اهمیت مقامات موسیقی درتلاوت قرآن
اصطلاحات
موسیقیایی قرائت قرآن
درابتدا باید با مبحث فاصله ها در موسیقی قرائت قرآن آشنا بشویم که به سه بخش تقسیم می شود:
- ثلاثی: به سه نت پی در پی گفته می شود که فاصلۀ ثلاثی از 2 پرده بیشتر می شود.
- جنس: (دانگ، دیوان، ذی الاربع، تتراکورد): به چهار نت پی در پی گفته می شود که فاصله جنس از 3 پرده بیشتر می باشد.
- عقد:( ذی الخمس): به پنج نت پی درپی گفته می شود که فاصله عقد از 5/3 پرده بیشتر می باشد[1].
- مقام:در کل مقام از 8 نت پی در پی با فاصله هایی معین نسبت به خود که به نت اول آن «قرار» که در موسیقی ایرانی به آن «نت آغازین» ( تنیک) و به نت هشتم آن « جواب» که در موسیقی ایرانی به آن «هنگام» ( اکتاو) و به هنگام جواب « جواب الجواب» گفته می شود. تقریباً از نظر مفهومی مقام در علم قرائت معادل دستگاه در موسیقی ردیفی ایرانی می باشد اما نه بصورت علمی و دقیق بلکه فقط ضمن اگاه شدن تقریبی مفهوم ان در علم قرائت قران.
مقامات موسیقی قرائت قرآن مجید از به هم پیوستن دو جنس (دانگ) که یکی مقام اصلی و دیگری مقام فرعی می باشد به وجود می آید که خود این به هم پیوستن جنس ها (دانگ) به سه صورت زیر می باشد:
1- مقام های منفصل: به مقام های گفته می شود که بین دو جنس آن یک فاصله وجود داشته باشد.( معمولاً دو پرده یا2/1 پرده).
2- مقام های متصل: به مقام های گفته می شود که بین دو جنس آنها هیچ فاصله ای وجود نداشته و ان دو جنس به هم متصل باشند
3- مقام های متداخل( مرکب): به مقام های گفته می شود که جنس اول آنها با جنس دوم آنها ادغام شده باشند.
4- به مقامهای که دارای فواصل یکسان می باشند و فقط نت شروع « قرار» آنها متفاوت است مقام های « مصور» می گویند. مانند گوشۀ حصار در چهار گاه در موسیقی ایران که یک نوع مقام مصور می باشد که پنج درجه از چهارگاه بالاتر می باشد.
5- هر گاه مقامی را از نت « قرار » آن شروع و تلاوت نکنیم به آن « تصویر» می گویند.
6- در مورد مقامهای فرعی باید گفت که به مقامهایی گفته می شود که جنس اول آنها مانند مقام اصلی خودشان است ولی از جنس دوم و فرعی با هم متفاوت هستند.
نکته دیگری که باید در اینجا ذکر شود این است که در موسیقی کشورهای عربی چیزی معادل «ردیف سنتی» وجود ندارد. ولی در علم قرائت قرآن هر کدام از قاریان مهم دارای سبک و تکنیک خاصی به خود می باشند.که باز هم معادل ردیف موسیقی ایران نمی شود بلکه به نوعی نشان دهندی طرز قرائت ونحوی استفاده وترکیب مقامات و تکنیک های صوتی وابداعات ان نسبت به دیگر قاریان می باشد.
به صورت مثال استاد شحات انور یکی از قاریان بزرگ دنیای اسلام که در مورد یکی از آیه های قرآن مجید ( سوره بقره/ 250) که توسط استاد مصطفی اسماعیل قرائت شد گفت هر کسی جز استاد اسماعیل این آیه را به این لحن و حالت نخواند حق این آیه را ادا نکرده است.
آشنایی با مقامات و نغمات موسیقی قرائت قرآن
در مورد کاربرد مقامات موسیقی در فن قرائت قرآن مجید باید گفت که علم صوت و لحن در خدمت مفهوم آیات قرآن می باشد. حتی در حدی که وقتی که یک آیه را به صورت دو مقام مختلف قرائت کنید مفهوم آیه قابل تغییر کردن و ممکن است تاثیر نا مناسب بر روی مستمع بگذارد. این مقامات و الحان بیان کنندۀ حالات غم و اندوه، امر، وحی، دعا و انابه، توبه، شادی و مسرت، خوف و ترس و بیان داستان مورد استفاده قرار می گیرد. هر کدام جایگاه و استفادۀ مخصوص به خود دارد پس می بینیم که استفاده از مقامات و الحان در قرائت قرآن مجید با استفاده دستگاهها و گوشه ها در موسیقی ایران متفاوت می باشد. برای مثال می توان آواز دشتی را هم برای قطعات حماسی مانند سرود « ای ایران» و هم حزن و اندوه و هم قطعات فولکوریک و هم قطعات سنتی اصیل استفاده نمود اما در مورد مقامات قرانی به این صورت نمی باشد.
