معماری کاروانسرا و چاپارخانه

معماری کاروانسرا و چاپارخانه

کاروانسرا

کاروانسرا ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گـروهـی سفر مـی کنند. و سرای، به معنـی خـانـه ومکان. هـردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است.

کاروانسرا ها، مهمان خانه های بین راهی کشور ایران در طی قرون متمادی گذشته بوده و سابقه آن به دوره هخامنشی یعنی بیش از دو هزار و پانصد سال قبل می رسد. در مسیر راه های مهم بین شهری، کاروانسرا ها به فاصله مسافتی که کاروان در یک روز می توانسته طی کند، ساخته می شده است.
به دلیل خشکی نسبی آب و هوا در بخش عمده ای از کشور ایران و دور بودن شهر ها و آبادی ها از یکدیگر، وجود نقاطی جهت استراحت و تهیه آذوقه در بین راه، امری حیاتی و ضروری بوده و بدون وجود این ایستگاه ها، طی طریق و ارتباط بین مناطق مختلف کشور غیر ممکن بوده است.
از آنجایی که در دوره پیش از اسلام، خصوصاً در زمان پادشاهی هخامنشی، وسعت مملکت ایران بسیار زیاد بوده و کنترل این امپراطوری وسیع احتیاج به خطوط ارتباطی منظم و مطمین داشته، مورخین یونان باستان مانند هرودت و گزنفون از وجود راه های امن و کاروانسرا های خوب در ایران خبر می دهند. هرودت در مورد راه های امپراطوری هخامنشی می نویسد: «واحد مقیاس راه ها پرسنگ است و به مسافت هر چهار پرسنگ منزلی تهیه شده موسوم به ایستگاه؛ در این منازل مهمان خانه های خوب بر پا گردیده»

در دوره حکومت اشکانی و ساسانی نیز وجود راه های امن و کاروانسرا های مناسب امری ضروری برای اداره کشور پهناور ایران در این دوره تاریخی بوده است. خصوصاً از آنجایی که ایران در مسیر تجارت بین المللی بین خاور دور از یک سو و سواحل مدیترانه و اروپا از طرف دیگر قرار داشته و بخش عمده ای از مسیر تجاری جاده ابریشم از سرحدات شمالی ایران می گذشته، تامین امنیت و رفاه بازرگانان در این مسیر طولانی که منبع درآمد مهمی برای دولت بوده، امری لازم و ضروری بوده است.
از دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شده ای در ایران باقی نمانده است، ولی از زمان ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسرا های بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است. از قدیمی ترین کاروانسرا های ایران می توان از کاروانسرای دروازه گچ نام برد. پایه ها و بخشی از دیوار های این کاروانسرا که با سنگ و آهک ساخته شده هنوز باقی است. این بنا دارای یک حیاط مرکزی و تعدادی دالان در اطراف حیاط است.
ماکسیم سیرو در کتاب خود به نام «کاروانسرا های ایران و ساختمان های کوچک میان راه» می نویسد: «در اواخر دوران ساسانی دو نوع کاروانسرا در سرزمین ایران شناخته می شد. یکی از آنها شامل حیاطی بوده که در اطرافش یک نوع دالان عریضی برای چهارپایان ساخته بودند مانند کاروانسرای دروازه گچ .... نوع دوم شامل تالار های مستطیلی است که در اطراف حیات مرکزی قرار گرفته اند و این از خصوصات کاروانسرا های ایرانی است .... در آن کاروانسرا های نوع اول مسیله اقامت مسافران تقریباً نادیده گرفته شده است».
در دوره اسلامی پلان این دو نوع کاروانسرا به نحو بسیار منطقی ای تلفیق می شود به صورتی که در اطراف حیاط مرکزی، اطاق های کاروانیان و در پشت آنها دالان های عریضی برای نگهداری چهارپایان احداث می گردد و مانند بنای کاخ های اشکانی و ساسانی، در اغلب کاروانسرا ها در اطراف حیات مرکزی دو و یا چهار ایوان می سازند. این سبک کاروانسرا های ایرانی مورد تقلید بسیاری از کشور ها مانند پاکستان، افقانستان، هند و نواحی آسیای میانه قرار گرفته است.

شکل1- پلان کاروانسرای دروازه گچ مربوط به دوره ساسانی. این نوع پلان با حیاط مرکزی، الگوی سایر کاروانسرا های ایران در دوره های بعدی بوده است.

کاروانسرایی را که بیشتر برای نگهداری اسب و چهارپایان استفاده می‌شده است را رباط می‌گفتند ولی کاروانسرا بیشتر مورد استفاده طبقه اعیان و حکومتی تعلق داشته است نوع سومی نیز وجود داشته که به آن سابات می‌گفتند.سابات در اصل سایه بان و یا سایه باد بوده است یعنی سایه بانی در مسیر باد، سابات در مسیر راه‌ها برای استراحت چند ساعته وکوتاه مدت و بیشتر برای استراخت در روز ساخته می‌شده و فقط طاق یا ایوانی بوده است بدون در و پناهگاه بعضی از ساباتها دارای آب انبار نیز بوده اند و بعضی دیگر فاقد آب انبار بوده و تنها سایه بان بوده است. به‌نظر می‌رسد کلمه رباط نیز واژه‌ای فارسی باشد و نه عربی ممکن است رباط عرب شده ره بان یا ره پات باشد. راه بان یا ره پات همچم خانه راه است. آذر پات و آذرپاتگان هم از این ریشه بوده است. چنانچه کلمات عربی رهبان ربان و رهنامج نیز از راه فارسی گرفته شده است. در عربی محلی کلمه کاریان به معنی خانه‌های سرراهی و موقتی نیز از کاروان گرفته شده است. کاروان امروزه یک کلمه بین‌المللی است و در بیشتر زبانها وجود دارد در عربی قیروان و کراوان هم گفته می‌شود.

