارتند از : فقدان فرهنگ ارزشیابی مستمر ، اهمیت دادن به ارزشیابی پایانی حجم زیاد دروس و استاندارد نبودن جمعیت کلاس ها ، کمبود امکانات و فضای آموزشی ، عدم تناسب تشکیلات و آیین نامه های ارزشیابی باشیوه های نوین ارزشیابی ، فقدان دوره های آموزش ضمن خدمت در زمینه ی ارزشیابی ، توجه به کمیت و ......
برای رفع مشکلات مذکور در این مقاله راهکارهایی ارائه شده که با برنامه ریزی های کوتاه مدت و دراز مدت بستر تغییر و تحولی بنیادی را در نظام ارزشیابی مستمر ایجاد خواهد کرد . برخی از این راهکارها عبارتند از ایجاد فرهنگ ارزشیابی و ارزشیابی مستمر در معلمان ، کاهش اعتبار ارزشیابی پایانی ، کاهش حجم دروس در برنامه ریزی درسی ، رعایت استانداردهای بین المللی در جمعیت کلاس ها ، ایجاد امکانات و تسهیلات لازم برای برگزاری ارزشیابی مستمر ، تغییر و تحول در ساختار ، تشکیلات و آیین نامه های ارزشیابی آموزشی با تاکید بر ارزشیابی مستمر ، توجه جدی به آموزش های ضمن خدمت معلمان در زمینه ی ارزشیابی مستمر ، توجه به کیفیت و اثر بخشی فرآیند یاددهی – یادگیری و .....

مقدمه
الف – طرح مسئله
سازمان های آموزشی جهت تحقق اهداف به ارزشیابی برنامه های خود نیاز مبرمی دارند تا معلوم شود که اقدامات و عملیات انجام شده تا چه حد با ملاک ها و موازین پیش بینی شده تطابق دارند . امروزه ارزشیابی در سازمان های آموزشی بازوانی قوی برای مدیران و معلمان است که به کمک آن ها می توان در مورد قطع ، ادامه ، اصلاح یا تعدیل و توسعه برنامه های آموزشی و درسی تصمیم گیری نمود[1](تصدیقی 1367 ص 95)
زیر بنای مشکلات و مسائل نظام آموزشی ایران ، ضعف یا فقدان ارزشیابی مطلوب و عدم توجه به اصول ارزشیابی است . ارزشیابی ها منبع تصمیم گیری قرار نمی گیرند ومفهوم ارزشیابی جایگاه علمی و واقعی خود را به دست نیاورده است هنوز ارزشیابی در نظام آموزشی به خاطر سابقه ی فرهنگی و تاریخی ، مترادف بازرسی، مچ گیری و تفتیش تصور می شود و عوامل متعددی از قبیل روش های نامناسب اجرایی و فقدان افراد متخصص ارزشیابی آموزشی ، متاسفانه این تصور را قوت می بخشد به طوری که ترس و واهمه از ارزشیابی و مقاومت در برابر آن همواره از مسائل و مشکلات مبتلا به نظام آموزشی به شمار می رود .
از طرف دیگر ، ارزشیابی میزان موفقیت هدف ها را نشان می دهد و به طور مستمر و مداوم برنامه های آموزشی را می سنجد ، بنابر این اگر برنامه های آموزشی و درسی و فرآیند یاددهی – یادگیری دائماً در حال ارزشیابی نباشند ، آموزش وپرورش حال پویایی خود را از دست می دهد و حالتی ایستا به خود می گیرد . زیرا معایب و محاسن آن مشخص نمی شود وچنین موقعیتی با روح آموزش وپرورش سازگار نیست         [2]( تصدیقی 1371ص 2 و3).به طور کلی هدف ارزشیابی آن است که میزان نزدیکی به نتیجه ی مورد نظر را نشان دهد و همچنین روشن نماید که تغییرهای ناشی از اجرا، تاچه حد در نیل به هدف های مطلوب موثر واقع گردیده است . به عبارت دیگر در ارزشیابی منظور آن است که روشن شود آیا موضوع مورد نظر مطابق با طرحی که برای اجرای آن تنظیم یافته ، انجام گرفته است یا نه ، در صورتیکه نتایج عملیات از مسیری که نیل به هدف های مطلوب را تامین کند منحرف شده باشد بایدبتوان اقدماتی در جهت جلوگیری از وقوع یا تکرار این قبیل انحرافات انجام داد به زبان ساده تر مقصود از ارزشیابی این است که دریابیم در ابتدا کجا بوده ایم ؟ مطلوب ما چیست ؟ و در این راه تا کجا پیش رفته ایم و همچنین چه طرق و وسایل مفید تری برای نیل به اهداف مور نظر وجود دارد ؟
هدف ارزشیابی روشن نمودن خطاها ، انحراف ها و معایب و محاسن برنامه است وکسب اطلاعات بیشتر که به نوبه ی خود بتواند در اخذ تصمیمات مربوط به برنامه ها موثر باشد در این صورت است که با کشف راه حل های سودمند دست اندارکاران نظام آموزشی را در راه رسیدن به اهداف یاری می بخشد .
ارزشیابی در سازمان های آموزشی در مقایسه با سایر سازمان ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا آموزش وپرورش فرآیندی غیر قابل کنترل است و ارزشیابی از آن کار بسیار مشکل و ظریفی می باشد مدرسه به عنوان یک سازمان آموزشی مکانی است که اهداف نظام آموزشی در آن محقق می شود بنابراین ارزشیابی از کلیه ی ارکان و پدیده های آن به ویژه فرآیند یاددهی – یادگیری از اهمیت خاصی برخوردار است طرح مدرسه محوری که به تازگی در نظام آموزشی ایران مطرح شده است . تاکید بر اهمیت همین مطلب است در این طرح که با مفاهیم تفویض اختیار بیشتر ، تمرکز زدایی ، مشارکت و نظایر آن همراه است ، مدرسه و تمامی ارکان و برنامه های آن باید به طور مستمر مورد ارزشیابی قرار گیرد .[3] ( تصدیقی 1382 ص 18 و 19)
ارزشیابی آموزشی روشی برای مقایسه ی وضع موجود با وضع مطلوب ، ابزاری موثر و مفید برای کارایی نظام آموزشی است . معلمان باید به عنوان مدیران کلاس های درس برای تصمیم گیری های آموزشی و درسی در کلاس از ارزشیابی پیشرفت تحصیلی در جریان بهبود فعالیت های یادگیری دانش آموزان بهره ها ببرند . البته ارزشیابی فرآیندی مستمر و دایمی است و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان همانند دیگر ارکان آموزش وپرورش اگر از ارزشیابی های مکرر بی بهره باشد . مشکلات زیادی را دامن گیر جامعه تعلیم و تربیت خواهد کرد    [4](تصدیقی 1380 ص 212)
ب – اهداف
توجه و روی آوری به ارزشیابی مستمر در نظام آموزشی و توسعه و تحول آن همواره چنین اهدافی را دنبال خواهد کرد :
1 - تغییر و تحول بنیادی نظام ارزشیابی در آموزش وپرورش
2 - تغییر و تحول بنیادی در ساختار و قوانین مربوط به ارزشیابی و ارزشیابی پیشرفت تحصیلی
3 - تغییر و تحول بنیادی در سیستم ارزشیابی مستمر
4 - تغییر و تحول بنیادی در طراحی آموزشی و برنامه ریزی درسی
5 - تغییر و تحول بنیادی در فرآیند یاددهی – یادگیری
    تحقق اهداف فوق زمینه را برای همگام شدن نظام ارزشیابی آموزشی با تحولات جهانی آموزش وپرورش تسهیل خواهد کرد و آموزش وپرورش کشور را پویایی تازه ای خواهد بخشید .