نکته بعدی که باید به آن دقت کرد این است که اصطلاح های « قرار، جواب، جواب الجواب» در علم قرائت قرآن به این معنی نمی باشد که حتماً این بخش ها باید با صدای بم یا زیر قرائت کرد بلکه بیان کننده تعدادی از مقام های فرعی آن مقام اصلی در محدودۀ درجه های آن می باشند. در مورد آموزش این الحان و مقامات به دو شیوه 1- سماعی ( تلقید محض)2 – شیوه کلاسیک( آموزش علمی)[2] استفاده می شود؛که در بین قاریان در ایران معمولاً از شیوه اول استفاده می شود.
در این بخش ما برای مقایسه و نشان دادن فواصل مقامات قرآنی آنها را به صورت زبان موسیقی ترسیم می کنیم. ولی این عمل در بین قاریان مرسوم نیست زیرا صدای قاریان دارای دیاپازون و یک مبنای خاص نیست. برای مثال وقتی می خواهند مقام حجاز(دو) را اجرا کنند ممکن است آن را به صورت حجاز(ر،ردیز،فا،...) اجرا کنند و مهم این می باشد که آن فاصله حجاز اجرا شود به همین دلیل نمی توان از اصطلاحات دقیق و نام درجه های موسیقی روی مقامات اجرا شده توسط آنها گذاشت بلکه فقط برای تفهیم شما از این روش استفاده شده است. و این هم را می توان دلیل پیشرفت نه چندان قاریان جوان ایرانی در سطح جهان بیان کرد. در حدی که حالت افراط و تفریط بین آموزش این بخش صورت گرفته است که عهدۀ فقط به صورت کلی و تقلید به این بخش پرداختند و عهدۀ دیگر کل قرائت خود را فدای الحان و نغمات کرده اند. جالب این می باشد که بسیاری از صاحب نظران اذعان دارند که عدم آشنایی قاریان عزیز ایرانی به موسیقی ایرانی باعث چنین مساله ای شده است. در حدی این مساله بزرگ می باشد که استاد جواد مسگری می گوید: سالها پیش یکی از اساتید مصر(استاد شحات انور) هنگامی که برای اولین بار در مشهد مقدس تلاوت نمود برخی از قاریان برجسته مشهد اسامی نغمات را از وی پرسیده بودند. ایشان در جواب این سوال گفته بودند که چرا از من اسامی نغمات را می پرسید؟ بیشتر اینها مقامهای موسیقی ایرانی است. از این موضوع جالبتر این که بیشتر قاریان ایرانی نام این مقامهای موسیقی را مثل اعراب تلفظ می کنند. مثلاً به مقام راست، مقام رست می گویند یا به مقام سه گاه، سیکاه یا السیجاه و به بسته نگار البستنیکار می گفتند!.