معماری کاروانسراها

تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و ... داشته است.
اساس معماری کاروانسراهای ایران، مانند سایر بناها، تابع شیوه، سنت و سبک رایج زمان بوده است. با این ترتیب می‌توان پنداشت که کاروانسراهای پیش از اسلام نیز تابع شیوه معماری زمان بوده و معماری خاصی نداشته است. شیوه معماری، محل و منطقه، مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیائی نقش موثری در ایجاد اینگونه بناها داشته است.

پلان کاروانسرا معمولاً مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولاً ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است. یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته است. بر روی سکوی برآمده‌ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، طاقگان هایی واقع شده اند که نمای داخلی را مفصل بندی کرده اند. در پشت آنها حجره‌های کوچکی برای منزل دادن مسافران تعبیه شده است. در کاروانسراهای دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.

در کاروانسراها اتاق‌های مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته می‌شده و پشت آنها اصطبل قرار داشته که درب ورودی اصطبل‌ها در چهار گوشه داخلی بنا قرار داشته و گاهی در ایوان ورودی حیاط باز می‌شده است.

پر رونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را می توان دوره صفویه دانست. در دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها متنوع شد و علاوه بر کاروانسراهای چهار ایوانی نوع کوهستانی، مدور، هشت ضلعی و کویری بر طبق موقعیت جغرافیائی و مکانی احداث شد. در این دوران بود که شاه عباس یکم با توجه به تدبر خود، تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم نمود و یکی از الزامات این کار را نیز احیای کاروانسراها می‌دانست. محققان این دلیل را یکی از عوامل احتمالی میدانند که اکثر کاروانسراها به کاروانسرای شاه عباسی اشتهار یافته است. هر چند که ممکن است آن کاروانسرا بازسازی شده کاروانسراهای پیش از صفویه باشد.

در دوره‌های زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث کاروانسراها به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد.
از نظر طرح و نقشه کاروانسراهای دوره یاد شده عموما از نوع چهار ایوانی بوده و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز بر خلاف دوره متقدم که از آجر و سنگ بوده اغلب از خشت استفاده شده است.
آثاری که از کاروانسراهای کهن بدست آمده نشان می‌دهد که اتاق‌هائی برای نگهبانان، کاروانسرادار یا مامورین ساخته می‌شده است. ولی کاروانسراهای تجارتی داخل شهرها عموما دوطبقه بودند.در دو طرف دروازه ورودی داخل کاروانسرا نیز معمولا اتاق‌هائی برای پاسداران و کاروانسرادارساخته می شده است.معمولا هر کاروانسرا دارای چاه آب و آب انباری است که گاهی در وسط کاروانسرا در زمانی خارج از محوطه جهت تامین آب مورد نیاز مسافران ساخته شده است.

در بسیاری از کاروانسراها بخصوص از دوره صفویه به بعد بخاری دیواری یا مکانی برای بر افروختن آتش تعبیه شده است. محل بخاری‌های دیواری یا در اتاق‌ها ساخته می‌شده یا در محل‌های سر پوشیده.
در کاروانسراهای نوع کوهستانی اهمیت بخاری به حدی بوده که محل وسیعی را برای قرار دادن آتش و بخاری انتخاب می‌کرده‎اند.
مصالح ساختمانی اصلی بنای کاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بوده است، در بعضی موارد سنگ ها کاملاً استادانه تراش داده می‌شده و در برخی اوقات از قطعات کوچک سنگ‌های نتراشیده استفاده می‌کردند.
بام‌ها اکثراً مسطح و با شیب کم ساخته می‌شدند و در قسمت‌هائی که اتاق‌های بزرگ دارند سقف‌ها شکل قوسی دارند.
آب باران بوسیله ناودان‌هائی که در روی دیوار خارجی کاروانسرا ساخته می‎شد به بیرون از کاروانسرا هدایت می‌شد.

کاروانسرا در دوره اسلامی

در این دوره، معماری کاروانسراهـا از دیدگاه سبک وتنوع نقشه‌ها به اوج شکوفائـی رسیده و در مسیر شهرها و روستا، ومعابر کوهستانی و نـواحی کویری، کاروانسرا و رباطهای برونشهـری و در مراکز اقتصادی وراسته بازارها، کاروانسرا و رباطهای برونشهری با ویژگیهای متفاوت کار بردی احداث شدند.نمـونـه‌های بسیار زیبـا وجالب تـوجه از معماری این گونه بـناها که در سرزمین پـهناور إیـران از کرانه‌های رود ارس تـا سـواحل خلیج فارس بـه یـادگـار مـانـده، مـعـرف ذوق هنـری و مـهارت مـعـمـاران، بنـایـان واستادکارانی است که در ادوار مختـلف وبا توجه به نیازهای گونـاگون، باعلاقه فـراوان در طریق تحول، تکامل، زیبـائی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند.
باتوجه به این تنوع وزیبائی است که بسیاری از محققان وصاحب نظران هنـرمـعـمـاری، کاروانسراهـای ایـران را مهمـتـریـن نشانـه پـیـروزی و موفقیت معـمـاری ایـران بـه شمـار آورده واستـاد کاران ایـرانـی را در ایجـاد این گونه بنـاها مبتکر و پـیشقدم دانسته اند. کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی نیز حایز اهمیت فـراوانـی بـوده و شایسته مطالـعـه‌ای گسترده است.

