برنامه درسی وشیوه های سازمان دهی آن

تعریف برنامه درسی:

برنامه درسی عبارت است از مجموعه ای از تصمیم های از پیش گرفته شده و مسیر شناخته شده ای که یادگیرندگان براساس تشخیص برنامه ریزان باید طی کنند ، تکیه دارد . این مجموعه از تصمیم ها ، در سند برنامه درسی با چهارچوب و راهنمایی برنامه درسی منعکس می شود که برای یک درس خاص ، یک پایه تحصیلی یا یک دوره تحصیلی در نظر گرفته است . برخی تصمیم گیری ها درباره یک عنصر ، نتایج یادگیری و برخی دیگر محتوا را در حوزه کار برنامه ریزان درسی بحساب آورده اند . کلاین نه عنصر را که عبارتند از : هدفها ، محتوا ، فعالیتهای یادگیری ، روشهای تدریس ، مواد منابع یادگیری ، ارزشیابی ، زمان فضا و گروه بندی ، را به عنوان عناصر تشکیل دهنده برنامه درسی معرفی کرده اند .

گودلد ، ایزنر در مجموع برنامه درسی را در برگیرنده تصمیم در خصوص چهارعنصر ، هدف ها ، محتوا ، روش و ارزشیابی قلمداد می کنند.

برنامه درسی

برنامه درسی طرحی جهت آماده کردن مجموعه ای از فرصت های یادگیری و شامل اهداف ، محتوا ، وسایل آموزش ، فعالیت ها و تجربیات یادگیری ، روشهای یاددهی ، یادگیری ، شرایط و امکانات و ارزشیابی می باشد .

( شریعتمداری1370 ص3)

ارکان برنامه درسی

1ـ انتخاب اهداف

2ـ انتخاب محتوا

3ـ سازماندهی محتوا

4ـ انتخاب روشهای یادگیری ـ یاددهی

5ـ ارزشیابی

مراحل برنامه ریزی درسی

1ـ آماده سازی رؤس برنامه درسی

2ـ تهیه و تدوین مواد و وسایل آموزشی

3ـ اجرا

الف ) تعیین هدف ها

ب ) طراحی حیطه برنامه ها و برنامه های درسی

ج ) انتخاب و اجرا کردن روش های آموزشی که معمولا به وسیله معلمان صورت می گیرد.

د ) ارزشیابی

در چهارچوب نظری سازماندهی محتوا ، مفهوم سازمان دهی ، انواع روشهای سازماندهی ، اصول اساسی سازماندهی در نظام مفهومی معین ارائه می شوند ابتدا به تعریف محتوا پرداخته می شود . در امر تدریس باید چیزی را به کسی یاد داد این کس دانش آموز است و آن چیز محتوا است . محتوا می تواند به عنوان دانشها ، مهارتها ، گرایش ها و ارزشیابی توصیف گردد که می بایست یاد گرفته شوند.

( محتوا عبارت است از مجموعه مفاهیم ، مهارت ها و گرایش هایی که از سوی برنامه ریزان انتخاب و سازماندهی می شود در عین حال محتوا آثار حاصل از فعالیت های یاددهی ـ یادگیری معلم و شاگرد را نیز در برمی گیرد . ) ( ملکی 1381 ، ص 64 )

محتوا ، ممکن است به صورت متون و کتب درسی تدوین شود رایج ترین شکل محتوای مکتوب ، همان کتاب های درسی است

محتوا ، ممکن است به صورت متون و کتب درسی تدوین شود رایج ترین شکل محتوای مکتوب همان کتاب های درسی است

محتوا ، ممکن است به صورت شفاهی باشد مانند توضیحات معلم در تدریس

در مجموع می توان محتوا را معادل برنامه درسی فرض نمود زیرا حقایق خاص ، عقاید ، اصول ، مسائل و موارد مختلف دیگر معمولا در یک درس خاص گنجانده می شود .

ملاک انتخاب محتوا

1ـ اعتبار علمی : محتوا باید از نظر علمی معتبر باشد ، یعنی مفهوم و اصولی که آموزش داده می شود اعتبار علمی داشته باشد .

2ـ متناسب بودن با نیازهای فراگیران

3ـ سازماندهی مناسب ، اجزاء و عناصر محتوا به نحوی سازماندهی گردد که یکدیگر را تقویت کنند و باعث یادگیری موثر گردند .

4ـ با هدفهای درسی و نظام آموزشی مرتبط باشد .

5ـ با شرایط و ویژگی های فرهنگی ، محیطی و اجتماعی ارتباط داشته باشد .

6ـ با زندگی روزمره دانش آموزان مرتبط باشد .

