جزوه کامل تحلیل محتوا

تحلیل محتوا

به گونه ای جدید و نسبتا" دقیق بکار برده شد . انگیزه اصلی کاوش در این تکنیک ، نحوه تبلیغات آلمان در هنگام جنگ دوم جهانی بود که با تکنیکهای گوناگون ابداع شده توسط شخصی به نام گوبل Gobel بطور بسیار موثر مردم کشورهای رقیب و همچنین جامعه آمریکا را تحت تاثیر قرار داده بود.تحلیل محتوا روشی است که می توان آن رادرباره انوع گوناگون پیامها مندرج در آثار ادبی ، مقاله های روزنامه ، اسناد رسمی ، خطابه ها ، اعلامیه سیاسی ، گزارشهای اجتماعات ، برنامه های شنیداری و دیداری وگزارش مصاحبه های نیمه رهنمودی به کار بست ( ریمون کیوی 3220 ).

*کلید واژه های بحث:

تحلیل محتوا ، عینیت، کیفیت، عمومیت، کمیت، انتظام، اعتبار

1- سابقه تاریخی تحلیل محتوا

خصوصا" در ایران تجزیه و تحلیل متون یعنی جزء به جزء کردن و یافتـن ارتبـاط بیـن متـون قرآنی ( = تفاسیر ) در نظم و نثر فارسی از گذشته های دور رواج داشته و در این راه شیوه های ضوابط نسبتا" قابل اعتمادی بکار گرفته می شده است . با پیدایش روزنامه ، فصل جدیدی در تکامل این تکنیک گشوده شد و تحلیل و ارزیابی متن روزنامه آغاز گشت .

برخی از محافل آمریکایی بر سر آنکه تعدادی از روزنامه ها مطالبی به نفع آلمان و بر ضد آمریکا می نویسند به جدال برخواسته بودند و عده ای معتقد بودند که مثلا" روزنامه The True America مطالبش در جهت منافع آلمان است و عده ای دیگر این مسئله را نفی می کردند تا آنکه کار به دادگاه کشید در آنجا نیاز به ضوابط عینی و ملموس و قابل سنجش نمایان شد . بدین منظور آقای لاسول در پی یافتن روش برآمد که دارای چنان ضوابط نسبی عینی باشد . او از این طریق نشان داد که در بین ماه های مارس تا دسامبر 1943، روزنامه فوق الذکر چند بار جملات و اصطلاحاتی بکار برده است که له یا علیه آمریکا بوده ست .

مرتن و رورمن نشان داده اند که قبل از لاسول دانشمندان دیگری نظیر ویل ککس در سال 1900 ، استک لوسا در سال 1910 و غیره با پیدایش و گسترش روزنامه های یومیه به چنین کارهای دست زده بودند .

و ما باید به آن بیافزائیم که بسیار قبل از دانشمندان غربی ، مولوی به مسئله اصلی تحلیل محتوا توجه داشته و در ادبیاتی زیبا به مسئله چنین اشاره کرده است .

نکته ها می گفت او آمیخته در جـلـاب قـنـد زهـری ریـخـتـه

ظاهر رقعه اگر چه مدح بود بوی خشم از مدح اگر ما می نمود

اما کار آقای لاسول نقطه عطفی در راه کاربرد این تکنیک بود که به تصریح در کشور های دیگر و در زمینه های گوناگون ( نظیر تحلیل نامه ها ، فیلم ها ، خبرها و برنامه های رادیو و تلویزیون و غیره ...) مورد استفاده قرار گرفت و تکامل یافت . ( رفیع پور : 110 )

اما همچنین در منابع دیگر ذکر شده است که اولین کندوکاو تجربی ارتباطات به مطالعات الهیات در اواخر سده هفدهم بر می گردد . هنگامی که کلیسا نگران گسترش غیر مذهبی در روزنامه ها بود . از آن به بعد این کندوکاو و کار تجربی به حوزه های زیادی دامن گسترده است . و احتمالا" اولین مورد سند تحلیل کمی مطالب مکتوب تحلیل محتوایی است که در قرن هجدهم در سوئد صورت گرفته است . ( کریپندروف 13 )

2- تعریف تحلیل محتوا:

تقریبا" پژوهشهای علوم اجتماعی و انسانی ، به هر طریق ، به مطالعه دقیق نتایج بستگی دارد. با تعمیم این امر و پژوهش این سوال مطرح می شود : چه خصوصیاتی روش تحلیل محتوا را از دیگر مطالعات دقیق اسنادی متمایز می سازد ؟ باید دانست که تعریفهای روش تحلیل محتوا به مرور زمان ، با توسعه فنون و بکارگیری ابزار موجود برای مطالعه مسائل جدید و مطالب گوناگون ، دچار تغییر شده است .

2-1- کارت رایت در کتاب خود آورده است که اصطلاحهای " تحلیل محتوا " و " رمزگذاری " را به طور تبادل پذیری برای ارجاع به توصیف عینی ، منتظم و کمی رفتارهای نمادی طرح می کند .