پ – پیشینه ی نظری
تعریف ارزشیابی
اولین تعریف رسمی ارزشیابی به نام رالف تایلر ثبت شده است وی ارزشیابی را وسیله ای جهت تعیین میزان موفقیت برنامه در رسیدن به هدف های آموزشی مطلوب مورد نظر می داند[5] (کیامنش 1373 ص 8)
کرانباخ ارزشیابی را جمع آوری و استفاده از اطلاعات جهت تصمیم گیری در مورد یک برنامه ی آموزشی می داند [6]( کرانباخ 1963، 672) به عقیده ی او تعیین موفقیت یا عدم موفقیت برنامه های آموزشی فقط از طریق جمع آوری اطلاعات در موقعیت های واقعی ، یاددهی – یادگیری امکان پذیر است و هرگونه تصمیم گیری در مورد برنامه ی آموزشی باید براساس اطلاعات جمع آوری شده صورت گیرد .
بی بای درتعریف ارزشیابی می نویسد . ارزشیابی فرآیند جمع آوری و تفسیر نظام دار شواهدی است که در نهایت به قضاوت ارزشی با چشمداشت به اقدامی معین بینجامد [7]( ولف 1371 ص 10) در این تعریف منظور از عبارت اقدامی معین ، اتخاذ تصمیم مناسب جهت بهبود برنامه است . از نظر ملکم پرووس ارزیابی عبارت است از فراگرد :
الف – توافق در باره ی استانداردهای برنامه
ب – تعیین اینکه آیا تفاوتی میان بعضی از جنبه های برنامه و استانداردهای مورد نظر برای آنها وجود دارد .
ج –استفاده از اطلاعات یاد شده مربوط به تفاوت های مذکور برای مشخص کردن نارسایی های برنامه [8](بولا 1362 ص 8)

مایکل اسکریون ارزیابی را به مثابه تصمیم گیری قلمداد می کند و معتقد است که نقش ارزیاب آن است که اطلاعات به دست آمده را در یک کلمه ی خوب باید خلاصه کند [9](کیامنش 1363 ص 5)
بولا در تعریف ارزشیابی آموزشی می نویسد : به نظر ما ارزیابی عبارت است از فراگرد استفاده از تجربه های گذشته برای طراحی اقدامات بهتر در آینده [10](بولا 1363ص4)
عباس بازرگان ضمن تعریف ارزیابی آموزشی آن را پاسخ گویی به چهار سئوال می داند و می نویسد . ارزیابی آموزشی عبارت از انعکاس فعالیت های یک واحد یا پدیده ی آموزشی در جهت بهبود و پیشرفت برنامه ها و فعالیت ها برای نیل به بازده و برون داد مورد نظر ارزیابی آموزشی می تواند به چهار سئوال زیر پاسخ دهد .
الف – مطلوبیت هدف آموزشی چه میزان است ؟
ب – مطلوبیت طرح برنامه هایی که باید به هدف ها تحقق بخشند ، چقدر است ؟
ج – مطلوبیت ساز و کار اجرایی هر یک از برنامه های پیش بینی شده چه میزان است ؟
د – مطلوبیت عملکرد برنامه ها چقدر است ؟[11] (بازرگان 1358ص 11)