7ـ روحیه تحقیق و فعالیت یادگیری را پرورش دهد .

8ـ اطلاعات صحیح و معتبری را با استفاده از آخرین یافته های علمی ارائه نماید .

9ـ موجب پرورش تفکر خلاق گردد .

10ـ درجهت برآوردن نیازهای فردی و جمعی باشد .

سازماندهی محتوا

به معنی تنظیم اجزاء و عناصر محتوا است به نحوی که باعث یادگیری موثر گردند .

محتوا به منزله مصالح یک ساختمان و سازماندهی محتوا به منزله چیدن و ترکیب کردن مصالح برای ساختن یک بناست . ( ملکی 1372)

ملاک سازماندهی محتوای برنامه درسی

معمولا برای سازماندهی برنامه درسی سه ملاک اساسی ذکر می شود .

1 ـ توالی 2 ـ تداوم 3 ـ وحدت

الف ) توالی را می توان تنظیم مواد یا تجارب یادگیری به صورت پیاپی نامید .

می توان در رابطه با توالی سازماندهی محتوا این سه سوال را مطرح کرد ـ چه چیزی ترتیب توالی آموزش را باید تعیین کند ـ چه چیزی به دنبال چه چیزی باید بیاید و چرا ـ بهترین زمان مناسب برای فراگرفتن موضوع معین کدام است .

در توالی ، چگونگی پشت سرهم قرارگرفتن عناصر و اجزای مختلف محتوا مورد توجه قرارگیرد موضوع بحث در توالی ، چگونگی ترتیب ارائه هریک از اجزای یک موضوع درسی است مانند :

الف ) از آسان به مشکل

ب ) تنظیم براساس پیش نیازها

ج ) ترتیب زمانی

د ) توالی مطالب از کل به جزء

این روند معمولا در برنامه های درسی رعایت می گردد البته سازماندهی از کل به جزء با توجه به بعضی از مکاتب مانند رفتارگرایی ممکن است در بعضی مواد درسی از جزء به کل سازماندهی شود .

در مجموع غرض از توالی ، تکرار مطالب یادگیری نیست . بلکه تنظیم محتوا ، تجارب یادگیری به نوعی از ترتیب است که امر یادگیری را با توجه به رشد یادگیرنده تسهیل نماید .

ب ) تداوم ( مداومت )

(تداوم به معنی پیش بینی فرصتهای پی درپی و مداوم برای تعمیق و گسترش معلومات و مهارت ها به طور پیشرونده است . پورظهیر 1371 ، ص 184 )

تداوم به توالی ارتباط دارد با این وجود تداوم در فرد هنگامی ایجاد می شود که او در طول زمان پیشرفت کرده و ترتیبی از تجربیات را به صورت عمودی کسب نموده است . در حالی که توالی به وسیله طرح ریزان برنامه درسی و معلمان تنظیم شده و از این نظر نسبت به فراگیر خارجی می باشد تداوم نسبت به فراگیر درونی است بهرحال تنظیم محتوا با رعایت اصل توالی می تواند تداوم یادگیری را برای یک فردگیر به وجود آورد .

وحدت محتوا

آیا محتوای برنامه های درسی به صورت مجزا از هم انتخاب و سازماندهی شوند و یا وحدت و ارتباط آن ها با یک دیگر باید موردنظر برنامه ریزان باشد ؟ این یکی از پرسش های اساسی برنامه ریزی درسی است .
تعداد زیادی از صاحب نظران تعلیم و تربیت از آموزش بین رشته ای حمایت می کنند و آموزش موضوع مدار را مورد انتقاد قرار می دهند . ( ملکی 1381 ص 71 )

برنامه های درسی متداول در مدارس کشور ما مبتنی بر رشته ها علمی است ملکی ( 1381 ، ص65) معتقد است اگر در تهیه محتوای برنامه درسی تنها از ساختار رشته علمی استفاده کنیم برنامه درسی ماهیت رشته علمی را به خود خواهد گرفت و برای یادگیرنده معنی دار نخواهد بود.

اگر به این روش برنامه درسی تنظیم شود مفاهیم کلی و بنیادی رشته علمی را در برنامه درسی دوره ابتدایی و مطالب جزئی تر را در دوره های بالاتر باید آموزش دهیم در حالی که دانش آموزان دوره ابتدایی دارای تفکر عینی هستند و مطالب ملموس مربوط به زندگی پیرامون آنها برای یادگیری این مقطع مناسب تر می باشد.