2-2- بارکوس معتقد است که " تحلیل محتوا " به معنای تحلیل علمی پیامهای ارتباطی است از نظر وی این روش کاملا" علمی است و با وجود جامع بودن ، از نظر ماهیت نیازمند تحلیلی دقیق و منظم است . ( هولستی 13 )

2-3- همچنین تعاریف دیگری از تحلیل محتوا به شرح زیر است. تحلیل محتوا عبارت است از طبقه بندی عنصرهای متن مورد تحلیل در مقوله های از پیش تعیین شده است . عنصرهای گوناگون را می توان انتخاب کرد ، کلمه ها ، جمله ها ، پاراگرافها ، تنهای کامل و جزء آن و می توان آنها را در دو مقوله طبقه بندی کرد . عنصرهایی که دارای ریشه دستوری هستند و عنصرهای دیگر . البته د عین حال نمی توان چند مقوله را با هم بکار برد .( مورین دوروژه 200 )

2-4- همچنین تحلیل محتوا روش مطالعه و تجزیه و تحلیل ارتباط ها به شیوه فضا مدار عینی و کمی برای اندازه گیری متغیر هاست ( کرلینجر 2380 )

3- شروط عینیت ، انتظام و عمومیت :

تعریفهای روش تحلیل محتوا ، برخلاف تنـوعشـان ، توافـق جامعـی را دربـاره شـروط " عینیـت " ، " انتظام " و " عمومیت " دارند . ما معانی این شرطها را علاوه بر دو شرط دیگری که قدری جدل آمیز تر هستند . مبنی بر اینکه این روش باید کمی و محدود به تحلیل محتوای آشکار باشد بررسی خواهیم کرد .

شرط عینیت تصریح می کند که هر مرحله از فرایند پژوهش باید بر اساس قواعد ، احکام و روشهای مشخص انجام گیرد . حتی ساده ترین و عادی و مکانیکی ترین اشکال تحلیل محتوا ، به قضاوت پژوهشگر در امر تصمیم گیری درباره اطلاعاتش نیازمند است .

یکی از معیارهای عینیت این است که ، آیا تحلیل گران دیگر ، با تبعیت از روشهای یکسان و اطلاعات مشابه ، می توانند به نتایج مشابهی برسند ؟

پژوهشگری که نتواند روشها و معیارهای انتخاب اطلاعاتشان را برای تعیین مناسب و نامناسب بودن اطلاعات و تفسیر یافته ها به دیگر پژوهشگران انتقال دهد ، در برآوردن شرط عینیت ناکام خواهد ماند .

شرط انتظام ، هنگامی تحقق می یابد که دایره مشمول طرد محتوا یا مقوله ها بر طبق قواعد کاربردی ثابتی مشخص گردد . این شرط ، آشکارا ، تحلیلهایی را که فقط به دنبـال جمـع آوری مؤیدات فرضیه های پژوهشگر است طرد می کند .

همچنین به طور ضمنی بیان می دارد که مقوله ها را باید به شکلی تعریف کرد که بر طبق قواعد کاربردی ثابت قابل استفاده باشند . به بیانی دیگر ، مقوله ها باید با قوانین عمومی و معین ساخت مقوله مطابقت داشته باشند .شرط انتظام پژوهش را می توان با مثالی شرح داد . در کتابی که به منظور نشان دادن پایین بودن سطح فکری گروههای نژادی خاصی تهیه شده بود ، کلیه مطالب تأئید کننده قضیه نابرابری را هم از منابع معتبر و هم از منابع بسیار مشکوک ، دست چین کرده بودند ، در حالی که واقعا" به برتری مدارک تائید کننده قضیه مخالف یعنی " برابری نژادها " به لحاظ کمی و کیفی توجهی نکرده بودند. اگر چه ، یافته هایی که بین نژاد و هوش رابطه می بیند تحلیل محتوای ادبیاتی ، معرفی شدند با این حال ، مطالعه ای از این نوع ، به وضوح ، حتی در رعایت اصول و ملاکهای بی قید ترین تعریف پژوهش منتظم ، ناکام ماند .

شرط عمومیت داشتن ، زمانی معنا می یابد که یافته ها با هم ارتباط نظری داشته باشند اطلاعات توصیفی صرف دربارۀ محتوا ، بدون ارتباط با دیگر ویژگیهای اسناد یا خصوصیات فرستنده و گیرنده ، پیام ، ارزش چندانی ندارد .

4- موضوع کمیت و کیفیت :

درتحلیل محتوا علاوه بر این که عینیت ، انتظام و عمومیت از ویژگیهای مشخصه تحلیل محتوا هستند و در این باره توافقی عمومی وجود دارد ، دو شرط کمیت و کیفیت در متون اخیر روش تحلیل محتوا بحث قابل ملاحظه ای را به خود اختصاص داده اند .

نخست آیا روش تحلیل محتوا باید به صورت کمّی انجام شود ؟ دوم ، آیا این روش باید محدود به محتوای آشکار پیام باشد ، یا می تواند جنبه های پنهان ارتباطات را نیز مورد بررسی قرار دهد ؟

شرط کمیت ، غالبا" ، هم توسط کسانی که این فن را علمی تر از دیگر روشهای تحلیل اسنادی می دانند و هم توسط کسانی که انتقادی ترین موضع را نسبت به آن دارند ، به یک اندازه ضروری قلمداد شده است . دیدگاه اخیر بر آنست که دلیل واضح و مشخص برای به کارگیری روش تحلیل محتوا وجود ندارد ، مگر این که سوالی که شخص در پی پاسخگویی به آن است ، کمی باشد . (لاسول ، لرتروپول) بهرحال درباره معنای " کمی " به نحوی در روش تحلیل محتوا به کار گرفته می شود اختلاف نظر قابل ملاحظه ای وجود دارد .گروه دیگری نیز وجود دارند که تمایز بین " بررسی کمی " و " بررسی کیفی " را می پذیرند ، اما اصرار دارند که بررسیهای منتظم اسنادی از نوع اخیر ، شکل مهم و شاید معنادارتری از روش تحلیل محتوا است .

