واژه های مشتق در دفترچهارم مثنوی

چکیده :

زبان وسیله ی برقراری ارتباط و تبادل اندیشه ها بین انسان ها است و دستور زبان نظامی از قاعده ها است ،که ارتباط صورت آوایی و معنایی را در جمله های زبان مشخص می نماید،علمی که دراین باره بحث می کند صرف ونحو است . نحو به بررسی نقش کلمات در جمله می پردازد و صرف واژه ها را جداگانه مورد بررسی قرار می دهد و ساخت آن ها را مشخص می سازد.

موضوع این مقاله واژه های مشتق در دفتر چهارم مثنوی است که به علم صرف برمی گردد . زبان فارسی زبان ترکیبی است و مولوی با قدرت خلاق خود ترکیباتی بدیع آفریده است ، در این مقاله ابتدا توضیحات مختصری راجع به زبان و دستور زبان داده شده سپس ترکیب های اسمی و وصفی دفتر چهارم مثنوی با توجه به وند های به کار رفته در ساخت کلمات دسته بندی شده و برای هر کدام از عنوان ها شاهد مثال شعری آورده شده است، با توجه به بسامد بالای واژه های مشتق در مثنوی فقط اسم ها و صفت ها آورده شده و از آوردن حروف و فعل ها صرف نظر شده است .

واژگان کلیدی : زبان-دستور زبان-مثنوی-اشتقاق-اسم-صفت

مقدمه :

زبان یکی ازاستعدادهای شگفت انگیزودرخشان بشر است; زیرادربین مخلوقات جهان ، انسان تنهاموجودی است که زبان ملفوظ دارد ومی تواندباآن

افکاروعواطف خودرابه دقت به دیگران انتقال دهد.بنابراین زبان مهم ترین وسیله ی ارتباط بین مردم وبزرگ ترین عامل تشکیل اجتماعات

وفرهنگ وتمدن وعلم وهنر است،اگرزبان نبودبشرباحیوانات دیگرتفاوت چندانی نداشت.

علاوه براین زبان مایه ی پدیدآمدن بزرگ ترین هنر نوع بشر یعنی ادبیات است به گفته ی دیگرادبیات هرقوم که یکی ازاختیارات وی

است،اززبان سرچشمه می گیردپس اگرمازبان نداشتیم،شعروادبیات هم نداشتیم.(فرشیدورد،1379:2)

اهمیت تحقیقات مربوط به زبان فارسی-این میراث گران قدرملی وفرهنگی ایرانیان -برکسی پوشیده نیست،تاکنون پژوهشهای زیادی دراین

زمینه صورت گرفته ،ولی هنوزمواردی می توان یافت که بررسی بیش تر درباره ی آن هاضروری به نظر می رسد،ساختمان واژه یکی از

این موارد است.ازآن جاکه زبان فارسی زبان ترکیبی است،یعنی می توان از پیوستن واژه های زبان به یکدیگر یاافزودن پیشوندهاوپسوندها

به آن هابرای بیان معانی ومفاهیم تازه بهره گرفت،می توان بابررسی واژه های مشتق ومرکب درآثارگذشتگان،الگوی ساخت واژه راازآن

ها استخراج کردودرساختن واژه های جدید از آن هابهره برد.

یکی ازآثارارزشمندوغنی زبان وادب فارسی مثنوی مولوی است که سوای جنبه های عرفانی وادبی،زبان بدیع وشگرفی داردودرسراسرآن

انواع واژگان مشتق،مرکب ومشتق مرکب برای بیان مفاهیم عرفانی وحکمی به کار رفته است.واژه هایی شاخص درمثنوی یافت می شود

که مختص خود اوست،مثل:نوربار،خشمین ،زهرمند. موضوع این مقاله اشتقاق در دفتر چهارم مثنوی می باشد که باتوجه به ازدیادترکیب ها

درابیات مثنوی نمونه هایی از اشعارآورده شده ودیگر واژه ها باذکرآدرس وشماره ی ابیات ذکرشده است،همچنین برای جلوگیری از اطناب مقاله از

آوردن حروف وفعل ها صرف نظر شده است.

امیداست این مقاله مورد استفاده ی دوست داران ادب فارسی واقع شود.