از طرفی دیگر ، روش های تحقیقی هررشته با هم تفاوت دارند مثلاً در فیزیک روش تجربی و در ریاضیات روش قیاسی بیشتر مورد استفاده قرارمی گیرد . هر رشته علمی با روش های خاص خود به توصیف پدیده ها می پردازد و توصیف آن از یک جنبه نمی تواند به فرد دیگری برای شناخت کمک زیادی نماید مگر آنکه موضوعات ارائه شده از یک وحدت و انسجام خاصی برخوردار باشند به عبارتی دیگر بین دروس مختلف یک ارتباط منطقی یا یک نظم و رابطه افقی وجود داشته باشد .

سازماندهی محتوا براساس رویکرد موضوع محور ی

سازماندهی محتوا براساس رویکرد موضوع محور شامل:

الف ) برنامه های درسی موضوعات مجزا

این الگوی سازماندهی از قدیمی ترین الگوها می باشد این الگو دارای دوهدف می باشد .

1 ـ اکتساب دانش و ایده هایی که در موضوع درسی مورد تدریس وجود دارد .

2 ـ توسعه و پرورش انضباط ذهنی از طریق مطالعه آن موضوعات درسی

ب ) برنامه های وسیع با موضوعات مربوط

در این برنامه برخلاف برنامه موضوعات مجزا ، موضوعات مربوط تحت یک عنوان در برنامه گنجانده می شوند مثلا درس هایی از قبیل تاریخ ، جغرافیا ، تعلیمات مدنی و ... تحت عنوان مطالعات اجتماعی ، یا انشاء قرائت و دیکته تحت عنوان زبان آورده می شود . در این برنامه شاگردان بهتر ارتباط دروس مربوط به هم را ادراک می کنند . (شریعتمداری 1375 ص 212)

در این الگوی سازماندهی محتوا ، فرض بر آن است که اکتساب دانش و اطلاعات مفید و کاربردی چه برای حال و چه برای آینده تنها از طریق مطالعات وسیع تر امکان پذیر می باشد . از طرفی دیگر این برنامه موجب می شود دانش آموزان به همان شکلی که جهان اطراف خود را می بیند ، مطالب و علوم مختلف را درک کنند (فتحی و اجارگاه 1381)

ج ) برنامه درسی مارپیچی

سومین شکل سازماندهی محتوا براساس رویکرد موضوع ـ محور ، برنامه درسی مارپیچی است در این الگو ساختار دانش مورد تاکید خاصی قرار می گیرد و محتوای برنامه درسی حول محور دانشی که باید تدریس شود سازماندهی می شود . این الگو از جهات زیر با دو الگوی قبلی تفاوت دارد .

اول : در الگوی مارپیچی تاکید بیش تری بر ساختار دانش می شود . منظور از ساختار دانش کلیه مفاهیم ، حقایق و تعلیمات است .

دوم : آنکه محتوا در این الگو بنحوی سازماندهی می شود که از لحاظ توالی ، با مراحل رشد فکری دانش آموزان تناسب داشته باشد

محتوای برنامه های درسی مارپیچی حول محور دومساله سازمان داده می شود یکی دیده ها و عقاید اصلی و دیگری روشهای تحقیق و پژوهش در موضوعات مختلف از دانش آموزان خواسته می شود که عقاید و ایده های اصلی را بیاموزند و روشهای تفکر را در خود پرورش می دهند .این امر به صورت یک جریان متوالی انجام می گیرد دانش آموزان ابتدا عقاید و ایده های اصلی را مورد مطالعه قرار می دهند و سپس در کلاس ها و پایه های بعدی مجدداً به همان عقاید و ایده هایی که قبلاً مطالعه کرده بودند باز می گردند تا آنها را عمیق بیاموزند . این الگو در 1950 و 1960 براساس عقاید پیاژه درخصوص رشد تدوین گردید و براساس آثار برونر و تابا مورد بازسازی قرارگرفت ( فتحی و اجارگاه 1381، ص133)

برنامه درسی مارپیچی درپاسخ به این انتقادات به وجود آمد که اکثر یادگیری ها در الگوی موضوع محور ایستا هستند و در جهانی که دائماً در حال تغییرو تحول است برای دانش آموزان مناسب نیستند در این الگو موضوعات درسی به صورت معنی دارتر تدریس شوند و بیشتر از سایر الگوهای برنامه درسی ، بر مهارت های تفکر تاکید ورزیده شود .

از لحاظ فلسفی نیز این الگو بر این پیش فرض مبتنی است که بچه ها با یادگیری عقاید بزرگ و اصل و نیز فنون و مهارت های پژوهش قادر خواهند بود آموخته های خود را برای درک و فهم جهان در سرتاسر زندگی بکار برند. استفاده از این الگو باعث می شود بچه ها شیوه یادگیری را بیاموزند .