بسا که طـی قرون سپـری شده، کاروانسراهای درونشهری و برونشهری کـه بارانداز واستراحـتگـاه کاروانها و کاروانیان اقصی نقاط معمـور آن روزگـاران بـه شمـار می‌آمـده، محـل تعاطـی و تعامل انـدیشه هـا وتبـادل وتقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختـلف بوده، و بی تردید، این تماس و تلاقی انسان‌ها وانـدیشه هـای گـونـاگـون، تـأثـیـری شگرف بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است.

انواع کاروان‌سراها

به طور کلی می‌توان کاروان‌سراها را به دو دستهٔ اصلی تقسیم کرد:

کاروانسراهای درون شهری
کاروانسراهای برون شهری

از آن جایی که اغلب کاروانسراهای باقی مانده در ایران متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است، لازم است در تقسیم آن تمامی عوامل از وضع آب و هوایی تا شیوه معماری منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرد. در درجه اول کاروانسراهای ایران را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم بندی نمود:

کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی.
کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس.
کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران.

گروه آخر از نظر نقشه به انواع مختلف تقسیم بندی می‌شوند.

۱:کاروانسراهای مدور: تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده‌است. این کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است.

۲:کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار: این گروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی (اغلب ۸ ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده‌اند و زمان ساخت آنها دوره‌ای است که در معماری کاروانسراهای پیشرفت قابل ملاحظه‌ای به وجود آمده‌است. تعداد آنها مانند کاروانسراهای مدور کم می‌باشد. از نمونه‌های زیبای این گروه، کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان - شیراز، بنارویه جاده جهرم - لار است که به فرم هشت ضلعی در دوره صفوی ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است.

۳:کاروانسراهای دو ایوانی: همانند مدرسه‌ها و مسجدها و سایر بناهای مذهبی تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته‌اند. عموماً ایوانهای این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن قرار دارد. از نمونه‌های باقیمانده این کاروانسراها می‌توان از کاروانسرای خوشاب و کاروانسرای دو کوهک نام برد.

۴:کاروانسراها با تالار ستون دار: تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده‌اند و از آنها عموماً برای اصظبل استفاده می‌شده‌است. نمونه‌ای از این کاروانسراها عبارت است از کاروانسرای عسگرآباد بین جاده تهران - قم و کاروانسرای خاتون آباد در ۲۵ کیلومتری تهران در جاده گرمسار - تهران.

۵:کاروانسراهای چهار ایوانی:در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیادهای مذهبی و غیر مذهبی، مانند مدرسه‌ها، مقبره‌ها، مسجدها، و کاروانسراها استفاده گردیده و تقریباً این طرح نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد، بخصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیاری با طرح چهار ایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده‌است.

۶:کاروانسراها با ظرح متفرقه: این گروه، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در گروه‌های ۱ - ۵ اجمالاً بررسی شد، شباهتی ندارند. کاروانسرای سبزوار و کاروانسرای شاه عباسی جلفا از این گروه هستند.

شکل کاروانسرا در اقلیم های مختلف ایران

گرچه حیاط مرکزی شکل غالب کاروانسرا های ایران است، ولی در مورد این نوع ابنیه نیز مانند ساختمان مساجد و مدارس، با توجه به اقلیم هر منطقه از ایران، گوناگونی های مختلف جهت تطبیق با شرایط اقلیمی از لحاظ فرم و نوع مصالح دیده می شود.

1) کاروانسرا در سواحل جنوبی دریای خزر
تعداد کاروانسرا ها در سواحل جنوبی دریای خزر در مقایسه با سایر مناطق اقلیمی ایران نسبتاً کمتر است. در این سواحل بارندگی زیاد، شرایط آب و هوایی معتدل، آباد بودن کل منطقه، جمعیت نسبتاً زیاد و بر خلاف سایر مناطق اقلیمی ایران، نزدیک بودن مراکز جمعیت، جملگی باعث شده تا نیازی به کاروانسرا های بین راهی به تعداد بسیار نباشد. با توجه به کاروانسرا های باقی مانده مشاهده می شود که اغلب کاروانسرا ها در این منطقه در مسیر ارتباطی بین فلات مرکزی ایران و شهر های این سواحل بوده است.

شکل2- پلان کاروانسرای امامزاده هاشم از نوع چهار ایوانی در جنوب رشت مربوط به دوره صفویه.

همچنین مشاهده می شود که کاروانسرا ها در این سواحل به تبعیت از فرم کلی کاروانسرا ها در مناطق گرم و خشک ایران، به صورت بنایی با حیاط مرکزی ساخته شده است. در اینجا باید گفت که اگرچه فرم حیاط مرکزی با فضای محصور داخل حیاط که امکان کوران هوا در داخل اطاق ها و اصطبل ها را کاهش می دهد، از لحاظ اقلیمی برای این منطقه چندان مناسب نیست؛ ولی از جهت ایمنی و حفاظت از بنا در مقابل راهزنان و مهاجمان، فرم بسته و کاملاً محصور کاروانسرا منطقی و صحیح می باشد. با وجودی که فرم کلی بنا کاملاً محصور می باشد، ولی محل استقرار مسافران به صورت ایوان است و به این ترتیب کوران هوا که امری ضروری جهت تامین آسایش انسان در این اقلیم است، تا حدی برای مسافران فراهم بوده است.