زبان چیست ؟ زبان وسیله ی برقراری ارتباط یعنی تفهیم و تفاهم میان انسان هاست وسیله ای آوایی که قابلیت تجزیه و تحلیل دوگانه داشته باشد.

تجزیه نخست مفاهیم به واحدهایی آوایی تجزیه می شوند که هم صورت آوایی دارند و هم معنا که به این ها تکواژ می گویند . تجزیه دوم هر یک از واحد های تجزیه نخست به نوبه خود به واحدهایی کوچک تر تقسیم می شوند که فقط صورت آوایی دارند اما معنا ندارند به آن واج می گویند .

(مشکوةالدینی،2:1379)

زبان وظایف متعددی رابرعهده دارد که یکی از آن هاایجادارتباط ودیگری تکیه گاه اندیشه است منظورازایجادارتباط انتقال اطلاعات وتجربیات میان افرادوجوامع است،وتکیه گاه اندیشه یعنی بیان اندیشه وانتخاب واژه های مناسب برای بیان مفاهیم وپدیده های عالم بیرون.

زبان به عنوان یک کل یک پارچه به دلیل گستردگی بیش از حدش ، نمی تواند به سادگی مورد مطالعه قرار گیرد و ناگزیر باید تقسیم شود که از کوچک ترین واحد آن تا بزرگ ترین واحدزبان عبارتست از :واج،تکواژ،واژه،گروه،جمله،جمله مستقل.

دستور زبان :

زبان را به عنوان مجموعه ای از جمله های بی شمار می توان تصور کرد که هر یک از آنها صورت آوایی و نیز تعبیر معنایی ویژه ای را داراست . بر این پایه ، دستور زبان را نیز به عنوان نظامی از قاعده ها می توان تعریف کرد که ارتباط صورت آوایی و معنی را در هر جمله زبان مشخص می نماید (مشکوه الدینی ، 1364 : 7)

دستور به آن جنبه صوری زبان گفته می شود که در آن طبقات بسته عمل می کنند ، طبقات بسته دستگاه های دستوری را در برمی گیرند و انتخاب را در مفهوم زبان شناسی ممکن می سازند (باطني ، 1356 : 30)

بخش های دستور زبان :

بخش نحوی :

قاعده های ویژه مربوط به قالب ریزی و تنظیم تکواژها را به صورت جمله های عادی زبان شامل است و در واقع چگونگی پیوند معنی و صورت آوایی را در هر جمله مشخص می سازد . برای هر جمله دو قشر ساختی می توان در نظر گرفت.ژرف ساخت و رو ساخت .

ژرف ساخت در بر دارنده عناصر اصلی جمله و روابط دستوری موجود میان آن هاست و زیر بنای جمله را تشکیل می دهد . رو ساخت جمله همان صورت عینی و محسوس آن است که تولید و شنیده می شود .( باطني ، 1356 : 90)

بخش صرفی :

صرف شعبه ای از دستور زبان و زبان شناسی است که خصوصیات کلمه ها و سازه ها را به تنهایی بررسی می کند . موضوع صرف یا سازه شناسی عبارتست از سازه ، کلمه ، اجزای کلام ، ترکیب ، اشتقاق ، سازه شناسی لغوی ، لغت سازی و واج های سازه ای . صرف از لحاظ بررسی های زمانی بر دو قسم است :

1- صرف هم زمانی که سازه ها و کلمه ها را در طول یک دوره معین مورد مطالعه قرار می دهد .

2- صرف تاریخی یا صرف تطوری که تحول سازه ها و کلمات را در طول تاریخ بررسی می کند ، علاوه بر این صرف خود اقسامی دارد از قبیل : صرف یا سازه شناسی دستوری یا نحوی که به مطالعه ي سازه های دستوری و نحوی می پردازد ؛ و دیگری صرف یا سازه شناسی لغوی که درباره ساختمان کلمه بسیط ، مشتق و مرکب تحقیق می کند . (فرشيدورد، 1384 : 124 )

موضوع این مقاله اشتقاق در دفتر چهارم مثنوی می باشد که ساختمان کلمات را بررسی می کند و به سازه شناسی لغوی مربوط می شود .