    علی اکبر سیف در تعریف ارزشیابی پیشرفت تحصیلی می نویسد ، ارزشیابی پیشرفت تحصیلی عبارت است از سنجش عملکرد یادگیرندگان و مقایسه ی نتایج حاصل با هدف های آموزشی از پیش تعیین شده به منظور تصمیم گیری در این باره که آیا فعالیت های آموزشی معلم و کوشش های یادگیری دانش آموزان به نتایج مطلوب انجامیده اند و به چه میزانی [12]( سیف 1376 ص 121)
در تعاریف بالا از ارزشیابی و ارزشیابی پیشرفت تحصیلی نکات زیر قابل توجه و بررسی است :
1 - در همه تعاریف بر تصمیم گیری به طور مستقیم و غیر مستقیم اشاره شده است . به عبارت دیگر در پایان هر ارزشیابی ما باید در جهت بهبود برنامه ی مورد نظر تصمیم مناسبی اتخاذ کنیم زیرا اگر اطلاعات حاصل از ارزشیابی برای تصمیم گیری به کار گرفته نشود . ارزشیابی بی فایده است به عبارت دیگر هدف اصلی و اساس ارزشیابی تصمیم گیری در جهت بهبود بخشیدن برنامه هاست . البته این بدان معنا نیست که در تصمیم گیری ، معلم یا مدیر به فکر تسویه حساب های شخصی خود با دانش آموزان برآیند زیرا در این صورت است که ارزشیابی به جای فراهم کردن بازخورد برای بهبود بخشیدن برنامه ها ، به منزله ی یک عامل بازخواست کننده برای مواخذه ی دانش آموزان و توجیهی برای برچسب زدن به آن ها در می آید .
2- ارزشیابی وسیله است نه هدف وسیله ای در جهت کمال برنامه ی آموزشی و رفع نواقص و وسیله ای در راه رسیدن به اهداف برنامه .
3 - ارزشیابی نقش بازخورد را دارد ، بدین معنا که نواقص برنامه را به خود برنامه منعکس می کند ا در چرخه ی سیستم رفع و اصلاح شوند .
4 - ارزشیابی یک امر مستمر است نه مقطعی یعنی برای مثال فرآیند یاددهی – یادگیری نباید فقط در زمان های خاصی مورد ارزشیابی قرار گیرد بلکه بایستی به طور مداوم فرآیند مذکور را ارزشیابی کرد و در راه اصلاح آن گام های اساسی را برداشت .

هدف های ارزشیابی
آقای دکتر شعبانی ارزشیابی را وسیله ای برای رسیدن به اهداف زیر می داند .
1 - شناخت توانایی و زمینه های علمی شاگردان و تصمیم گیری بری انجام فعالیت های بعدی آموزشی
2 - شناساندkن هدف های آموزشی در فرآیند تدریس
3 - بهبود و اصلاح فعالیت های آموزشی
4 - شناخت نارسایی های آموزشی شاگردان و ترمیم آنها
5 - ایجاد رغبت و کسب عادات صحیح آموزشی در دانش آموزان
6 - ارتقای دانش آموزان [13](شعبانی 1382 ص 336 و 337)
آنچه مسلم است آقای دکتر شعبانی در اهداف شماره ی 3 و 4 ارزشیابی مستمر را مورد نظر داشته است .