شکل3- پلان کاروانسرای لات از نوع چهار ایوانی در 28 کیلومتری جنوب رشت مربوط به دوره قاجاریه. محل استقرار مسافران در این شکل و شکل 2 را با اشکال 9 و 13 مقایسه کنید.
منبع: کیانی محمد یوسف و کلایس ولفرام، فهرست کاروانسرا های ایران جلد 1، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران سال 1362

در این منطقه نوسان درجه حرارت در طی شبانه روز و همچنین در طی سال نسبت به مناطق مرکزی ایران بسیار کمتر است؛ و لذا این ایوان ها می توانسته در اغلب مواقع سال مورد استفاده مسافران قرار گیرد. البته تعدادی اطاق نیز برای مواقعی که هوا سرد بوده و یا برای استفاده افراد متشخص ساخته شده است. سکو های داخل اصطبل ها نیز در مواقع سرد سال می توانسته جهت استراحت مورد استفاده افراد عادی قرار گیرد (اشکال 2 و3).
از لحاظ فرم قوس ها و طاق ها نیز همانند کاروانسرا های مناطق مرکزی ایران، از قوس های جناغی و طاق و تونیزه و طاق کلمبه برای احداث این کاروانسرا ها استفاده می شده و به احتمال بسیار زیاد، این کاروانسرا ها توسط معماران و بنایان شهر های فلات مرکزی ایران ساخته شده است. نوع مصالح مورد استفاده نیز بر خلاف مصالح بومی که عمدتاً چوبی و الیاف گیاهی بوده، از مصالح پایدار مانند آجر و سنگ و ملات هایی از نوع آبی مانند آهک و ساروج که در مقابل رطوبت و بارندگی مقاوم می باشند، بوده است.

2) کاروانسرا ها در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان
اگرچه در این سواحل اکثر امور تجاری از طریق راه های آبی بوده، ولی انتقال کالا از بنادر به داخل کشور نیاز به جاده و بالطبع کاروانسرا داشته و کاروانسرا های نسبتاً زیادی بین بنادر خلیج فارس و دریای عمان و شهر های مرکزی ایران وجود داشته است. این مطلب تا به امروز عینیت دارد و ملاحظه می شود که در حال حاضر نیز جاده های ارتباطی از بنادر جنوبی کشور به شهر های مرکزی ایران بسیار بهتر و مجهزتر از جاده های موجود بین بنادر این کرانه می باشد.

شکل 4: پلان و مقطع کاروانسرای یونگی در نزدیکی بندرعباس مربوط به دوره صفویه منبع: کیانی محمد یوسف و کلایس ولفرام، فهرست کاروانسرا های ایران جلد 1، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران سال 1362. جهت فراهم نمودن شرایط آسایش در این منطقه، احتیاج به کوران هوا و سایه می باشد. لذا در رابطه با فرم کالبدی کاروانسرا های این سواحل مشاهده می شود که «این کاروانسرا ها عموماً فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهارگوش است با اطاق مرکزی صلیبی شکل و اطاق های جانبی. یک سکوی سنگی دورادور ساختمان ساخته شده و همه اطاق ها به خارج بنا راه دارند.« به این طریق کوران دو طرفه هوا در فضای داخل کاروانسرامیسر می گردیده است (اشکال 4 و 5)

شکل 5: پلان و مقطع کاروانسرای موخ احمد در نزدیکی بندرعباس مربوط به دوره صفویه. منبع: کیانی محمد یوسف و کلایس ولفرام، فهرست کاروانسرا های ایران جلد 1، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران سال 1362
البته این نوع کاروانسرا ها در عهد صفویه ساخته شده اند و آقایان «یوسف کیانی» و «ولفرام کلایس» که دو جلد کتاب بسیار ارزنده در مورد کاروانسرا های ایران به رشته تحریر درآورده اند اظهار می کنند که پس از دوره صفویه که آرامش نسبی سیاسی ایران از بین رفت و ناامنی بر بخش های زیادی از کشور حکم فرما شد «تغییراتی در این نوع کاروانسرا ها به وجود آمد، مثلاً در چهار گوشه بنا برج های دفاعی ساخته شد و یا راه دالان ها به خارج مسدود گشته است». و لذا در مواقع ناامنی، حفاظت از جان و مال مسافران مهمتر از تامین شرایط آسایش فیزیکی آنها بوده است.
در این کاروانسرا ها آب انبار در خارج از کاروانسرا و آب مورد نیاز آن مانند سایر آب انبار های این سواحل، از طریق جمع آوری آب باران تامین می شده است.