5- محتوای آشکار و پنهان :

یکی از منابع عمده اختلاف در تعریف روش تحلیل محتوا این است که ، آیا این روش باید محدود به محتوای آشکار " معنای سطحی متن " باشد ، یا می توان آن را برای تحلیل لایه های عمیقتر معانی محصور در اسناد به کار برد ؟ آیا روشهای عینی و منتظم تحلیل گر را به گزارش نویسی صرف از خصوصیات اسناد محدود می کند ، اگر نه در چه مرحله ای از فرایند پژوهش ، می توان تحلیل خود را به معانی پنهان متن گسترش داد ؟

محتوای آشکار و پنهان می تواند بر دو سطح مورد ملاحظه قرار گیرد .

اول) شرط عینیت تصریح می کند که فقط آن نمادها و ترکیبهای نمادی که واقعا" در پیام ظاهر می شوند ، باید ثبت شوند ؛ به عبارت دیگر ، درمرحله رمزگذاری پژوهش مرحله ای که کلمات خاص ، موضوعها و نظایر آن در متن تعیین و در مقوله ها قرار داده می شوند ، فرد و پژوهشگر ، اصطلاحاتی را ثبت می کند که واقعا" در اسناد وجود دارند .

دوم) " فهم معنای مستمر در متن " را ، اگر بتوان چنین گفت ، باید به مرحله تفسیر اختصاص داد ؛ یعنی زمانی که پژوهشگر آزاد است از تمام نیروی تخیل و شهودش برای استنباط نتایج معنادار از اطلاعات استفاده کند . دومین جنبۀ محتوا آشکار و پنهان ، به چگونگی تفسیر نتایج باز می گردد .

6- زمان به کارگیری روش تحلیل محتوا :

یکی از مهمترین خصایص تحلیل محتوا کاربرد کلی و عام آن است . به ویژه در عصر حاضر که استفاده از کامپیوتر ودر دسترس بودن آن موجب شده ات که کاربرد این روش بسیار آسانتر از زمان گذشته باشد آن را می توان در مورد فراورده های روشهای فرافکنی ، موارد که آگاهانه برای مقاصد پژوهشی تولید شده است و در مورد همه انواع موارد کلامی به کار بست ( کرلینجر 2390 )

این نکته همچنن تکرار شده است که روشهای تحلیل محتوا را می توان در همه شکلهای ارتباطات بکار بست . کتاب ، جمله ، شعر ، روزنامه ، آواز ، نقاشی ، سخنرانی ، نامه ها ، قوانین ، اساسنامه ها و اجزاء یا مجموعه های وابسته به آنها از جمله منابعی هستند که در این روش مورد بررسی قرار می گیرند ( ارل ببی 144 ) و در صورت زیاد بودن حجم و تنوع بسیار اطلاعات اسنادی ، دامنه احتمالات فقط با تصورات کسانی که از چنین اطلاعاتی در پژوهش خود استفاده می کنند ، محدود می شود ، این تنوع ، با طرح بعضی از موضوعهایی که در سالهای اخیر با استفاده از روش تحلل محتوا مورد پژوهش قرار گرفته است ، مطرح می گردد .

- به لحاظ فرهنگ درترانه ها و ادبیات ملتهای مختلف چه تفاوتهای منعکس می شود ؟

- محافظه کاران امریکائی نمادهای سیاسی نیودیل را تا چه اندازه پذیرفته اند ؟

- واکنش شوروی نسبت به سخن پراکنی آمریکا چه بوده است .

7- سه زمینه ی مناسب برای تحقیقات تحلیل محتوایی:

بطور کلی ، روش تحلیل محتوا احتمالا" باید ، برای حداقل سه دسته کلی از مسائل پژوهشی مناسب باشد که واقعا" ممکن است در تمام رشته ها و زمینه های پژوهشی شود .

7-1- هنگامی که دسترسی به اطلاعات مشکل است و اطلاعات پژوهشگر محدود به مدرکهای اسنادی است ، این روش می تواند مفید واقع شود .

گاهی اوقات که پژوهشگر به موضوعهای پژوهشی ( پژوهشی اش ) دسترسی مستقیم دارد ممکن است ترجیح دهد که اطلاعاتش را از طریق بعضی از اشکال روش تحلیل محتوا جمع آوری کند . حتی بهترین آزمایشها و بررسی ها ، با وجود اهمیت واقعی شان در پژوهش ، موضوع مورد بررسی و پاسخ هایشان را در وضعی بسیار مصنوعی مطالعه می کنند .

همچنین تحلیل محتوای اسناد می تواند منبعی برای تکمیل اطلاعات محسوب شود این کاربرد روش تحلیل محتوا ، حتی هنگامی که دسترسی مستقیم به موضوع مشکلی را مطرح نسازد ، بسط زمینه مستقلی برای معتبرسازی اطلاعات به دست آمده از طریق روشهای دیگر را ممکن می سازد .

7-2- بعضی از اشکال روش تحلیل محتوا ، غالبا" ، هنگامی ضروری است که اجزای نظری معین و مفروض اطلاعات و زبان موضوع مورد بررسی ، پژوهش مشخص باشد .کسانی که با بیماران روانی ، مصاحبه می کنند و نیز فرافکنی و انواع دیگری از اطلاعات اسنادی را مورد تحلیل قرار می دهند ، اغلب نیازمند به فهم ظرافت یا پیچیدگی اموری هستند که رسیدگی دقیق علمی را نارسا می سازند ، حتی اگر آنرا خواننده ماهر و حساسی انجام دهد .