ترکیب در زبان فارسی :

زبان فارسی یکی از زبان های دسته ی غربی ، زبان های هندو ایرانی ، از گروه زبان های هندو اروپایی و زبانی ترکیبی است ، مراد از ترکیبی این است که می توان از پیوستن واژه های زبان به یکدیگر ، یا افزودن پیشوند ها و پسوند ها بدان ها برای بیان معانی و مفاهیم تازه بهره گرفت و بدین گونه هزار ها واژه ي جدید با معانی تازه می توان ساخت . یک واژه حتی می تواند چند بار صورت ترکیبی پیدا کند . مثلاً از واژه «خرد» می توان : خردمند ، بخرد ، خردمندانه ، خردمندانگی و ... ساخت . (، مقربی ، 1372 : 7)

با توجه به مطالب ارائه شده ، ترکیب های اشتقاقی در دفتر چهارم مثنوی به نمایش گذاشته می شود .

از مختصات زبان فارسی سهولت ترکیب و کثرت آنهاست . مراد از ترکیب به هم پیوستن دو یا چند کلمه مستقل است که هریک معنی خاصی دارد و از پیوند آن ها کلمه تازه ای حاصل می شود که اگرچه متضمن معنی اجزاء نیز هست مفهوم مستقل و تازه ای نیز دارد .

ترکیب و اشتقاق در مثنوی :

کتاب مثنوی معنوی یکی از آثار ارزشمند و غنی زبان فارسی است که سرشار از واژه های زیبا و خوش آهنگ است که می توان با بررسی الگوهای ساخت واژه ي آن ، این گنجینه ی پربار ادب فارسی را بهتر شناخت . اکنون واژه های مشتق ، دفتر چهارم مثنوی که در این مقاله ی تحقیقی استخراج گردیده به نمایش گذاشته می شود .

الف – مشتق ها واژه هایی (اسم یا صفت) هستند که از یک تکواژ آزاد و یک یا چند وند ساخته می شوند.پيشوند وندي است كه قبل ازپايه قرارمي گيرد.(كلباسي،24:1380)کلمات مشتق ساخته شده با پیشوند در دفتر چهارم به قرار زیر است :

1- پیشوند «با» + اسم /صفت/ بن فعل = صفت

تلخ و تیز و مالش بسیار ده تا شود پاک و لطیف و بافره (مولوی ، 1386 : 577 )

اندر ایشان حرص بنهاده خدا تا بود گرما به گرم و با نوا (همان ، 563 )

دیگرواژه ها:

واژه	شماره بیت	صفحه	واژه	شماره بیت	صفحه
بابرهان	357	568	باشرر	596	578
باخور	428	571	بااختیار	1096	599
باخواب	428	571	باشعله	2188	645
بافروز	453	571	با دها	3067	684

2- پیشوند (بی) + اسم / صفت = صفت/قید

باز این را بند هیزم ساز زود بی توقف هم بر آن حالی که بود (همان ، 583)

این عصا را ای پسر تنها مبین که عصا بی کف حق نبود چنین (همان ، 598)

فربه اش کن آنگهش کش ای قصاب ز آنکه بی برگند در دوزخ کلاب (همان ، 598)دی

دیگرواژه ها:

واژه	شماره بیت	صفحه	واژه	شماره بیت	صفحه
بی سپاس	190	561	بی مکناس	479	573
بی فرسخ	535	575	بی میل	535	575
بی سلسله	1017	600	بی اوستا	1298	607
بی توفیر	1745	627	بی هیزمی	2001	638
بی الهام	2115	642	بی ستوه	2127	643
بی محک	2303	651	بی ضرورت	2437	656
بی نماز	2476	658	بی تکلیف	2542	661
بی عقال	2696	667	بی سیر	2895	676
بی لهب	3061	683	بی تف	3624	706
بی بهار	3520	702	بی دارو	3520	702
بی تعلق	2697	709	بی تغیًر	3789	713

3- پیشوند (ب) + اسم = صفت

آن غلامان و کنیزان بناز پیش چشمش همچو پوسیده پیاز (همان،590)

4- پیشوند (ب) + بن ماضی + پسوند (ه) = صفت

که چرا این اطلس بگزیده را بر دریدی چه کنم بدریده را (همان ،652)