انواع ارزشیابی
ارزشیابی رااز دیدگاه های گوناگون تقسیم کرده اند ارزشیابی فرآیند یاددهی – یادگیری را با توجه به زمان ارزشیابی و هدف های آن می توان به سه قسمت ارزشیابی رفتار ورودی ارزشیابی تکوینی و ارزشیابی پایانی تقسیم کرد.
ارزشیابی رفتار ورودی در آغاز هر درس به منظور اطلاع از پیش نیازهای یادگیری و از مطالب دروس قبلی انجام می گیرد و ارزشیابی پایانی در پایان نیمسال یا سال تحصیلی به منظور آگاهی از آموخته های دانش آموزان در پایان دوره ی آموزشی و از کل مطالب تدریس شده صورت می پذیرد . ارزشیابی تکوینی یا مستمر که مورد بحث این مقاله است . در جریان تدریس و به منظور آگاهی از کاستی ها و اصلاح آن ها انجام می شود . آقای دکتر شعبانی در این زمینه می گوید ارزشیابی تکوینی آن طور که از اسم آن پیداست زمانی به اجرا در می آید که فعالیت های آموزشی هنوز جریان دارد و یادگیری دانش آموزان در حال
شکل گیری است معمولاً تحقق هدف های آموزش وپرورش یا تغییر رفتار
دانش آموزان به تدریج و به مرور زمان امکان پذیر می شود به این دلیل معلم ناگزیر است تحقق هدف های آموزشی هر بخشی را در فاصله ی زمانی معینی ، متناسب با توانایی و امکانات دانش آموزان انتظار داشته باشد و برای آگاهی از تحقق هدف های آموزشی هر بخشی لازم است در پایان هر بخش آموخته های شاگردان را مورد ارزشیابی قرار دهد . این نوع ارزشیابی که به طور مستمر در پایان هر بخش از مطالب تدریس شده و در طول سال تحصیلی انجام می گیرد ارزشیابی تکوینی یا مرحله ای نامیده می شود به این ترتیب معلوم می شود که شاگردان در رسیدن به حد ملاک تسلط در یادگیری بخش های معینی از هدف های آموزشی چه وضعی دارند تا در صورت لزوم از طریق آموزش ترمیمی برای رفع اشکالات یادگیری آنان اقدام شود . یکی از مهم ترین موارد استفاده از ارزشیابی تکوینی کمک به پیشرفت گام به گام یادگیری است به این معنا که آموختن مطالب یک موضوع درسی به صورت مرحله ای صورت می گیرد و یادگیری واحدهای قبلی برای یادگیری کامل واحدهای بعدی ضروری می شود با چنین تعبیری نتایج ارزشیابی های تکوینی ، پاداش و انگیزه ی بسیار موثری برای یادگیری مطالب جدید خواهد بود و احساس موفقیت شاگردانی که به یادگیری کامل رسیده اند تقویت خواهد شد و شاگردانی که موفقیت چندانی در فراگیری کسب نکرده اند با تشکیل آموزش های ترمیمی موفقیت بیشتری به دست خواهند آورد و در نتیجه تشویق خواهند شد که بیشتر یاد بگیرند                     [14]( شعبانی 1382 صص 341 و 342)
در ارزشیابی مستمر دو نوع بازخورد وجود دارد بازخورد اول به دانش آموز داده می شود ا به او نشان دهد که چه مراحلی را در جریان یادگیری طی کرده و با چه مشکلاتی روبه روست بازخورد دوم به معلم مربوط می شود تا به او نشان دهد که چگونه برنامه ی آموزشی پیش می رود و با چه مشکلاتی برخورد
می نماید واضح است که این نوع ارزشیابی باید مقام اصلی را در تعلیم و تربیت احراز نماید . اما بر کسی پوشیده نیست که در نظام آموزشی ما معمولاً چنین نیست
آقای حیدری ارزشیابی مستمر را به عنوان ارزشیابی حرکت زا نام می برد.
امروزه از ارزشیابی مستمر به عنوان ارزشیابی حرکت زا ( ارزشیابی در عمل ) نام می برند برای اینکه ارزشیابی های مستمر بتواند نقش حرکت زا را ایفا نمایند مستلزم دو پیش نیاز مشارکت فعال و واکنش پذیری است [15](حیدری 1382ص34 و 35)

مزایای ارزشیابی مستمر :
1-جلوگیری از حجیم شدن مطالب آموخته شده
2–کاهش میزان شکست تحصیلی
3-کاهش اضطراب و استرس در امتحان
4-ایجاد انگیزه و رغبت در دانش آموزان به منظور تلاش در جهت رفع ضعف ها
5–تقویت نقاط قوت دانش آموزان
6-جلوگیری از شب امتحان درس خواندن
7-برانگیختن ذهن دانش آموزان و ایجاد کنجکاوی و بررسی سئوالات عمیق تر
ت – پیش فرض ها

ساختار ارزشیابی آموزشی به ویژه ارزشیابی مستمر در نظام آموزشی ایران در هزاره ی سوم با چالش ها و موانعی روبه روست که رفع آن ها توسعه ی ارزشیابی مستمر را تسهیل خواهد کرد موانعی که مربوط به ساختار ، برنامه ها ، طرح ها ، نگر شها و مهارتها در نظام آموزش و دست اندرکاران آن می باشد . رفع این موانع تنها با شناخت کامل آن ها میسر خواهد بود بنابراین ضروری است که نظام ارزشیابی و ارزشیابی مستمر مورد بررسی قرار گیرد و موانع موجود شناخته شود.

روش انجام کار
برای شناخت موانع و مشکلات ارزشیابی مستمر در نظام آموزشی ایران و در پاسخ به این سئوال که ارزشیابی مستمر دانش آموزان چه مشکلاتی را پیش رو دارد ؟ و یا مطالعه ی کتاب ها و منابع مربوط به ارزشیابی آموزشی ومشاوره با معلمان وبا تعمق و اندیشه راجع به آنها برخی ازمشکلات موجود در نظام آموزشی شناسایی شد و مورد بررسی قرار گرفت .
برخی از این مشکلات عبارتند از : فقدان فرهنگ ارزشیابی و ارزشیابی مستمر ، اهمیت دادن به ارزشیابی پایانی ، وقت گیر بودن ارزشیابی مستمر با توجه به حجم دروس و جمعیت دانش آموزان ، کمبود امکانات و تسهیلات لازم برای ارزشیابی مستمر و … پس از بررسی و تجزیه و تحلیل این مشکلات برای دست یابی به راهکارهایی در جهت رفع این مشکلات ، با مطالعه و بررسی نظام ارزشیابی آموزشی در کشورهای دیگر جهان و دستاوردهای علمی جدید در باره ی ارزشیابی مستمر ، راهکارهایی شناسایی و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت .
برخی از مهم ترین راهکارهای پیشنهاد شده عبارتند از:ایجاد فرهنگ ارزشیابی و ارزشیابی مستمر،کاهش اعتبار ارزشیابی پایانی، کاهش حجم دروس،تغییر و تحول در ساختار،تشکیلات و آیین نامه های ارزشیابی آموزشی و …. سپس در پایان مقاله نتیجه گیری و پیشنهادات لازم ارائه شده است .