eمقامات موسیقی قرائت قرآن مجیدe
1- مقام بیات: یکی از وسیعترین مقام در بین مقامات دیگر می باشد و معادل دستگاه شور در موسیقی ایران می باشد. در حدی که به دستگاه شور در ایران دستگاه مادر می گویند به مقام بیات نیز لقب ( ام المقامات) یعنی مادر مقامات داده شده است. مقام بیات در بین قاریان دارای اهمیت بسیاری می باشد. زیرا در قرائت قاری باید حتماً اولین مقام را برای شروع قرائت خود از مقام بیات استفاده کند و این مقام را از پایین ترین درجۀ صوتی خود شروع کند و به ترتیب به مقامات بعدی با اضافه کردن درجۀ صوتی خود وارد شود. مقام بیات دارای مقامات فرعی و نغمه های همچون بیات دوگاه، بیات نوا، بیات حسینی، بیات عجم، بیات گردان، بیات محیر، نغمه محیر حسینی، بیات شوری، حصار، محیر، حسینی عشیران، لامی، ترک، ابراهیمی، کرد، رمل و نهفت می باشد که بعضی از حالت آنها در موسیقی ایران هم یافت می شوند. و بیشتر آنها از نظر اسم فقط مشابه گوشه ها و دستگاه های موسیقی ایران می باشد.و در طول تاریخ حالت آنها مورد تغییر قرار گرفته است و یا شباهت هایی به حالت دستگاه دیگر دارند. استاد مصطفی اسماعیل از جمله قاریانی بوده است که تسلط و مهارت خاصی در اجرای مقام بیات دارا بود. در حدی که در یک قرائت خود بیش از یک و نیم صحفه از قرائت خود را به اجرای مقام بیات و زیر مجموعه آن اختصاص می داد تا اندازه ای که دیگر آن مقام را به حد اشباع می رساند و بعد وارد مقامات دیگر می شد. مقام بیات دارای حالت بسیار آرامش بخش و آرام می باشد. مانند پیرمردی که از تمام دوران عمر خود تجربه ای به همراه دارد .ما در درون مقام بیات می توانیم ترکیب تمام مقامات اصلی با مقام بیات را مشاهده کنیم واین نوع ترکیب مقامات دیگر را با مقام بیات پلی برای انتقال به مقام های دیگر می باشد. ولی از نظر دقیق دستگاه شور را می توان با مقام فرعی عشیران حسینی (حسینی عشیران ) یا بیاتین مقایسه کرد که یکی از مقامات فرعی مقام بیات می باشد. نکته دیگری که در مورد اسامی مقامات باید متذکر شویم این می باشد که پسوند و پیشوندهای این مقامات به معنای اشاره این مقام فرعی بر روی درجۀ مورد نظر خود می باشد که هر مقامی بر روی این درجه تمرکز خاصی داشته باشد، پیشوند یا پسوند اسم این درجه را به خود می گیرد. مانند مقام فرعی بیات دوگاه به این دلیل که در موسیقی مصر به درجه (ر) بکار(Re) دوگاه می گویند و وقتی مقام بیات بر روی این درجه استقرار پیدا می کند پسوند دو گاه به خود می گیرد. حال برخی از ترکیبات و پیوند مقام های دیگر با مقام بیات و تشکیل مقام های فرعی مقام بیات می پردازیم:
2- مقام راست(رست، رصد): یکی از بزرگترین مقام ها بعد از مقام بیات می باشد.در موسیقی مصر و بین قاریان به لقب "آبا اصلیهیا ام لادوار یا ملک المقامات" داده شده است. مقام راست از نظر حالت شباهت زیادی با عراق آواز افشاری در دستگاه شور دارد. در بین قاریان زمانی در قرائت استفاده می شود که مفهوم آیه حالت « صلابت و متانت، حزن و تمنا، طلب، امر، تاکید، تضرع، خواست، ادعیه، توبه، انابه» داشته باشد. معمولاً قاریان بعد از مقام بیات وارد مقام راست می شوند مانند قاریانی همچون استاد محمد صدیق منشای و استاد شحات محمد انور[3] . مقام راست از نظر حالت بسیار زیبا و پر کاربرد است. حالت زیبای آن مخصوصاً در حالت مناجات در ماههای رمضان بسیار مناسب است. استاد محمد رضا شجریان مناجات معروف خود "ربنا" را در این مقام اجرا کرده است. مقام راست یکی از مقام های موسیقی ایران در زمان قدیم می باشد که ابداع آن را به باربد موسیقی دان زمان ساسانیان نسبت داده اند. که معنی این مقام را مستقیم و بدون پستی و بلندی گفته اند. این مقام مانند مقام های دیگر موسیقی ایران در طول تاریخ به وسیله موسیقیدانان ایرانی یا بازرگانان یا تبادلات فرهنگی وارد موسیقی کشورهای عربی شده است و مورد تغییرات با حالت و روحیات آن مکان قرار گرفته است.مقام راست با مقام هایی همچون چهارگاه، سه گاه، نهاوند قابل اجرا می باشد. مقام راست دارای مقام های فرعی و نغماتی همچون: راست نوا، راست گردان، مقام سوزناک، مقام ماهور، مقام نیشابور( نیشابورک)، دوگاه نیشابورک، نوا، نیریز راست، یگاه، محیر، محیر نیشابورک، مقام اصفهان، مقام راست کبیر می باشد. که به نوع پیوند و تشکیل آنها با مقام راست می پردازیم:
3- مقام صبا: یکی از حزین ترین و محزون ترین مقام ها بین مقامات موسیقی قرائت قرآن می باشد. مقام صبا دارای گستردگی از نظر مقامات فرعی نمی باشد ولی به دلیل حالت خاص و تاثیر زیادی که بر روی مستعمین می گذارد در بین قاریان از اهمیت بسیاری برخودار می باشد. معادل مقام صبا در موسیقی ردیفی ایران وجود ندارد ولی معادل آواز" شور عرب" که در موسیقی محلی و تغزیه خوانی ها بیشتر کاربرد دارد و در بین موسیقی دانان ایرانی زیاد مورد استفاده قرار نمی گیرد. مقام صبا در مورد آیاتی مورد استفاده قرار می گیرد که بیان کننده حالاتی همچون: خوف و خشیت، توبه و انابه، مغفرت و ندامت، استغاثه، سوز و اندوه، حسرت، تضرع، درد و رنج مظلوم و احوالات قیامت[4] داشته باشد. از اساتیدی که در اجرای این مقام مهارت و با زیبایی تمام اجرا کرده اند: استاد شیخ عبدالباسط و استاد مصطفی اسماعیل بوده اند. مقام صبا دارای مقامات فرعی همچون: صبا دوگاه، صبا عجم، صبا محیر، صبا زمزم می باشد. مقام صبا را با مقاماتی همچون بیات، سه گاه و نهاوند قابل اجرا می باشد. غالباً اساتید بعد از مقام صبا به مقام عجم اشاره می کنند و حالت خاصی مانند یک گشایش بعد از سختی های فراوان را در مستعمین به وجود می آورد و دوباره به مقام صبا فرود می کنند.