7-3- سرانجام ، روش تحلیل محتوا ، با وجود مزیتهای فنی خود ، می تواند سودمند باشد ، زیرا حجم مطلب مورد بررسی ، به تنهایی از توانایی پژوهشگر برای انجام پژوهش فراتر می رود .و روش تحلیل محتوا ، برای همه پژوهشگران اسنادی مناسب نیست این روش به ندرت می تواند صحبت ادعایی ( محتوایی ) را تعیین کند و یا کیفیت زیبایی شناختی شعری را ارزیابی نماید .

* اگر تحلیل گر ؛ برای مطالعه موضوعهایی محدود عینی ، نظیر تعیین این که روزنامه نیویورک تایمز در سال 1968 از همفری حمایت می کرد یا از نیکسون می تواند از روشهای دیگری از روش تحلیل محتوا استفاده کند ، اما ، آنچه را که پژوهشگر از تحلیل اسناد جستجو می کند ، به ندرت می تواند به چنین سوالهای عینی ساده ای کاهش یابد .(هولستی ، 28 )

8- کاربرد تحلیل محتوا :

تحلیل محتوا می تواند محقق را در تهیه مدلهای عملکردی کمک کند و همچینین به عنوان یک روش می تواند به طور معکوس موجبات شناخت اندیشه و سبک یک نویسنده یا شاعر را فراهم سازد از طریق تحلیل محتوا می توان نه تنها به توصیف رسید و بعد از آن به تحلیل علیت دست یافت بلکه موجبات فهم درون و همدلی ایجاد احساس مشترک را فراهم ساخت .( ساروخانی 238 )

اگر چه تحلیل محتوا همیشه درباره پیامها انجام می شود . می توان آن را برای پاسخ دادن به پرسشهای مربوط به عناصر ارتباطی نیز بکار برد از تحلیل محتوا بیشتر برای توصیف ویژگیهای پیام استفاده می شود یکی دیگر از کاربردهای تحلیل محتوا به پژوهش در مورد تاثیر پیام بر دریافت کننده پیام مربوط می شود از تحلیل نحتوا همچنین برای بررسی جنبه هائی از فرهنگ تغییرات فرهنگی نیز استفاده می شود . ( نچمیاس 471 )

9- مزایا ی تحلیل محتوا :

9-1-همه روش های تحلیل محتوا برای مطالعه آنچـه در گفتـار است . ولـی در نگـاه اول دیـده می شودو به عبارتی دیگر آنچاه تلویحی و نهفته است مناسب است .

9-2-روش تحلیل محتوا محقق را مجبور می کند از تقسیم های آنی و نسنجیده مخصوصا" از تقسیم های نسنجیده خودش فاصله بگیرد .

9-3-نظر به اینکه تحلیل محتوا بر روی اسناد ( معمولا" مکتوب ) انجام می گیرد لذا همیشه فرصت بازبینی کارهای گذشته تحقیق وجود دارد .

9-4-بسیاری از روشهای تحلیل محتوا به شیوه ای منطقی و انتزاعی ساخته شده اند بدون آنکه به عمق کار تحقیق یا به ابتکار عمل و خلاقیت محقق لطمه ای وارد کنند ( ریمون کیری 222 )

9-5-شاید بزرگترین امتیاز تحلیل محتوا این باشد که هم از لحاظ زمان و هم از لحاظ هزینه مقرون بصرفه است .

9-6-امتیاز دیگر تحلیل محتوا این است در تحلیل محتوا معمولا" راحت تر از روشهای دیگر تحقیق می توان بخشی از تحقیق را تکرار کرد نکته حائز اهمیت دیگر در تحلیل محتوا این است که این روش به پژوهشگر اسکان می دهد که فرایندهایی را که طی سده های زمان طولانی رخ داده اند بررسی کنند (ارل ببی 663 )

10- از معایب تحلیل محتوا می توان به این موارد اشاره کرد .

10-1-بخشی از روشهای تحلیل محتوا بر پیش فرضهای دست کم ساده مبتنی اند از این لحاظ روش تحلیل محتوا مقوله ای رکورد دار است .

10-2-برخی از روشهای تحلیل محتوا مثل تحلیل ارزیابی خیلی سنگین و پرکارند .

10-3-اگر چه تحلیل محتوا به طور کلی میدان کاربرد وسیعی عرضه می کند اما در مورد هر یک از روشهای اختصاصی آن وضع فرق می کند و برخی از آنها میدان کاربرد بسیار محدودی دارنـد. ( ریمون کیوی 226 )

10-4-تحلیل محتوا محدود به ارتباطات ثبت شده است . ممکن است این گونه ارتباطات ، شفاهی مکتوب یا تصویری باشد ولی باید آنها را به شیوه ای ثبت کرد که بتوان به تحلیل آنها پرداخت.

10-5-مسائل مربوط به اعتبار در تحلیل محتوا محتلمند . ( ارل ببی 664 )

11- انواع تحلیـل محتـوا ( تحلیل های کیفی و تحلیل های کمی )

11-1- تحلیل های کیفی: در ابتدای استفاده از این تکنیک ، دانشمندن بیشتر به بررسی کیفی محتواها می پرداختند امروزه نیز ابداع شیوه های کمی ، تحلیل های کیفی همچنین مورد استفاده است . در اینگونه بررسی های کیفی ، هدف آنست که تأثیر متن های مورد نظر بر روی گیرنده پیام ( خواننده ، شنونده ، بیننده ) سنجیده شود و این از آن طریق انجام می گیرد که محقق بار ارزشی مفاهیم و عبارت های بکار برده شده را بررسی و شمارش می کند به عبارت دیگر یک شیوه مهم و معمول از تکنیک تحلیل محتوا به شمارش مفاهیم و پیام هائی می پردازد که فرستنده پیام ابراز داشته است .

