مقاله راجع به بسته بندی مواد غذایی

عنوان مقاله :صنعت بسته بندی مواد غذایی

گردآورنده : ناصر نوشادی ،دبیر حرفه و فن

شهرستان دیوان دره

چکیده

بسته بندی عبارت است از ساخت محفظه ای که سلامت کالای محتوای خود را از مرحله بعد از تولید تا مرحله مصرف حفظ می نماید و به عبارتی دیگر بسته بندی، یک مفهوم تضمین کننده برای تحویل مطمئن کالا به آخرین مصرف کننده در شرایط مطلوب با حداق هزینه است.
بسته بندی کالا و عرضه آن داری سابقه طولانی می باشد. شواهدی بر بسته بندی کالاها از ۸ قرن پیش از میلاد مسیح وجود دارد. بسته بندی کالاها نیز به مرور زمان و با پیشرفت علم بشری، پیشرفت نموده و امروزه بسته بندی خود به علمی گسترده تبدیل شده است. با این حال صنعت بسته بندی مدرن در ایران سابقه ای در حدود نیم قرن دارد. صنعت بسته بندي به عنوان يكي از مهمترين و تعيين كننده ترين عوامل موثر عرضه كالا و موفقيت در كسب بازار ، هم اكنون تمامي فعاليتهاي توليدي و بازرگاني را در جهان متوجه خود كرده به نحوي كه اگرچه مقوله جديدي در صنعت و اقتصاد نيست ولي با تحولاتي كه يافته توجه بسياري را به خود جلب نموده و به عاملي تعيين كننده در موفقيت عرضه كالا و خدمات تبديل شده است.
متاسفانه با تمام اهميت آن هنوز در ايران توجهي اساسي به آن نشده و مي توان گفت صنعت قوطي سازي كه شايد يكي از مهمترين شاخه هاي صنعت بسته بندي است آنچنانكه بايد مورد توجه قرارنگرفته ، اگرچه در سالهاي اخير اقداماتي در جهت نوسازي آن بعمل آمده ولي هنوز راهي دراز در پيش است.

هدف از بسته بندي کردن اين است که هم زمان نگهداري آنها افزايش يابد و هم بطور کلي از خطر عوامل فساد دروني و بيروني و اکسايش حفظ شود. همچنين حمل و نقل مواد غذائي بهتر و آسانتر انجام گردد. بسته بندي محصولات غذایی، چنان جدي و مسئله ساز است که مي بايد دولت به عنوان گامي در راه توسعه صادرات تسهيلاتي براي وارد کردن دستگاههاي جديد بسته بندي و مواد لازم فراهم آورد و امکاناتي کافي در اختيار شرکتهاي صادر کننده قرار دهد. رکود صنعت بسته بندي در ايران را مي توان ناشي از کمبود و گراني مواد اوليه بسته بندي و وسايل مورد نياز و کافي نبودن آگاهي صادر کنندگان در اين امر دانست. در اين مقاله به مهمترین عوامل موثردر فساد از جمله میکروارگانیسم واکسیژن ونقش بسته بندی درجلوگیری از ورود آنها به موادغذایی تحت عنوان بسته بندی وبهداشت ،اهمیت اقتصادی بسته بندی که مهم ترین آن افزایش طول عمر نگهداری موادغذایی ، ویژگیهای بسته بندی مانندعدم تاثیرمتقابل سوءبین محصول وماده بسته بندی ،ویژگی مکانیکی ،مقاومت حرارتی وجذاب بودن ظاهر بسته بندی و چند روش بسته بندی از جمله روش بسته بندی اتمسفر تغییر یافته شماري از انواع بسته بندي (شيشه اي ، فلزي ، آلومينيومي ، كاغذي و ‌پلاستيكي)،برسی وبه مزايا و معايب آنها پرداخته مي شود . همچنين به تاريخچه اي مختصر از استفاده از اين مواد در موارد خاص نيز اشاره خواهد گرديد . يکي از قديميترين ظروف بسته بندي مخصوصا" در مورد مواد غذايي ظروف شيشه اي مي باشد اعتقاد بر اين است که شيشه گري نوعي از صنعت کوزه گري بوده و قدمت آن به 7000 سال قبل از ميلاد مسيح بر مي گردد ودر باستان ساخت بطريهاي شيشه اي يک صنعت مهم بشمار مي آمد .

اهم اهداف رفتاری مقاله

همکار ، دانشجوی محترم رشته حرفه وفن ودانش آموزعزیز ؛ پس از خواندن این مقاله باید توانمندی های زیر را کسب کنند.

1-تعریف فساد مواد غذایی را بداند.

2-مهمترین عوامل موثر در فساد مواد غذایی را نام برده، وهر یک را توضیح داده و نقش بسته بندی در جلوگیری از ورود آنها به مواد غذایی را بگوید.

3-مفهوم بسته بندی را تعریف کند.

4-اهداف بسته بندی را بگوید.

5-اهمیت بسته بندی از نظر اقتصادی را بیان کند.

6-رابطه بسته بندی وبهداشت مواد غذایی را بیان کند.

7.جایگاه صنعت بسته بندی در ایران وجهان برسی کند.

8-مواد اولیه بسته بندی را از نظر تولید وجنس طبقه بندی کند.

9-تاریخچه چند نمونه مواد اولیه بسته بندی را بگوید.

10-مزایا ومعایب چند نمونه مواد اولیه بسته بندی را بیان کند.