3) کاروانسرا در نواحی کوهستانی و مرتفع

شکل 6: پلان کاروانسرای امامزاده هاشم در جاده آبعلی مربوط به دوره صفویه.
کاروانسرا ها در نواحی سرد کوهستانی جهت مقابله با سرمای شدید زمستان، غالباً فاقد حیاط مرکزی بوده اند و به جای حیاط مرکزی، دارای یک تالار وسیع جهت اسکان مسافران و در اطراف آن دالان های سرتاسری به منظور نگهداری چهارپایان بوده اند (اشکال 6، 7 و 8)

خصوصیات کالبدی این گونه کاروانسرا ها که بر اثر شرایط اقلیمی و به منظور حفظ حرارت در داخل ساختمان شکل گرفته، به طور کلی بدین قرار است:

1) نسبت ارتفاع به طول و عرض اطاق ها کم می باشد، مخصوصاً ارتفاع اصطبل در اکثر موارد بسیار کوتاه است تا احتیاج به سوخت کمتری جهت تامین حرارت باشد.

2) با قرار دادن تالار مرکزی و یا اطاق های مسافران در وسط ساختمان و اصطبل ها در اطراف آن، فضای اصطبل به عنوان فضای حایل بین محیط گرم داخل که باید در حد آسایش انسان باشد و محیط سرد خارج عمل می کند

3) فضای بخاری و آتشدان در این کاروانسرا ها نسبت به سایر کاروانسرا ها بسیار بزرگتر بوده و اهمیت بیشتری دارد. معمولاً در فضای مرکزی بنا یک یا چند آتشدان بزرگ جهت تامین حرارت مورد نیاز مسافران قرار داشته و در قسمت اصطبل نیز برای چهارپایان بخاری های دیواری به مقیاس کوچکتر وجود داشته است. البته جثه نسبتاً بزرگ چهارپایان و تعداد زیاد آنها باعث گرم شدن هوای اصطبل می گردیده و بخاری های اصطبل فقط در مواقعی که سرمای خارج زیاد بوده روشن می شده است

4) پایه ها و دیوار های این کاروانسرا ها اکثراً سنگی است که از محیط اطراف کاروانسرا تهیه می شده و مصالح مورد استفاده در طاق های قوسی بعضی از کاروانسرا ها مانند کاروانسرای شبلی، آجری ( شکل 8)، و بعضی دیگر مانند کاروانسرای امامزاده هاشم و کاروانسرای گامبوش، سنگی می باشد (اشکال 6 و 7). لذا از آنجایی که طاق ها با مصالح بنایی ساخته می شده، احتیاج به پایه ها و دیوار های قطور جهت تحمل بار طاق ها بوده و در نتیجه جرم حرارتی کالبد این کاروانسرا زیاد می باشد که خود در جهت تعدیل دمای داخل ساختمان در طی شبانه روز و همچنین کاهش تبادل هدایتی حرارت بین داخل و خارج ساختمان بسیار موثر است

شکل 7: برش و پلان کاروانسرای گامبوش در جاده آمل. جهت کاهش تبادل حرارتی با محیط سرد خارج، نیمی از ارتفاع این ساختمان در زیر زمین قرار دارد.

5) از جهت رعایت ایمنی در مقابل مهاجمان و دزدان قلعه، این کاروانسرا ها کاملاً محصور و به شکل مکعب مستطیل نزدیک بوده اند و در نتیجه سطح تماس پوسته خارجی ساختمان با فضای خارج کاهش یافته و تبادل حرارتی کمتری بین داخل و خارج بنا صورت می گیرد.

6) بعضی از کاروانسرا ها مانند کاروانسرای گامبوش (شکل 7)، تا نیمه در داخل زمین قرار گرفته اند که این نیز در جهت کاهش سطح تماس فضای گرم داخل و محیط سرد خارج تاثیر بسزایی دارد.

شکل 8: پلان کاروانسرای شبلی در جاده تبریز به میانه مربوط به دوره صفویه. به سطح وسیع اصطبل ها در مقایسه با محل استقرار مسافران توجه کنید.

7) بازشو های این ساختمان ها بسیار اندک و کوچک می باشند و در ورودی بنا غالباً از طریق یک هشتی در مقابل سرمای خارج محافظت می شود. بدین ترتیب هوای کمتری از داخل به خارج ساختمان و بالعکس جابجا می گردد. لازم به ذکر است که همیشه سعی بر این بوده که در ورودی کاروانسرا در مقابل باد های سرد زمستانی قرار نداشته باشد.

8) در اکثر این کاروانسرا ها چند دریچه در بالای طاق ها قرار داشته و نور و تهویه مورد نیاز ساختمان از این طریق تامین می شده است. البته در شب ها و در مواقع طوفانی این دریچه ها بسته می شده است.

4) کاروانسرا در دشت های فلات
زیباترین، مجلل ترین، وسیع ترین و بیشترین تعداد کاروانسرا ها در دشت های فلات ساخته شده و اکثر قریب به اتفاق آن ها دارای یک حیاط مرکزی و دو و یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط می باشند. در این کاروانسرا ها اطاق مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اصطبل ها در پشت اطاق مسافران احداث شده است. اطاق مسافرین معمولاً چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اطاق ها جلوگیری شود و هم از گرد و خاک کف حیاط قدری دورتر باشند. در اطاق ها و حیاط، ایوانی به عرض حدوداً دو متر قرار داشته. مساحت اطاق ها غالباً از ده الی دوازده متر مربع تجاوز نمی کرده است. نور و تهویه اطاق ها از طریق بازشوی در ورودی و بعضاً پنجره آن تامین می شده است.