موانع و مشکلات ارزشیابی مستمر در نظام آموزشی
باآن که جایگاه قانونی ارزشیابی مستمر در نظام آموزشی تحت عنوان پرسش های تدریجی پیش بینی شده است ، اما همواره با موانع و مشکلاتی روبه رو بوده است برخی از مهم ترین موانع موجود عبارتند از :
1–فقدان فرهنگ و تخصص ارزشیابی در معلمان
متاسفانه بسیاری از معلمان،مدیران واولیای دانش آموزان تعبیر درستی از ارزشیابی مستمر ندارند و اغلب با شنیدن واژه ی ارزشیابی ،امتحانات پایانی هر نوبت را به خاطر می آورند مدیران آموزشگاه ها هم نسبت به نتایج ارزشیابی مستمر کم توجه هستند.برخی از معلمان هم فکر می کنند که نمره ی ارزشیابی مستمر میانگین نمرات پرسش های کلاسی است در صورتی که هدف ارزشیابی مستمر در اصل این است که معلم،تحول [19] هریک از شاگردان خود را دنبال نماید.به عبارت دیگر نمرات مستمر باید سیر صعودی داشته باشند در غیر این صورت ارزشیابی مستمری صورت نگرفته است . هدف شدن ارزشیابی هم از دیگر مقوله هایی است که نشانگر فقدان فرهنگ ارزشیابی در نظام آموزشی است . ارزشیابی وسیله ای است در جهت رسیدن به اهداف آموزشی ، نه اینکه خود هدف قرار گیرد . معلم و دانش آموز هر دو برای امتحان تلاش می کنند البته این مسئله بر می گردد به هدف بودن نمره و مدرک گرایی که در نظام آموزشی و جامعه ی ما متاسفانه هدف قلمداد شده است . ارزشیابی هایی هم که در نظام آموزشی انجام می گیرد دقیق و سیستماتیک نیست وبیشترجنبه ی تشریفاتی داردونتیجه ی آن هم درتصمیم گیری ها موثر نیست .
2–جدا بودن آموزش و ارزشیابی
متاسفانه شیوه ی رایج در کشور ما این است که آموزش و ارزشیابی دو مقوله ی جدا از هم تلقی شده است و به همین دلیل به ارزشیابی مستمر توجه نمی شود حتی برخی از معلمان ارزشیابی مستمر را به برگزاری یک امتحان کتبی از کل کتاب قبل از امتحانات پایانی موکول می کنند . امروزه در ارزشیابی به شیوه ی نوین ، فرآیند ارزشیابی با آموزش پیوسته و در هم تنیده می شود وارزشیابی جریانی مستمر خواهد بود آقای دکتر علیرضا کیامنش در این زمینه می نویسد .برای رسیدن به آموزش موثر و کار آمد ، معلم نیاز دارد به طور مستمر در مورد محتوا ، برنامه ها و دانش آموزان اطلاعات مناسب و دقیق جمع آوری و براساس تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده تصمیم گیری کند به عبارت دیگر آموزش ، منعکس کننده ی ارزشیابی و ارزشیابی ، منعکس کننده ی آموزش است.[16] (کیامنش 1382 ص 85)
3–اهمیت دادن به ارزشیابی پایانی
یکی از مهم ترین موانع عدم توجه به ارزشیابی مستمر در نظام آموزشی ،اهمیت دادن به ارزشیابی پایانی در آیین نامه آموزشی مدارس است برای مثال در آیین نامه ی آموزشی دوره ی سه ساله متوسطه آمده است:
ماده 55:نمره ی هر درس در نوبت اول از مجموع نمره ی ارزشیابی مستمر با ضریب 1 و نمره ی ارزشیابی پایانی با ضریب 2 و در نوبت دوم از مجموع نمره ی ارزشیابی مستمر با ضریب 1 نمره ی ارزشیابی پایانی با ضریب 6 به دست می آید .
ماده ی 56 : نمره هریک از امتحانات پایانی و ارزشیابی های مستمر دانش آموز در هر درس از ( 20 – 0) است . [17](آیین نامه ی آموزشی 1379 ص34 و 35) همان گونه که ملاحظه می شود از کل 20 نمره ی هر درس در طول سال تحصیلی با توجه به ضریب های مربوط 16 نمره به ارزشیابی پایانی ( نوبت اول و دوم ) اختصاص یافته است و فقط 4 نمره برای ارزشیابی های مستمر در نظر گرفته شده است یعنی وزارت آموزش وپرورش و کل نظام ارزشیابی تحصیلی به ارزشیابی پایانی اهمیت زیادی می دهند . ازطرف دیگر با ارسال بخشنامه ها بر ارزشیابی مستمر تاکید فراوانی می شود که این مسئله پارادوکسی مسلم در نظام ارزشیابی پیشرفت تحصیلی محسوب می شود . بنابر این طبیعی خواهد بود که ارزشیابی مستمر از نظر معلمان ، دانش آموزان ، مدیران و اولیای دانش آموزان بی اهمیت باشد و به آن وقعی ننهند توجه بیش از حد به ارزشیابی پایانی از سویی باعث اضطراب و مشکلات امتحانات پایانی خواهد شد و ازسوی دیگر به جای تلاش مستمر برای یادگیری باعث پدیده ی منفی دیگری به نام شب امتحان درس خواندن می گردد . آقای احمدی در این زمینه می نویسد :اگر از دانش آموزان انتظار داشته باشیم به جای درک مسئله و یافتن راه حل به حفظ کردن راه حل ها بپردازند وبه جای پروراندن ذهن خود به تراکم معلومات آماده اکتفا کنند و به جای تفکر واگرا به تفکر همگرا روی آورند . ارزشیابی پایانی را بر پایه ی همین انتظارات انجام خواهیم داد. روشن است که این نوع یادگیری(و ارزشیابی)حاصلی جز فلج کردن ذهن وازمیان بردن کنجاوی و سرکوب شدن خلاقیت ندارد.[18](احمدی 1380ص 22 )
4–وقت گیر بودن ارزشیابی مستمر
ارزشیابی مستمر چون مقطعی نیست و در طول سال تحصیلی به طور مداوم استمرار دارد . لذا با توجه به حجم زیاد دروس مختلف و جمعیت زیاد کلاس ها برای معلمان کار بسیار وقت گیری می باشد و این مسئله یکی از موانع عدم توجه به ارزشیابی مستمر وبی رغبتی معلمان به این امر محسوب می شود .
5–کمبود امکانات و تسهیلات لازم
اکثر معلمان از کمبود کاغذ و وسایل تکثیر سئوالات امتحانی در مدارس گله دارند . آنها معتقدند که برای ارزشیابی های مستمر در طول سال تحصیلی به جز پرسش هاس شفاهی و عملی معلمان باید از نظر تکثیر سئوالات و مواد آموزشی لازم در فرآیند یاددهی – یادگیری دغدغه ی خاطر نداشته باشند تا با خیال آسوده در بهبود و اصلاح این فرآیند تلاش کنند از طرف دیگر کمبود فضای آموزشی لازم برای ارزشیابی کتبی و تکالیف گروهی و عملی در بسیاری از مدارس ما متاسفانه وجود ندارد که همواره به عنوان مانعی در راه تحقق ارزشیابی مستمر به شمار می آید .
6–عدم تناسب ساختار،تشکیلات و مقررات نظام آموزشی با ارزشیابی مستمر
از آنجا که ساختار،تشکیلات و مقررات نظام آموزشی متناسب با ارزشیابی های سنتی است به همین دلیل یکی از موانع توسعه ی ارزشیابی مستمر محسوب می شود از طرف دیگر اغلب کتاب های درسی با توجه به روش های فعال تدریس طراحی و تدوین نشده است از این رو با روش های ارزشیابی نوین آموزشی تطابق نخواهد داشت زیرا ارزشیابی و فرآیند یاددهی – یادگیری دو پدیده ی درهم تنیده ولاینفک هستند .
7-فقدان ارزشیابی های عملکرد دقیق و سیستماتیک
یکی از موانع ارزشیابی مستمر در نظام آموزشی،فقدان ارزشیابی های دقیق ازعملکرد است.ارزشیابی های موجود بیشتر جنبه های تشریفاتی دارد و نتیجه ی آن ها در تصمیم گیری ها موثر نیست و هدف ازانجام چنین ارزشیابی هایی بهبود کار و فعالیت در فرآیند یاددهی – یادگیری نیست حال آنکه یکی از اهداف ارزشیابی مستمر ، مشخص شدن محاسن و معایب فرآیند یاددهی – یادگیری است و به دنبال آن تقویت محاسن و تضعیف معایب در جهت بهبود فعالیت های مورد نظر است چنین امری به توسعه ی یادگیری منجر خواهد شد .