سازمان دهی برنامه های درسی بر اساس دانش آموزـ محوری

برخلاف برنامه های درسی موضوع ـ محور که بر اطلاعاتی که باید تدریس شود تاکید می کردند ، برنامه های درسی دانش آموزـ محور ، نیازها ، علائق و فعالیت های دانش آموزان را مورد تاکید قرار می دهند این الگو انگیزش درونی دانش آموزان را بر می انگیزند . این الگوها مبتنی بر مفروضات زیر است .

ـ یادگیری اساساً به عنوان مجموعه ای از تجربیات یادگیری برای دانش آموزان در نظر گرفته می شود .

ـ وظیفه معلم ایجاد انگیزه و تسهیل نمودن فعالیت های دانش آموزان است .

ـ معلم باید در همان حال که یادگیری در جریان است ، محتوا را انتخاب و تنظیم نماید .

ـ فردیت ، خلاقیت و رشد ابعاد عاطفی دانش آموزان باید در کانون توجه قرارگیرد این الگوداری زیرمجموعه هایی است از جمله : برنامه درسی مبتنی بر فعالیت شاگردان .

این الگو شباهت زیادی با الگوی دانش آموز ـ محور دارد و در بعضی از نوشته ها به صورت یک الگو آمده در این الگو فعالیت ها برطبق میل و رغبت و احتیاجات محسوس شاگردان انتخاب می شود رغبت و احتیاجات فوری شاگردان پایه و اساس برنامه های ترتیبی را تشکیل می دهند .

شریعتمداری (1375، در کتاب جامعه و تعلیم و تربیت ، ص 214 )

معایب این برنامه را چنین ذکر کرده اند :

ـ در این برنامه میراث فرهنگی موردتوجه نیست .

ـ به احتیاجات آنی شاگردان توجه بیش از حد می شود .

ـ به مشکلات اجتماعی زمان کم توجه می شود .

ـ مانع رشد عقلانی بچه ها می شود .

عیب دیگر :

ـ این برنامه فقدان یک سازماندهی صحیح و مفید است زیرا نمی توان فعالیت های تربیتی را براساس رغبت های آنی شاگردان سازمان داد .

الف ـ برنامه درسی مبتنی بر مسائل مختلف

در این برنامه یک یا چند مساله که اغلب جنبه اجتماعی دارند اساس کار را تشکیل می دهند این مسائل مربوط به یک امر کلی و مشکلات فعلی جامعه هستند مانند اقتصاد ، عرضه ـ تقاضا ، محیط زیست و ... این برنامه جنبه تربیت عمومی دارد و برای همه اجباری است .

خصوصیات برنامه مبتنی بر مسائل مختلف

1 ـ در این برنامه هماهنگی و همکاری معلمان و شاگردان اساس کار را تشکیل می دهد .

2 ـ یادگیری از طریق حل مساله انجام می گیرد .

3 ـ شاگرد مورد راهنمایی معلمان قرار می گیرند .

4 ـ منابع مختلف انسانی و مادی مورد استفاده قرار می گیرند .

5 ـ تفاوتهای فردی در نظر گرفته می شود و شاگردان فعالانه در جریان برنامه شرکت دارند .

نقد و بررسی این برنامه :

1ـ بیش از حد به مسائل روزمره می پردازد .

2ـ به معلمین ورزیده ، امکانات زیاد ، کلاس ها و تجهیزات مختلفی نیاز می باشد در مجموع برای بعضی از دروس که به مسائل روز می پردازد مفید می باشد .

ب- برنامه درسی مبتنی بر کارکردهای اجتماعی

ج- برنامه درسی فعالیت محور

منابع

20- گودلد ، ایزنر 1994، ص 32

21- مشایخ به نقل از لوی ، 1382 ، ص 30

22- فلامک 1381 ، به نقل از پورظهیر 1371 ، ص 184

23- سیلور و همکاران ترجمه خوی نژاد ، 1372 ، به نقل از فلامک 1381

24- فتحی و اجارگاه 1381، ص133

25- شریعتمداری ،1375، در کتاب جامعه و تعلیم و تربیت ، ص 214

برنامه درسی وشیوه های سازمان دهی آن

مطالب مشابه :

سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی

اخبارجدید آموزش وپرورش

دلایل حذف˝خانواده آقای هاشمی˝از کتاب‌ درسی

محتوای آموزش در دوره ابتدایی

حسن ملکی

توزیع کتب‌ درسی از 15 شهریور

زمان توزیع کتب‌ درسی اعلام شد

دانلود کتب درسی

دانلود کتب درسی

برنامه درسی وشیوه های سازمان دهی آن