گاه تعدا این پیام ها خود گویای یک مطلب خاص هستند که در شرایط عادی جلب توجه نمی کنند ، اما مخاطب را بطور ناخودآگاه تحت تأثیر قرار می دهد و گاه نسبت تعداد این پیام ها با تعداد پیام های دیگر مقایسه می شود و از آن طریق اطلاعاتی به دست می آید .

11-1-1- شرایط کلی تحلیل محتوای کیفی :

اول) تعیین چهارچوب تئوریکی : در اینجا محقق می بایست ابتدا چهارچوب تئوریکی داشته باشد ، که بر اساس آن فرضیه ها و متغیرهای خود را مشخص سازد و سپس در پی یافتن روشی برآید که برای سنجش آن متغیر ها مناسب باشند .

دوم) نـمونـه گیـری: به اقتصادی مسئله مورد بررسی ، محقق باید متن هائی را گردآوری کند که در آنها بتوان مسئله مورد بررسی را به نحو قابل تعمیم تحلیل نمود .انتخاب این نمونه ها همواره به اقتضای مسئله مورد بررسی خواهد بود .

سوم) واحـد محتـوا: پس از نمونه گیری ، نوبت به تعین واحدهای سنجش می رسد . این واحدها می توانند لغات ، جملات ، سرمقاله ها ... باشند که ما می خواهیم بار ارزشی آنها را بسنجیم و یا بر اساس محتوایشان آنها را طبقه بندی کنیم .

11-1-2- پنج واحد کاربردی در تحلیل محتوا:

تقریبا" همه بررسیهای تحلیل محتوایی یکی از پنج واحد زیر را به کار برده اند

الف ) کلـمه یـا نـماد : معمولا" کوچکترین واحدی است که در پژوهش تحلیل محتوایی به کار می رود به نظر می رسد کلمه ها و نمادها گسترده ترین کاربـرد را در بررسیـهای " سبک " " روان درمانی" " بازرسی ادبی " داشته اند .

ب ) مـوضـوع : از جنبه های بسیاری موضوع – یعنی اظهاری واحد دربارۀ چیزی – مفید ترین واحد تحلیل محتواست . تقریبا" کاربرد این واحد درپژوهشهای مربوط به تبلیغات ارزشها ، ایستارها ، اعتقادات و نظایر آن ضروری است . اشکال عمدۀ آن ، این است که معمولا" رمزگذاری موضوعها باعث اتلاف زمان می شود . همچنین اشکال دیگر این است که حدود آن به سادگی حدود کلمه ، پارگراف یا عنوان قابل تشخیص نیست .

ج ) شخصیت : اغلب درمورد بررسیهایی که دربارۀ ( محتوای ) افسانه ها ، نمایشنامه ها ، فیلمها ، برنامه های رادیویی و دیگر اشکال مطالب سرگرم کننده است ، از شخصیت متن به عنوان واحد مثبت استفاده می شود .پژوهشهایی که شخصیت را واحد ثبت قرار می دهند بر تحلیل ویژگی قومی ، اجتماعی ، اقتصادی ، زوجی ، روان شناختی دیگر ویژگیهای شخصیتها متمرکز شده است .

د ) جمله یا پاراگراف : به دلیل اینکه معمولا" واحدهایی دستوری تنظیم جمله یا پاراگراف قابل طبقه بندی در مقوله ای واحد نیستند به ندرت به عنوان واحد ثبت به کار می روند هنگامی که دقت اندازه گیری مهم باشد ، جمله یا پاراگراف به ندرت رضایتبخش است در این مورد احتمالا" از کلمه ها یا موضوع ها استفاده خواهد شد . از سوی دیگر ، هنگامی که فقط به اندازه گیری خام ویژگیهای محتوا در متن وسیعی از اطلاعات نیاز داشته باشیم . احتمالا" رمزگذاری جمله ها یا پاراگرافها بسیار سخت انجام می شود .

ه ) عنـوان : وقتی که قرار است مقاله ای کامل ، فیلم ، کتاب یا برنامه ای رادیوئی توصیف شود از عنوان برای واحد ثبت استفاده می کنیم . این واحد برای بیشتر پژوهشها بسیار ناخالص است و هنگامی که عنوانها بین دو مقوله قرار می گیرد ممکن است مشکلاتی ایجاد کند . تحلیل عنوان هنگامی نتایج جالبی به دنبال دارد که با مقوله هایی به کار رود که به خوبی تنظیم شده اند . ( هولستی . 1820 )

11-1-3- تهیه طبقه های تحلیل

واحدهای محتوا می بایست نظیر پاسخ های پاسخ گویان در تکنیک مصاحبه و یا واحدهای مشاهده در تکنیک مشاهده طبقه بندی شوند . بدین منظور همانند تکنیک مشاهده به طبقاتی نیازمندیم که واحدهای بررسی شده در یک متن را در آن طبقات یا رده ها دسته بندی کنیم . این طبقه بندی خصوصا" وقتی موردنیاز است که ما تحلیل خود را بر اساس یک تئوری بنا کرده باشیم و بخواهیم متغیرها و فرضیه های خود را بررسی نمائیم .طبقات محتواها باید دارای همان شرایطی باشند که در تکنیک مصاحبه و مشاهده نیز در نظر گرفته می شوند .