8 - عدم توجه به آموزش معلمان در زمینه ی ارزشیابی
لزوم آموزش معلمان از لوازم توسعه است و تحقق اهداف آموزش و کارآیی و اثر بخشی نظام آموزشی منوط به آموزش مداوم معلمان است . آموزشی که معلمان را با کاروان علم و پژوهش های جدید همگام می کند و موجب افزایش مهارت و تخصص معلمان در همه ی زمینه ها به ویژه ارزشیابی می گردد و در نهایت توسعه ی جامعه را سرعت می بخشد . آموزش معلمان که هم اکنون در نظام آموزشی ما جریان دارد . اغلب به دلایل زیر موفقیت آمیز نبوده است و بستر مناسبی را برای پرورش و نگهداری معلمان شایسته ، لایق و کاردان فراهم نکرده است .
1-آموز ش ها از نوع نظری و غیر کاربردی است .
2-شرکت در دوره ها براساس ایجاد انگیزه و علاقه ی معلمان نیست .
3-هدف اغلب شرکت کنندگان در دوره ها فقط گرفتن گواهینامه ی مربوطه و امتیازات ناشی از آن است .
4-شرکت در دروه ها اجباری نیست .
5-آموخته های معلمان در محیط آموزشی به کار نمی آید .
6-آموخته ها مورد ارزشیابی دقیق قرار نمی گیرد و در تصمیم گیری ها موثر نیست.[19] (تصدیقی 1382 ص 10)
    یکی از موانع و مشکلات فراروی توسعه نظام ارزشیابی مستمر در آموزش وپرورش توجه به کمیت وعدم توجه به کیفیت و اثر بخشی است نظام آموزشی اگر در برنامه ریزی های خود فقط به کمیت ها توجه کند و از کیفیت و اثر بخشی برنامه ها غافل بماند علاوه بر اینکه به اهداف و واقعی خود نخواهد رسید از قافله ی توسعه و پیشرفت های جهانی نیز عقب خواهد ماندصرف توجه به کمیت و پیشرفت های کمی و صوری در فرآیند یادهی – یادگیری که در کوتاه مدت نتیجه خواهد داد کارایی و اثر بخشی مطالب یادگیری را مورد توجه قرار نخواهد داد.
تمام کردن و تدریس یک دوم کتاب تا نوبت اول و کل کتاب تا نوبت دوم تاکید بر کمیت و پیشرفت کمی است و با ارزشیابی مستمر که بهبود کیفی را دنبال می کند در تناقض است البته حکم زیاد کتابهای درسی یکی از عوامل بوجود آورنده ی این پدیده ی نادرست است .
راهکارهایی برای دفع موانع مشکلات ارزشیابی مستمر
برای حل مشکلات و موانع ارزشیابی مستمر در نظام آموزشی راهکارهای گوناگونی مطرح شده است که به برخی از مهم ترین آنها اشاره می کنیم .
1-اشاعه ی فرهنگ ارزشیابی و ارزشیابی مستمر
    فرهنگ مجموعه ای از روش ها و الگوهای قرار دادی و قابل آموزش در جوامع انسانی است . توسعه ی فرهنگ ارزشیابی در نظام آموزشی یک فعالیت بلند مدت است به عبارت دیگر بستر سازی فرهنگ ارزشیابی نیاز به زمان دارد براساس تحقیقات علوم تربیتی زمانی یک امر به فرهنگ عمومی تبدیل می شود که نظام ارزشی افراد نسبت به آن تغییر و تحول یابد . به عبارت دیگر برای نهادینه کردن فرهنگ ارزشیابی و ارزشیابی مستمر در نظام آموزشی باید طرز تفکر و نظام ارزشی افراد متحول شود این تغییرات باید در سه رده به نام های تغییر دانش ، تغییر نگرش و تغییر توانش انجام گیرد . به عبارت دیگر باید در معلمان و دست اندرکاران نظام آموزشی یک باور و اعتقاد عمیق نسبت به ارزشیابی مستمر بوجود آید و برای نهادینه کردن چنین باور وفرهنگی ، آموزش های منظم ، نقش موثری خواهد داشت.
2–کاهش اعتبار ارزشیابی پایانی و اهمیت دادن به ارزشیابی مستمر
کاهش اعتبار ارزشیابی پایانی و تقلیل نمره ی مربوط به آن و تاکید بر ارزشیابی مستمر باعث افزایش بهداشت روانی محیط یاددهی – یادگیری می شود . زیرا ارزش و اقتدار نمره در ارزشیابی پایانی اغلب اوقات با استرس و فشار همراه است اگر ارزش نمره ی ارزشیابی پایانی همسنگ نمرات ارزشیابی مستمر باشد علاوه براین که اضطراب امتحان می کاهد از هدف شدن امتحان نیز جلوگیری می کند .
3–کاهش حجم دروس در برنامه ریزی درسی
    مولفان و برنامه ریزیان درسی اگر از حجم دروس ( کمیت ) بکاهند معلم را در انجام ارزشیابی مستمر و بهبود فرآیند یاددهی یادگیری یاری کرده اند زیرا در فرآیند برنامه ریزی درسی ضرورت دارد که امکانات ارزشیابی که جزء لایتجزای فرآیند یاددهی – یادگیری است . لحاظ شود تامعلم به راحتی بتواند نقش خود را در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان به نحو احسن ایفا نماید .
4–رعایت استانداردهای بین المللی در زمینه ی جمعیت کلاس ها
ارزشیابی مستمر در صورتی مفید و اثر بخش خواهد بود که معلم بتواند در هر جلسه ی آموزش همه ی دانش آموزان را مورد ارزشیابی قرار دهد و نواقص آموزش را بر طرف کند و این میسر نخواهد بود مگر این که تعداد دانش آموزان کلاس ها از حد استاندارد تجاوز نکند در غیر این صورت ارزشیابی مستمر به صورت امری بی فایده و غیر موثر جلوه خواهد کرد .
5–تدارک امکانات لازم برای تسهیل ارزشیابی مستمر
    اجرای هر برنامه ای نیاز به امکانات رامی طلبد.اجرای ارزشیابی مستمر هم که این همه برآن تاکید می شود نیاز به امکاناتی از قبیل وسایل تکثیر ، کاغذ ، فضای آموزشی لازم برای پرسش های کتبی و آزمون های عملی و تکالیف گروهی دارد که برنامه ریزان آموزشی بایستی به طور جدی در فراهم کردن آن ها تلاش کنند .
6–تغییر و تحول در ساختار تشکیلات و آیین نامه های ارزشیابی آموزشی
ساختار ، تشکیلات و مقررات موجود در نظام آموزشی در راستای توجه به ارزشیابی پایانی تهیه و تدوین شده است و پاسخ گوی اهداف و فلسفه ی ارزشیابی مستمر نیست از این رو تجدید نظر و تغییر و تحول در آن امری است که در نظام آموزشی ضرورت آن شدیداً احساس می شود .
7-آموزش ضمن خدمت معلمان در زمینه ی ارزشیابی مستمر
از آنجا که اغلب معلمان تخصص ارزشیابی و ارزشیابی مستمر را کسب نکرده اند و از اصول ارزشیابی آگاه نیستند ضروری است که دوره های آموزشی کوتاه مدت ارزشیابی و ارزشیابی مستمر را طی کنند تا شناخت بیشتری را در این زمینه به دست آورند از نکات مهم در زمینه ی این آموزش ها کاربردی بودن،استمرار و موظف بودن معلمان برای شرکت در این دوره هاست . زیرا آموزش معلمان یکی از مهم ترین و اساسی ترین راه های بهسازی و بالنده سازی نظام آموزشی وجامعه است . آشنایی با تحقیقات جدید ، روش های نو در زمینه ارزشیابی از نتایج برنامه ریزی های آموزشی برای ارتقای سطح علمی معلمان در مورد ارزشیابی مستمر است .
8–توجه به کیفیت و اثر بخشی فرآیند یاددهی – یادگیری
    توجه به کیفیت در فرآیند یاددهی – یادگیری از دیگر مقوله هایی است که حرکت نظام آموزشی را به سوی توسعه ی ارزشیابی با تاکید بر خلاقیت و ابتکار به دنبال دارد و ارزشیابی مستمر از این فرآیند ، به عنوان بازخورد، این توجه به کیفیت را سرعت می بخشد .