5- پیشوند (نا) + بن فعل + پسوند ( ه ) = صفت/ قید

لیک نادانسته آرم این نفس تا که هر گوشی ننوشد این جرس(همان،560)

از فراقت زرد شد رخسار و رو برگ زردی میوه ناپخته تو(همان،565)

دیگرواژه ها:

واژه	شماره بیت	صفحه	واژه	شماره بیت	صفحه
ناگرفته	621	579	ناشنوده	2454	657
نادیده	2466	657	ناخوانده	2896	676
ناکرده	3606	706	ناروفته	3663	707

6- پیشوند (نا) + اسم/ صفت /ضمیر = صفت/قید

ناکسان را ترک کن بهر کسان قصه را پایان برو مخلص رسان (همان،554)

ورنه تلخ و تیزی مالیدی در او گنده گشتی ناخوش و ناپاک بو (همان،557)

ترس ترسان که نباید ناگهان چشم او بر من فتد از امتحان (همان ،579)

دیگرواژه ها:

واژه	شماره بیت	صفحه	واژه	شماره بیت	صفحه
ناامید	513	574	ناموضع	912	591
نامستجاب	1483	615	نالایق	1542	618
نادرخور	1629	622	ناهمتا	2016	638
نامنتهی	2355	653	ناکام	2531	660
ناجای	3405	697	ناشکر	3835	715

7- پیشوند (بر) + بن ماضی + پسوند ( ه ) = صفت

ملک بر بسته چنان باشد ضعیف ملک بررسته چنان باشد شریف (همان،572)

8- پیشوند ( در ) + بن فعل = صفت / اسم

مر خبیثان را نسازد طیبات در خور و لایق نباشد ای ثقات (همان، 564)

حمله بردی سوی در بندان غیب تا نیاید این طرف مردان غیب (همان ،656)

9- پیشوند ( هم ) + اسم/ ضمیر / بن فعل = اسم / صفت

گر بمیرد این چراغ و طی شود خانه ی همسایه مظلم کی شود (همان، 572)

بر سر آتش به پشت تا به ای با حماقت گشت او هم خوابه ای(همان، 649)

خرده کاری بودوتفریقش خطر همچواوصال بدن باهمدگر (همان،590)

دیگرواژه ها:

واژه	شماره بیت	صفحه	واژه	شماره بیت	صفحه
هم طبع	1087	599	همنشین	626	2068
همدم	2200	646	هم جنس	2667	666

کاربرد پیشوند ها مثل دیگر آثار ادبی در مثنوی کم است ، بیش ترین پیشوند استفاده شده همان طور که در صفحات قبل آمده پیشوند (بی) است

پسوند ها : پسوند عبارت است از یک عنصر زبانی غیر مستقل ( عاری از معنی ) که به آخر برخی کلمات که ریشه نام دارند ، متصل می شود و در معنی و شکل آن ها تصرف می کند (کشانی ، 1371 : 2)

پر کاربرد ترین « وند » پسوند ها هستند . کلمات مشتق ساخته شده با پسوند در دفتر چهارم به قرار زیر است :

1- بن مضارع + پسوند ( ان ) فاعلی = صفت

مثنوی پویان کشنده ناپدید نا پدید از جاهلی کش نیست دید (همان، 553)

چون بماند دیر آن باد وزان جمله را بینی به حق لابه کنان (همان ،559)

دیگرواژه ها:

واژه	شماره بيت	صفحه	واژه	شماره بيت	صفحه
خواهان	148	559	كشان	240	563
گريزان	706	582	لرزان	925	592
ترسان	982	594	خندان	989	595
روان	1092	599	نالان	1176	602
لنگان	2195	646	خواهان	2532	660
جوشان	2195	691	رقصان	3269	692

واژه های مشتق در دفترچهارم مثنوی

مطالب مشابه :

مقاله :مثنوی معنوی زادگاه و جایگاه امثال و حکم

مقاله " شيوه بيان مولوي در مثنوي "

هندوستان در مثنوی

جایگاه ادبیات فارسی در جامعه امروزی ما

نقش مولانا در تهذیب زبان فارسی

مثنوی یوسف زلیخای فردوسی

واژه های مشتق در دفترچهارم مثنوی

اشعار مولانا در باره حضرت علی 1

اخلاق ومصداف های آن در مثنوی