11-2- تحلیل های کمی :

مهمترین شیوه های کمی تحلیل محتوا عبارتند از :

تحلیل ارزشیابی و تحلیل احتمال وقوع

11-2-1- تحلیل ارزشیابی: هدف از تحلیل ارزشیابی آنست که با تحلیل کمی متن مورد بررسی ، بتوان به نوع گرایش و ارزش گذاریهای تولید کننده پی برد این کار از آن طریق انجام می گیرد که :

اولاً واحدهای محتوائی و علائم زبانی ( لغات و جملات .. ) که دارای بار ارزشی هستند ، شمرده و

ثانیاً جهت بار ارزشی و ثالثاً شدت بار ارزشی آنها تعیین شوند .(واحد، جهت، شدت).

* طرز کار :

- در مرحله اول باید جملاتی که دارای چند محتوا هستند ، به جملات یک محتوایی تجزیه شوند .

- از آنجا که ممکن است ، گرایش های تحلیل گر و کدگذار بر روی ارزشیابی و قضاوت او درباره موضوع مورد داوری تأثیر بگذارد ، باید موضوع داوری با علائم یا حروف الفبا جایگزین شوند .

حالا نوبت آن می رسد که جهت و شدّت بار ارزشی هر یک از مفهوم های عامیانه و همچنین فعل های بکار برده شده را مشخص کنیم . بدین منظور .

- جهت بار ارزشی با علائم + یا – تعیین و

- شدت بار ارزشی از 0 تا 3 ارزیابی می شود .

- سوالی که اکنون مطرح است ، آنست که در چه مواقعی ما برای بار ارزشی فعل و با یک مفهوم عامیانه نمره 3 یا کمتر می دهیم . بدین منظور این قاعده در نظر گرفته شده است که فعل ها زبان حال عموما" نمره 3 ، فعل های کمکی نمره 2 ، فعل های که رابطۀ فرضی بین موضوع و مفهوم عامیانه برقرار می کنند ، نمره 1 می گیرند . ( رفیع پور 1290 )

معمول ترین شیوه شاخص سازی در تکنیک تحلیل محتوا بر اساس فرمول زیر انجام می گیرد .*

رک: فرمول اول(آخر متن)

11-2-2- تحلیل احتمال وقوع: هدف از تحلیل احتمال وقوع ، سنجش کمّی گرایش بیان شده در یک متن است . بدین معنـی که می خواهیم ببینیم آیا بین مفاهیم بکار برده شده ، ارتباط تداعی کننده وجود دارد یا نه مثلا" چند لغت آمریکا با کلماتی نظیر جهانخوار ، دشمن کینه توز که بار ارزشی منفی دارند و تداعی کننده یک مفهوم منفی هستند ، بطور متقارن بکار برده شده است .

*- طرز کار :

بدین منظور باید در ابتدا مانند تحلیل کیفی ، طبقات و رده های تحلیل را متناسب با موضوع مورد مطالعه تهیه نمود ، مانند : دشمنی ، پیشرفت علمی ، قدرت نظامی ، نابرابری ، تجاوز ، بعد لغاتی که دارای مفهوم مشابه هستند در طبقات مذکور طبقه بندی شوند . (. رفیع پور ص 134 )

12- پایایی اعتبار

شرط عینیت پژوهشی پایایی مقیاسها و روشها است یعنی ، رسیدن به نتایجی مشابه با به کارگیر معیارهای تکراری با ابزار یکسان در نمونه مفروض از اطلاعات پایایی ، کارکرد مهارت ، بصیرت و تجربه رمزگذاری ، صراحت مقوله ها و قواعد رمزگذاری ، که کاربرد آنها را هدایت می کند ، و درجه عدم ابهام اطلاعات است . چون ماهیت اطلاعات معمولا" خارج از کنترل پژوهشگر است ، فرصتهای افزایش پایایی معمولا" به مهارت رمزگذاران ، مقوله ها ، یا هر دوی آنها محدود می شود .تا هنگامی که در رمزگذاری از ابزاری عینی نظیر کامپیوتر استفاده نشود ، تحلیل گر نباید قضاوتهای مشترک رمزگذاران اتکا کند . پایایی فردی حدود توافق رمزگذاران را منعکس می کند .( هولستی ، 210 )

تا آنجا که ممکن است در جریان تحقیق از محققان کمتری استفاده شود تا همگنی بعد انسانی تحقیق حاصل آید و در صورت تعدد محققان آموزش ببینند که دقیقا" هر شاخص را در سراسر کار به طرز یکسان اعمال کنند در کار شناخت روائی از شیوه های گوناگون استفاده می شود یکی از آنها آزمون – آزمون مجدد است و این شیوه در دو صورت اعمال می شود . ( ساروخانی 2280 )

1- توسط همان محققان با فاصله زمانی 2- توسط محققان دیگر .