شکل9- پلان چهار ایوانی کاروانسرای باغ شیخ در 10 کیلومتری شرق ساوه مربوط به دوره قاجاریه. به سطح وسیع اصطبل ها در مقایسه با اطاق مسافران توجه کنید. منبع: کیانی محمد یوسف و کلایس ولفرام، فهرست کاروانسرا های ایران جلد 1، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران سال 1362
استاد محمد کریم پیرنیا نقل کرده اند که این اطاق ها در نداشته اند و در تابستان بازشوی آن توسط پارچه و در زمستان توسط زیلو پوشیده می شده است. در اکثر اطاق ها، خصوصاً در کاروانسرا های مناطق شمالی، بخاری دیواری برای گرم کردن فضای اطاق و پخت و پز وجود داشته است.

شکل 10: نمای ورودی کاروانسرای باغ شیخ در شرق ساوه. طبقه بالای ورودی معمولاً مختص کاروانسرادار (سرادار) و کاروانسالار (رییس کاروان) بوده است.

بهترین و بزرگترین اطاق ها یا در پشت ایوان اصلی و یا در چهار زاویه کاروانسرا احداث می شده است. ایوان رویروی در ورودی با اطاق مجلل پشت آن غالباً شاه نشین و بهترین اطاق کاروانسرا بوده است. بعضی از کاروانسرا ها مانند کاروانسرای شرف در جاده سرخس - مشهد از دوره سلجوقی دارای دو حیاط بوده که یکی مختص عامه مردم و دیگری جهت اشخاص معتبر بوده است (شکل 12).
تاورنیه می نویسد: "کاروانسرا ها مهمان خانه مشرق زمین هستند و با سبک مهمان خانه های ما خیلی فرق دارند. نه آن لوازم راحت و آسایش در آنها یافت می شود نه آن پاکی و تمیزی. بنای آن مربع است. تقریباً مثل محوطه دیر ها و معمولاً یک طبقه هستند. بنای دو طبقه به ندرت دیده می شود. یک درب بزرگ مدخل آن است و در وسط سه ضلع دیگر، یک تالار با یک طاق بزرگی ساخته شده که مخصوص منزل محترمین است که شاید آنجا منزل کنند.
در دو سوی تالار های وسط، اطاق ها و هجرات کوچکی است که هر کس یکی از آنها را اختیار می کند. این هجرات در طول اضلاع در سه پا از زمین حیاط مرتفع تر و در یک خط بنا شده اند و طویله ها در عقب و پشت اطاق ها واقع هستند. گاهی طویله ها هم برای منزل کردن به راحتی اطاق ها می شوند. اغلب مسافرین در زمستان بیشتر میل به اقامت در طویله ها می کنند به جهت اینکه گرم است. طویله ها هم مثل تالار ها و هجرات، همه طاق پوش هستند و از هجرات کاروانسرا یک پنجره کوچک به طرف آخور طویله باز می شود که شخص می تواند از آنجا نگاه کند و ببیند اسبش را خوب پرستاری می کنند یا نه؟

شکل 11: نمای حیاط مرکزی و اطاق های کاروانسرا باغ شیخ. ورودی اصطبل در سمت چپ عکس دیده می شود.
اخیراً در پشت آخور های طویله سکویی بسته شده که سه چهار نفر می توانند قطار بخوابند و اغلب نوکر ها روی آن سکو ها طبخ می کنند.
فرش و تختخواب و لوازم طباخی تمام باید همراه مسافر ها باشد و آذوقه و ارزاق هم هرچه بخواهد از نان و روغن و میوه به اقتضای فصل به قیمت خوب از کاروانسرادار یا دهاتی های اطراف که بر راه می آیند، باید خریداری نمایند. کاه و جو هم برای اسب ها هست مگر در چند منزل که نبود.
در بیابان از بابت اجاره هجرات کاروانسرا ها چیزی از مسافر نمی گیرند و در شهر ها وجه دریافت می دارند که خیلی مختصر است.
معمولاً کاروان داخل کاروانسرا نمی شود، به جهت اینکه گنجایش این همه جمعیت را ندارد و از حیوان و آدم در هر کاروانسرا بیش از یکصد سوار، نمی تواند منزل نماید. همین که وارد می شوند هر کس حق دارد برای خود یک حجره انتخاب نماید. غنی و فقیر یکسان هستند و تفاوت درجه و مرتبه در این مکان ها منظور نمی شود."

در بعضی از کاروانسرا ها خدمات جنبی نیز ارایه می شده است؛ مانند کاروانسرای مهیار که دارای آسیاب، نمازخانه، نانوایی، چایخانه و یک بازارچه بوده (شکل 13)؛ و یا کاروانسرای میبد که دارای بازارچه، آب انبار، یخچال و یک چاپارخانه در مجاور آن بوده. بعضی از کاروانسرا ها مانند کاروانسرای علی آباد. علاوه بر تاسیسات فوق دارای حمام نیز بوده است.
کاروانسرا های واقع در دشت های فلات نیز مانند سایر کاروانسرا ها جهت ایمنی همانند یک قلعه ساخته می شدند و غالباً دارای دیوار های بلند و چهار برج در چهار گوشه بنا و یک دروازه حفاظت شده در قسمت ورودی بوده اند. شب ها در کاروانسرا بسته می شده است.