4- مقام سه گاه (سکاه،السیجاه): یکی از زیباترین و شورانگیزترین مقام ها بین مقامات قرائت قران می باشد. حالت مقام سه گاه تقریباً معادل با دستگاه سه گاه در موسیقی ردیفی ایران می باشد. این مقام دارای مقامات فرعی همچون:سه گاه نوا، اوج، سه گردان بزرگ، مقام عراق، دوگاه عراق، نوا، مقام هزام، حصار هزام، ماهور، گردان هزام، مقام بسته نگار و نغمه عجم می باشد. مقام سه گاه در مورد آیاتی مورد استفاده قرار می گیرد که حالاتی همچون: رحمت و شادی، فرح، بشارت، امید و رجا داشته باشد نکته ای که باید در این جا به ان توجه داشته باشیم کاربرد مقام فرعی" بستنه گار" و جایگاه مخصوص ان در بین اجرای مقام سه گاه می باشد که در مورد ایاتی استفاده می شود که رحمت خداوند و جایگاه بهشتیان را بیان می کند و در بین ایات اشاره ای هم به جایگاه کافران در جهنم می شود در اینجا باید از این مقام استفاده کرد زیرا این مقام ترکیب از مقام" سه گاه" و مقام فرعی" صبا" می باشد و حالت ی مانند افسوس و غم را برای مستمعین به وجود می اورد. این مقام با مقام های همچون حجاز و نهاوند قابل اجرا می باشد.
5- مقام حجاز: یکی از اصیل ترین و زیباترین و پرکاربردترین مقام ها بین قاریان می باشد. این مقام با گوشه حجاز در آواز ابوعطا دستگاه شور بسیار متفاوت است بطوری فقط در اسم با این مقام تشابه دارد. تقریباً می توان گفت که مقام حجاز با آواز همایون شباهت بیشتری دارد. مقام حجاز یکی از مقام هایی می باشد که از اصالت تاریخی و فرهنگی مردم عربستان می باشد که در طول تاریخ آن را حفظ و به تبادل آن با کشورهای دیگر پرداخته اند. این مقام با مقام های همچون صبا و سه گاه قابل اجرا می باشد. این مقام را می توان در مورد آیاتی استفاده قرار داد که حالاتی همچون: بشارت و انذار، خوف، القاء مطلب و سخن، بزرگی و عظمت، جاودانگی، هشدار، عقاب و عتاب، اوامر و نواهی داشته باشد. مقام حجاز یکی از مقام اصلی در اذان می باشد به صورتی که به اذان جلوۀ و به مستعمین نشاطی مضاعف می دهد. مقام حجاز دارای مقامات فرعی همچون:حجاز دوگاه، حجاز نوا،حجاز حسینی، حجاز محیر، حجاز عجمی، مقام شهناز، شهناز حسینی، شهناز محیر، زنگوله و زنحبران می باشد.