در تکنیک تحلیل محتوا قابلیت اعتماد بسیار مورد سوال است ، زیرا برداشت های ذهنی محققان و کدگذاری در هنگام طبقه بندی و همچنین ارزیابی تأثیر می گذارد . به منظور حذف این تأثیر کوشش می شود تا متن مورد بررسی پس از طبقه بندی و ارزشیابی مجددا" توسط کدگذاران دیگر طبقه بندی ارزشیابی می شود و در صورت مطابقت زیاد نتایج تحلیل های در کدگذاری ارزشیابی و تحلیل آنها پذیرفته شود ( رفیع پور، تکیکهای خاص ، 143 )

ضریب پایایی مرکب را می توان با فرمول زیر محاسبه کرد که در آن N نشان دهنده تعداد داوران است . ( هولستی ، 213 ) *رک: فرمول دوم

همچنین شاخص دیگری برای پایایی ، شاخصی است که توسط اسکات به وجود آمده که کاربرد آن تنها در مورد تعداد مقوله ها در مجموعه مقوله ، بلکه درباره فراوانی احتمالی نیز صادق است . فرمول اسکات را که ابتدا برای رمزگذاری اطلاعات در مقوله های اسمی ایجاد شده بود ، به مقیاسهای ترتیبی فاصله ای و نسبی نیز می توان به کار برد.* رک: فرمول سوم

برای استفاده از این فرمول ، نخست لازم است درصد توافقهای تصادفی را تعیین کنیم . این کار با پیدا کردن نسبت عناوین هر مقوله از مجموعه مقوله ها جمع کردن مجذور آن نسبتها عملی می شود برای مثال

توافق مورد انتظار عبارت است از

32/0=2(33/0)+2(13/0)+2(23/0)+2(42/0)

یعنی ، حتی اگر رمزگذار واحدهای محتوا را به طور تصادفی به مقوله اختصاص داده باشند ، باید در مورد حدودا" 32 درصد از عناوین توافق داشته باشند ( هولستی ، 213 )

اعتبار (validity)

*رک: نمودار

*رک: جدول

اعتبار معمولا" اندازه ای تعریف می شود که ابزار مورد نظر آن چیزی را اندازه گیری کنند که قصد اندازه گیریش را داریم .

اعتبار مربوط به داده ها ارزیابی این نکته است که روش تحلیل محتوا چقدر معرف اطلاعاتی است که ذاتی موجود یا پیوسته با آنهاست . اعتبار مربوط به داده ها غالبا" برای توجیه مراحل تحلیل محتواست اما محدود به همین مراحل نیست ما اعتبار مربوط به داده ها را به دو نوع تقسیم می کنیم، اعتبار معنایی و اعتبار نمونه گیری . در تحلیل محتوا هنگامی اعتبار معنایی بالایی به دست می آید که معانی زبان داده ها یا معانی منبع دریافت کننده یا هر متنی که داده ها نسبت به آن مورد بررسی قرار می گیرند متناظر باشد . در جایی که فرایند گردآوری داده ها ساختمند است تکنیکهای تحقیق به ندرت دچار مسئله اعتبار معنایی می شود .

اعتبار عملی معطوف به نتیجه ارزیابی میزان مناسب بودن روش در شرایط گوناگون است . در اینجا مسئله ساخت درونی شیوه عمل نیست . کل موفقیت تحلیل محتوا با نشان دادن این که نتایج آن با چیزی که مدعی ارائه آن است همبستگی یا همخوانی دارد تعیین می شود . باز اعتبار را به دو دسته تقسیم می کنیم . اعتبار همبستگی ، اعتبار پیش بین اعتبار همبستگی میزان همبستگی یافته های بدست آمده با یک روش و یافته های حاصل از روش دیگر و در نتیجه جایگزین پذیری آنهاست .

اعتبار پیش بین میزان همخوانی پیش بینی های حاصل از یک روش با واقعیت هایی است که به طور مستقیم مشاهده می شود .اعتبار مربوط به فرایند ارزیابی میزان مدل سازی یا شبیه سازی یا ارائه کارکردی روابط درون متن داده ها از سوی عمل تحلیل است . در تحلیل محتوا این قسم اعتبار اساسا" مربوط به ماهیت سازه تحلیلی است که بر اساس تناظری ساختاری – کارکردن معلوم فرایندها و مقوله های تحلیل با نظریه ها ، مدلها یا شناخت مقبول درباره متن داده ها این سازه تحلیل تصدیق یاد رد شده است به نظر ما دیگر دلیلی برای تفکیک این نوع اعتبار وجود ندارد اعتبار معطوف به فرایند به فرایند را اعتبار سازه می خوانیم .( کریپندروف )

$ مرور و خلاصه ی فصل:

تجزیه و تحلیل محتواهای متون مختلف به زمانی نسبتا" دور برمی گردد ، مرتن و رورمن معتقدند که این تکنیک در یونان باستان و بعدها در قرن هفتم میلادی در فلسطین برای استخراج تورات بکار برده شده است .خصوصا" در ایران تجزیه و تحلیل متون یعنی جزء به جزء کردن و یافتـن ارتبـاط بیـن متـون قرآنی ( = تفاسیر ) در نظم و نثر فارسی از گذشته های دور رواج داشته است. کار آقای لاسول نقطه عطفی در راه کاربرد این تکنیک بود که به تصریح در کشور های دیگر و در زمینه های گوناگون ( نظیر تحلیل نامه ها ، فیلم ها ، خبرها و برنامه های رادیو و تلویزیون و غیره ...) مورد استفاده قرار گرفت و تکامل یافت .تحلیل محتوا " به معنای تحلیل علمی پیامهای ارتباطی است چرا که این روش کاملا" علمی است و با وجود جامع بودن ، از نظر ماهیت نیازمند تحلیلی دقیق و منظم است.