نتیجه گیری
    توسعه ارزشیابی آموزشی به ویژه ارزشیابی مستمر در نظام آموزشی ایران درهزاره ی سوم و در شرایط فعلی با چالش ها و مشکلات بنیادین در ساختار ، قوانین ، نگر شها و مهارت ها روبه روست . این چالش ها از قبیل ، فقدان فرهنگ ارزشیابی مستمر ، اهمیت دادن به ارزشیابی پایانی ، نامتناسب بودن ساختار ، تشکیلات و مقررات نظام آموزشی با ارزشیابی مستمر و .... است این موانع و چالش ها عمدتاً ریشه ی فرهنگی ، تاریخی دارد و در ساختار ، قوانین و نگرش و فرهنگ معلمان و سایر دست اندرکاران آموزشی ریشه دوانده اند و یک شبه نمی توان آن ها را از میان برداشت .
برای رفع این موانع و مشکلات راهکارهایی که نظام آموزشی را در راستای ارزشیابی مستمر یاری می بخشد عبارتند از : اشاعه ی فرهنگ ارزشیابی ، کاهش اعتبار ارزشیابی پایانی ، توجه به کیفیت و ....
مسئولان و دست اندرکاران نظام آموزشی باید تمام همت خود را مصروف پیاده کردن این راهکارها نمایند وبا برنامه ریزی های کوتاه مدت و بلند مدت زمینه را برای توسعه ی ارزشیابی آموزشی و ارزشیابی مستمر فراهم کنند .
از دیدگاه توسعه و یک نظام آموزشی کار آمد مهم ترین ابزار و سرمایه جهت توانمند سازی جوامع در قرن جدید است و فرصتی استثنایی برای کشورهای در حال توسعه جهت جبران عقب ماندگی هاست .
آنچه بدیهی است این که پیشاهنگان عصر توسعه آموزش وپرورش در هزاره ی سوم فاتحان جهان نوین وبهره مندان دستاوردهای بشری خواهند بود و غفلت کنندگان این مهم ، مغلوبین این دوره از تاریخ و غارت زدگانی خواهند بود که سر نوشتشان توسط دیگران رقم خواهد خورد .