شکل 12: پلان کاروانسرای شرف در جاده سرخس - مشهد مربوط به دوره سلجوقی. در این کاروانسرا حیاط شمالی مجلل تر از حیاط جنوبی ساخته شده است.
این شکل درون گرا و کاملاً محصور کاروانسرا در اقلیم گرم و خشک ایران یک مزیت اقلیمی است و پوسته خارجی بنا که به جز بازشو ورودی، کاملاً بسته می باشد، فضا های داخل ساختمان را در مقابل باد های کویری و شرایط نامساعد اقلیمی محافظت می کند. در داخل حیاط این کاروانسرا ها که با مصالح بنایی مانند خشت، آجر و سنگ ساخته می شده، مانند یک خازن حرارتی در تعدیل دمای ساختمان در طی شبانه روز بسار موثر بوده است.

شکل 13: پلان کاروانسرای مهیار. در داخل اطاق های این کاروانسرا یازده طاقچه و یک بخاری دیواری وجود دارد. منبع: کیانی محمد یوسف و کلایس ولفرام، فهرست کاروانسرا های ایران جلد 1، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران سال 1362

در بعضی از کاروانسرا ها واقع در حاشیه کویر مانند کاروانسرای اردکان، کاروانسرای زین الدین و کاروانسرای جوکار بادگیر هایی برای تهویه هوا و خنک نمودن فضای داخل ساختمان در ماه های گرم ساخته شده است.
احداث کاروانسرا فقط مختص به خارج از شهر نبوده، بلکه در داخل شهر نیز برای اقامت مسافران و تجار کاروانسرا هایی احداث می گردیده. البته اکثر کاروانسرا های مجاور بازار جنبه کاملاً تجاری پیدا می کرده و تجار عمده هر صنفی در یکی از کاروانسرا های مجاور یا داخل بازار فعالیت می کردند.

شکل 14: فضای محصور و اقلیم معتدل حیاط کاروانسرای مادرشاه هنوز پس از چهارصد سال، مسافران شهر اصفهان را در طول سال پذیرا می باشد.
کاروانسرا هایی که جنبه اقامتی - تجاری داشته اند مانند کاروانسرای مادرشاه در اصفهان (اشکال 14، 15 و 16) و یا مهمان خانه بزرگ شاه عباسی در کاشان، تفاوت هایی با کاروانسرا های خارج شهر داشته اند که در اینجا ذکر خواهد شد:

شکل 15: حیاط مرکزی کاروانسرای مادرشاه. آب، رطوبت و گیاه از جمله عوامل موثر جهت معتدل نمودن اقلیم در مناطق گرم و خشک است.
1. به سبب آنکه امنیت افراد و مال التجاره، در خارج از شهر بیشتر از داخل شهر در خطر بوده و امکان حمله راهزنان وجود داشته، کاروانسرا های بین راهی به صورت یک مجموعه مستقل و قلعه مانند احداث می شده؛ در صورتی که در داخل شهر، کالبد فیزیکی و پوسته خارجی کاروانسرا با بافت شهر تلفیق شده و جزیی از آن می باشد.

2. از آنجا که قیمت زمین در خارج از شهر ارزان بوده، کاروانسرا های خارج شهر اکثراً یک طبقه، و مساحت حیاط و زیربنای آنها نسبتاً زیاد بوده؛ در صورتی که در داخل شهر، خصوصاً در اطراف بازار، قیمت زمین بسیار زیاد و در نتیجه ساختمان به صورت دو طبقه و گاهی دو طبقه به علاوه یک زیرزمین بوده است.

3. اصطبل در کاروانسرا های خارج شهر بخش عمده ای از زیربنای کاروانسرا را شامل می شده و در اکثر موارد وسیع تر از مساحت کل اطاق های مسافران بوده، در صورتی که کاروانسرا های داخل شهر فاقد اصطبل بوده و یا یک اصطبل نسبتاً کوچک در پشت اطاق ها داشته اند (شکل 16)
با ورود اتومبیل به ایران در اوایل سده اخیر، کاروانسرا نیز مانند بسیاری دیگر از ابنیه سنتی، عملکرد خود را از دست داده و متروک و رو به ویرانی گذارده است.
بعضی از کاروانسرا ها به عنوان مقر پادگان ارتشی یا پاسگاه ژاندارمری و یا برای آموزش و پرورش مورد استفاده قرار گرفته اند که جهت حفظ این گونه ابنیه نسبتاً مناسب بوده است. البته حفظ تمام کاروانسرا ها که تعداد آنها بسیار و بعضاً در نقاط دور افتاده می باشند، میسر نیست. ولی با ایجاد عملکرد های جدید دیگر مانند قهوه خانه بین راهی، اقامتگاه مسافران، مرکز جلب سیاحان، راهداری و یا در روستا ها به عنوان ابنیه ارایه خدمات به روستاییان می توانند استفاده شوند.

شکل 16: کاروانسرا و مدرسه مادرشاه و همچنین بازارچه بلند مربوط به دوره صفویه به صورت یک مجموعه به هم پیوسته در این نقشه مشخص هستند.
مثال بسیار خوب ایجاد یک عملکرد جدید برای یک کاروانسرای قدیمی، مهمانسرای عباسی یا کاروانسرای مادرشاه در اصفهان است (اشکال 13 و 14) که یکی از بهترین نمونه های حفظ یک بنای سنتی و در عین حال بهترین مهمانسرای شهر اصفهان است.