شرط عینیت درین تکنیک تصریح می کند که هر مرحله از فرایند پژوهش باید بر اساس قواعد ، احکام و روشهای مشخص انجام گیرد . حتی ساده ترین و عادی و مکانیکی ترین اشکال تحلیل محتوا ، به قضاوت پژوهشگر در امر تصمیم گیری درباره اطلاعاتش نیازمند است و شرط انتظام درین تکنیک ، هنگامی تحقق می یابد که دایره مشمول طرد محتوا یا مقوله ها بر طبق قواعد کاربردی ثابتی مشخص گردد . این شرط ، آشکارا ، تحلیلهایی را که فقط به دنبـال جمـع آوری مؤیدات فرضیه های پژوهشگر است طرد می کند .

و شرط عمومیت داشتن نیز، زمانی معنا می یابد که یافته ها با هم ارتباط نظری داشته باشند اطلاعات توصیفی صرف دربارۀ محتوا ، بدون ارتباط با دیگر ویژگیهای اسناد یا خصوصیات فرستنده و گیرنده ، پیام ، ارزش چندانی ندارد .دو شرط کمیت و کیفیت در متون اخیر روش تحلیل محتوا بحث قابل ملاحظه ای را به خود اختصاص داده اند .بجاست اشاره کنیم که یکی از منابع عمده اختلاف در تعریف روش تحلیل محتوا این است که ، آیا این روش باید محدود به محتوای آشکار " معنای سطحی متن " باشد ، یا می توان آن را برای تحلیل لایه های عمیقتر معانی محصور در اسناد به کار برد ؟

محتوای آشکار و پنهان می تواند بر دو سطح مورد ملاحظه قرار گیرد .

اول) شرط عینیت تصریح می کند که فقط آن نمادها و ترکیبهای نمادی که واقعا" در پیام ظاهر می شوند ، باید ثبت شوند ؛

دوم) " فهم معنای مستمر در متن "یعنی زمانی که پژوهشگر آزاد است از تمام نیروی تخیل و شهودش برای استنباط نتایج معنادار از اطلاعات استفاده کند . دومین جنبۀ محتوا آشکار و پنهان ، به چگونگی تفسیر نتایج باز می گردد .

در مورد زمان به کارگیری روش تحلیل محتوا باید اظهار داشت که کاربردی کلی و عام ، در مورد همه انواع موارد کلامی، در همه شکلهای ارتباطات دارد.

اما سه زمینه ی بیشتر مناسب برای تحقیقات تحلیل محتوایی عبارتند از هنگامی که دسترسی به اطلاعات مشکل است ، هنگامی ضروری است که اجزای نظری معین و مفروض اطلاعات و زبان موضوع مورد بررسی ، پژوهش مشخص باشد .و نهایتاً روش تحلیل محتوا ، با وجود مزیتهای فنی خود ، می تواند سودمند باشد ، زیرا حجم مطلب مورد بررسی ، به تنهایی از توانایی پژوهشگر برای انجام پژوهش فراتر می رود .

کاربرد تحلیل محتوا در تهیه مدلهای عملکردی و همچینین به عنوان یک روش می تواند به طور معکوس موجبات شناخت اندیشه و سبک یک نویسنده یا شاعر را فراهم سازد و می توان آن را برای پاسخ دادن به پرسشهای مربوط به عناصر ارتباطی نیز بکار برد. البته برای توصیف ویژگیهای پیام به پژوهشگر در مورد تاثیر پیام بر دریافت کننده پیام نیز کمک می کند.

تحلیل محتوا مزایا و معایبی نیز دارد.

انواع تحلیـل محتـوا ( تحلیل های کیفی و تحلیل های کمی )

شرایط کلی تحلیل محتوای کیفی :

اول) تعیین چهارچوب تئوریکی

دوم) نـمونـه گیـری

سوم) واحـد محتـوا

و پنج واحد کاربردی در تحلیل محتوا نیز عبارتند ازکلـمه یـا نـماد ، مـوضـوع، شخصیت ، جمله یا پاراگراف ، عنـوان.

در تحلیل محتوا نیزطبقه ها و واحدهای محتوا می بایست نظیر پاسخ های پاسخ گویان در تکنیک مصاحبه و یا واحدهای مشاهده در تکنیک مشاهده طبقه بندی شوند .

تحلیل های کمی :مهمترین شیوه های کمی تحلیل محتوا عبارتند از :تحلیل ارزشیابی وتحلیل احتمال وقوع

پایایی اعتبار

1- توسط همان محققان با فاصله زمانی 2- توسط محققان دیگر .

و با استفاده از ضریب پایایی مرکب و فرمول اسکات اعتبار مربوط به داده ها ارزیابی می شود و باید این نکته را خاطر نشان کرد که روش تحلیل محتوا چقدر معرف اطلاعاتی است که ذاتی موجود یا پیوسته با آنهاست.اعتبار عملی معطوف به نتیجه ارزیابی میزان مناسب بودن روش در شرایط گوناگون است و اعتبار پیش بین میزان همخوانی پیش بینی های حاصل از یک روش با واقعیت هایی است که به طور مستقیم مشاهده می شود.

* نمونه سوال:

1- تحلیل محتوا به چه معنی است؟

2- شروط عینیت ، انتظام، عمومیت ،کمیت و کیفیت در یک تحلیل محتوا را توضیح دهید.

3- انواع تحلیل محتوا را با مثال بررسی نمایید.

4- بنویس

جزوه کامل تحلیل محتوا

مطالب مشابه :

روش ششم : تحلیل محتوا (قسمت اول)

تحلیل محتوا

تحلیل محتوا

تحلیل محتوا

جزوه کامل تحلیل محتوا

تحلیل محتوا (کدگذاری و نحوه جمع‌آوری داده‌ها) :

آشنائی با روش تحلیل محتوا