6- مقام نهاوند: یکی از زیباترین و لطیف ترین مقام بین مقامات قرائت می باشد. این مقام دارای حالت خاص می باشد که اگر یک قاری با توانایی و تکنیک خاص آن را در قرائت استفاده کند می تواند مفهوم و تاثیر آیات را در روح مستعمین دو چندان کند. این مقام در مورد آیاتی مورد استفاده قرار می گیرد که حالاتی همچون: پند و اندرز، حکایت و روایت، قال و مقول، حمد و ثنا، نقل قصص به صورت خبری، عشق و محبت، تحمل و صبر، تانی و متانت داشته باشد. این مقام معادل گام مینور در موسیقی کلاسیک و تقریباً شبیه به آواز اصفهلان در دستگاه همایون می باشد. مقام نهاوند با مقام های همچون راست و چهار گاه همخوانی و قابلیت اجرا دارد. در مقام نهاوند دو مقام فرعی بنام های "نواثر" و "نگریز" وجود دارد که به دلیل حالت خاص آنها و گستردگی آنها نسبت به دیگر مقامات مقام نهاوند در خیلی از کتب این دو مقام را دو مقام مستقل از مقام نهاوند محسوب می کنند.
7- مقام عجم: یکی از خاص ترین حالت ها بین مقامات قرآنی است. به صورتی که می توان به راحتی آن را از بقیه مقامات تشیخص داد. این مقام دارای حالت بسیار زیبا و دلنشین می باشد. و از هر نوع حزن و اندوهی به دور می باشد. مقام عجم تقریباً معادل دستگاه ماهور در موسیقی ردیفی ایران می باشد. این مقام مانند خیلی دیگر از مقامات موسیقی که در کشورهای عربی همچون مصر استفاده قرار گرفته است. باید دانست که کلمه" عجم"دربین اعراب به هر چیز غیر از عرب را می گویند. و در موسیقی ردیفی ایران هم اسامی مانند «نوروز عجم» وجود دارد که ممکن است بعد از به استفاده گرفتن مقام "نوروز" در بین اعراب و اضافه کردن پسوند" عجم" به این مقام دوباره با این اسم جدید به اصل و مبدا خود باز گشته باشد . این مقام با مقام های همچون نهاوند و صبا قابل اجراست. ولی در کل مقام عجم را بیشتر بعد از مقام صبا اجرا می کنند. مقام عجم در مورد آیاتی مورد استفاده قرار می گیرد که حالاتی همچون: عطا و بخشش، رحمت و مغفرت، حزن، خوف و خشیت داشته باشد.
8- مقام کرد: مقام کرد شباهت زیادی با مقام بیات دارد(درجه ی دوم در مقام کرد ربع پرده بالاتر از درجه ی دوم در مقام بیات است) پس اجرای آن توسط قاریان و تشخیص آن برای مستعمین کمی مشکل است. شاید برای یک نوازنده این تفاوت اصلا سخت نباشد ولی برای یک قاری که می خواهد بیش از ده مقام اصلی وفرعی را بدون هیچ تمرین قبلی و کاملا بداهه در یک مجلس اجرا کند بس کار مشکل و بیسار دشواری می باشد. این مقام دارای لطافت خاصی نسبت به دیگر مقامات قرائت می باشد که کمی شباهت به مقام نهاوند دارد. مقام کرد دارای مقامات فرعی همچون: حجاز کارکردی، طرز نوین، شوق طرب، شنهاز کردی، کرد دوگاه، لامی، کرد حسینی و کرد عجم می باشد. از نظر اجرا ی مقام کرد در مورد آیات باید بسیار دقت کرد زیرا حالت مقام کرد حالت خاص به مفهوم آیات می دهد. مقام کرد در بین اساتید علم صوت و لحن دارای نظرات مختلف می باشد. بعضی از اساتید و قاریان این مقام را یکی از مقامات اصلی قرائت محسوب می کنند و بعضی دیگر این مقام را جزو مقامات اصلی قرائت نمی دانند.
|
|
مطالب مشابه :
بداهه نوازی هائی جاودانه از پرویز یاحقی در در مایه شور - غریبانه – بهانه – عطر شراب - وبلاگ یاحقی
پاسخ گویی به این مسائل کار یکی دو خط نوشته و چند ، از دیدگاه بر اساس ذهنیات
سازهای موسیقی
تو غیر از من چنگ نام خود را نیز با خط میخی نوازنده به احتمال قوی باربد می باشد
خوانندگان
تو با هر کس به غیر از من چه میگویی؟ به پیش اور دو دست خالی خودرا. با زبان بسته ات کاری
اهمیت مقامات موسیقی درتلاوت قرآن
ابداع آن را به باربد موسیقی دان نهاوند در خیلی از کتب این دو مقام را دو ذهنیات .
انوشیروان روحانی
انوشیروان روحانی پس از سه سال که مدّت در «جامعه باربد» که به دو دست خالی
برچسب :
دو خط از ذهنیات باربد