چاپارخانه

از دیگر ساختمان های مهم میان راهی چاپارخانه بوده که عملکرد اصلی آن جهت استراحت چاپارهای دولتی و تعویض اسب های خسته با اسب های تازه نفس بوده است. چاپار ها، نامه ها و اوامر دولتی را از مرکز به ایالات و برعکس انتقال می دادند.
سابقه چاپارخانه ها نیز در ایران به قرون پیش از اسلام می رسد. چنانچه هرودت و گزنفون هر دو در مورد چاپارخانه ها ایران توضیحات مفصل داده اند. هرودت می نویسد: "در منازل، اسب های تندرو تدارک شده. به این ترتیب که چابک سوار ها نوشته های دولتی را از مراکز تا نزدیک ترین چاپارخانه برده، به چاپاری که حاضر است می رساند و او فوراً حرکت کرده، آن را به چاپارخانه دوم می برد و باز تسلیم چاپاری می کند. بدین منوال شب و روز چاپار ها در حرکت اند و اوامر مرکز را به ایالات می رسانند. راجع به سرعت حرکت چاپار ها مورخ مذکور گوید که نمی توان تصور کرد که جنبنده ای سریعتر حرکت کند .... گزنفون تاسیس چاپارخانه ها را به کوروش بزرگ نسبت داده و گوید که برای تعیین مسافت چاپارخانه ها از یکدیگر تجربه کردند که اسب در روز چقدر می تواند راه برود بی اینکه خسته شود و آن را میزان قرار دادند. اگر هم این گفته اغراق باشد، مسلم است که کسی نمی تواند به سرعت چاپار ها حرکت کند."

شکل 17 و 18: نمای ورودی و حیاط مرکزی چاپارخانه میبد در استان یزد. این چاپارخانه هم اکنون محل نگهداری گاو ها و گوسفندان می باشد.
در دوره سلطنت حکومت های اشکانی و ساسانی و بعد از اسلام نیز چاپارخانه ها برای دستگاه های دولتی اهمیت بسیار داشته اند و چاپار ها علاوه بر انجام مراسلات، چشم و گوش حکومت نیز بوده اند و اخبار گوناگون را از نقاط مختلف به مرکز انتقال می دادند. "در دوره قاجاری مسافران ترجیح می دادند که در چاپارخانه ها اقامت کنند چون اطاق های آن تمیز تر از اطاق های کاروانسرا بوده. چاپار های این دوره در مقابل دریافت وجهی مسافران را به مقصد می رساندند."

شکل 19: نمای ورودی چاپارخانه میبد در استان یزد مربوط به دوره قاجاریه. این چاپارخانه اخیراً به زیبایی مرمت شده است. تاثیر مرمت و بازسازی این اماکن را می توانید با مقایسه این شکل با شکل 18 دریابید.
همانگونه که در قسمت قبل ذکر شد، تعداد بسیار زیادی از کاروانسرا های بین راهی در ایران باقی مانده؛ ولی چاپارخانه های اندکی از دوران قدیم در کشور باقی است و ماکسیم سیرو در کتاب خود دلیل آن را این گونه توضیح می دهد: "به علت های مختلف، این نوع ایستگاه ها اکنون از بین رفته اند و اگر اثری از ویرانه هایشان باقی مانده باشد زیاد قابل تشخیص نیست. در واقع این چاپارخانه ها بیشتر با خشت خام یا چینه ساخته شده بود و در بسیاری از موارد در میان آبادی ها سر راه بودند. گاهی نیز گوشه ای از کاروانسرا اختصاص به چاپار ها پیدا می کرد."
یکی از چاپارخانه های قدیمی که نسبتاً سالم مانده در کنار کاروانسرای میبد می باشد (اشکال 17، 18 و 19). همان گونه که در این اشکال مشخص است این ساختمان ها نیز مانند کاروانسرا ها دارای برج و بارو و محافظین، جهت تامین امنیت افراد داخل چاپارخانه بوده است. این ساختمان ها به تبعیت از سایر ابنیه فلات مرکزی ایران، دارای یک حیاط مرکزی بوده اند و آخور ها در دورتادور این حیاط قرار داشته است. در سه طرف پشت آخور ها، اصطبل ها قرار داشته که در زمستان و شب هنگام چهارپایان در آنجا نگهداری می شدند. در سمت چهارم که بین حیاط و جبهه ورودی ساختمان واقع شده، اطاق هایی برای اقامت چاپار ها و احیاناً مسافران قرار داشته است.
همانند کاروانسرا ها، این نوع تقسیم بندی فضایی و شکل کالبدی چاپارخانه ها، علاوه بر تسهیل انجام عملکرد چاپارخانه ها و حفظ امنیت آن، فضای داخلی ساختمان را در مقابل شرایط نامساعد اقلیمی محافظت می کرده؛ و در داخل چاپارخانه ها یک محیط زیست اقلیمی کوچک و مستقل به وجود می آورده و شرایط محیطی داخل بنا را در مقابل نوسانات بسیار زیاد درجه حرارت و باد و طوفان مصون نگاه می داشته است.
با ورود اتومبیل و همچنین سیستم پست های جدید، عملکرد سنتی چاپارخانه ها و در نتیجه کالبد فیزیکی آنها در حال از بین رفتن است.

معماری کاروانسرا و چاپارخانه

مطالب مشابه :

کاروانسرای زین الدین

الگویی مناسب... چون کاروانسرای زین الدین مهریز

کاروانسرا

سبك های معماری ایران

معماری کاروانسرا و چاپارخانه

سبک های معماری ایران

سبك های معماری ایرانی

سبک های معماری