پیشنهادات
برای توسعه ی ارزشیابی مستمر در آموزش وپرورش پیشنهاد می شود که :
1-نمره ارزشیابی یک درس محصول ارزشیابی های مستمر باشد و ارزشیابی پایانی هم از نظر ارزش نمره گذاری برابر یک ارزشیابی مستمر باشد .
2-برای حذف حاکمیت مطلق ارزشیابی پایانی در ارزشیابی پیشرفت تحصیلی زمینه های مناسب فراهم گردد .
3–نقش ارزشیابی مستمر در ارتقای دانش آموزان پررنگ تر شود .
4–اضطراب امتحانی از طریق ارزشیابی های مستمرکاهش یابد .
5-ساختار ، تشکیلات و مقررات نظام ارزشیابی پیشرفت تحصیلی با تاکید بر ارزشیابی مستمر متحول شود .
6–آموزش تخصصی و مبتنی بر شیوه های نوین ارزشیابی برای معلمان برنامه ریزی و اجرا شود .
7-یک نظام ارزشیابی دقیق و علمی پیشرفت تحصیلی در مراکزآموزشی استقرار یابد و فرآیند یاددهی – یادگیری را در جهت بهبود کیفیت و اثر بخشی به طور مستمر مورد ارزشیابی قرار دهد.
منابع: 1-تصدیقی1367ص95 2-تصدیقی1371ص2و3 3-تصدیقی1382ص18و19 4-تصدیقی1380ص212 5-کیامنش1373ص8 6-کرانباخ1963ص672 7-ولف1371ص10 8-بولا1362ص8 9-کیامنش1363ص5 10-بولا1363ص4 11-بازرگان1358ص11 12-علی اکبر سیف1376ص121 13-شعبانی1382ص336و337 14-شعبانی1382ص341و342 15-حیدری1382ص34و35 16-کیامنش1382ص85 17-آیین نامه آموزشی1379ص34 و35 18-احمدی1380ص22 19-تصدیقی1382ص10

ارزشیابی آموزشی

ارزشیابی آموزشی

مطالب مشابه :

ارزشیابی آموزشی

ارزشیابی توصیفی روش موفقی است

شیوه ارزشیابی توصیفی در دوره دوم ابتدایی تغییر می‌کند

اجبار تکمیل فرم ارزشیابی استادان

سایت سامانه جامع مدیریت آموزش و یادگیری فرهنگیان(ltms)

نحوه حضور دانش‌آموزان مشمول ارزشیابی توصیفی در امتحانات کتبی مشخص شد

امتحانات هماهنگ پایه ششم و سرنوشت دانش‌آموزانی که به روش توصیفی ارزشیابی می‌شوند

آیین نامه ارزشیابی پیشرفت تحصیلی و تربیتی دوره ابتدایی