11-ویژگیهای بسته بندی را ذکر کند.

12-روشهای بسته بندی را نام برده وهر یک را توضیح دهد.

13-فرم های بسته بندی چند ماده غذایی را نام ببرد.

مقدمه

تاریخ نشان داده است که در ابتدای تمدن بشری نیازی به بسته بندی مواد غذایی نبود، بلکه مردم برای بدست آوردن غذا از محلی به محل دیگر می رفتند تا زمانی که پناهگاههایی دایمی برای خود پیدا کردند. در چنین شرایطی ناچار بودند غذا را از محل های مختلف جمع آوری کنند و به محل سکونت خود بیاورند. این نیاز باعث شد که اولین انواع بسته بندی نظیر کدوهای خشک شده، صدف ها، برگها ،پوست حیوانات و دیگر مواد طبیعی مورد استفاده قرار بگیرند. برای انتقال آب، شیر، ماست، روغن یا دوغ از پوست حیوانات استفاده می شد. از شاخ حیوانات برای حمل و نقل و ذخیره غذا و محصولات کشاورزی استفاده کردند (هنوز در مناطق استوایی از بامبو برای ذخیره سازی مواد غذایی استفاده می شود)

بطور کلی ظهور انقلاب صنعتی به راستی تحول اساسی در نظام تولید کالایی ایجاد کرد. انقلاب صنعتی، جهان را با فوران کالاهای گوناگون صنعتی روبرو کرد. تنوع کالاها و رقابت فشرده میان تولید کنندگان و بازرگانان به تدریج هند را نیز علاوه بر علوم دیگر وارد مجموعه سیستم بسته بندی کرد. با پیشرفت بیشتر، علوم توسعه بسته بندی سبب مستقل شدن این صنعت از مجموعه صنایع دیگر شد و رقابت و نیاز سبب گردید که صنایع بسته بندی سهمی قابل توجه از بودجه های شرکتهای تولیدی را به خود اختصاص دهد. امروزه صنایع بسته بندی تبدیل به یک تکنولوژی قدرتمند شده است.

فساد مواد غذایی:عبارت است از ایجاد هر نوع تغییر در وضعیت مواد غذایی اعم از این که قابل مصرف باشد یا خیر. گاهی ممکن است ماده ای به دلیل رسیده شدن بیش از حد ولهیدگی از حالت طبیعی خارج شود وامکان بسته بندی ، حمل ونقل ،نگهداری وتوزیع آن وجود نداشته باشد در چنین حالتی ماده ی غذایی از حالت استفاده خارج می شود . همچنین مواد غذایی حشره زده در اصل فاسدند در حالی که پس از حشره زدگی نیز قابل مصرف اند .

آلودگی:وجود هر ماده ای در مواد غذایی که وجود آن مطلوب نیست چه این عامل یا ماده ماهیت شیمیایی داشته باشد یا ماهیت بیولوژیکی .گفتنی است وجود این مواد یا عامل دلیل برفساد نیست ؛چون ممکن است عوامل ومواد ناخواسته اگر چه وجوددارند ولی هنوز فرصت فاسد شدن وفاسد کردن مواد غذایی را پیدا نکر ده باشند.

مهم ترین عوامل موثر بر فساد مواد غذایی

1.میکرو ارگانیسم: میکروارگانیسم شامل (باکتری ،کپک ومخمرها)موجودات بسیارریزی اند که با چشم وحتی ذره بین های ضعیف قابل رؤیت نیستند امادر همه جا وجودارند وهمیشه امکان آلودگی مواد غذایی از طریق یکی از آنها به سادگی وجود دارد با بسته بندی درست می توان از ورود آنها به داخل مواد غذایی تا زمان مصرف جلوگیری کرد.

2.آنزیم های طبیعی مواد غذایی: بسیاری از مواد غذایی به ویژه سبزی ها،میوه ها، شیر،تخم و مرغ وانواع گوشت و... در حالت طبیعی دارای آنزیم های گوناگون اند که اگر با روش صحیح مهار نشوند ،موجب فساد می شوند .در حالت طبیعی این آنزیم ها در لایه های سلول و بافت های مواد غذایی محصورند و نمی توانند وارد واکنش های خود شوند اما اگر هر عاملی موجب آسیب بافتی شده، ،سلول ها وبافت ها متلاشی شوند ،آنزیم های آزاد شده وارد فضای بین مولکولی وبافت ها می شوند روی ترکیبات غذایی اثر کرده وباعث فساد مواد غذای می شوند با بسته بندی این نوع مواد غذایی می توان از آسیب رسیدن به آنها تا زمان مصرف ممانعت کرد.

3.آفات انباری وحشرات : بزرگترین رقیب انسان در غذای او به شمار می رود و احتمالا در آینده بزرگترین مشکل زندگی باشند وباید برای جلوگیری از فساد واز بین رفتن مواد غذایی به وسیله آنها مواد را از آسیب ودسترسی آنها حفظ کرد با بسته بندی صحیح می توان این کار را انجام داد.

از دیگر عوامل فساد مواد غذایی که به طور غیر مستقیم نقش خودرا در فساد مواد غذایی ایفا می کند عبارت است از اکسیژن :برای رشد میکروارگانیسم های هوازی وپاره ای از آنزیم ها بویژه آنزیم اکسیدازاکسیژن لازم است. ودر غیاب اکسیژن واکنش های آنها مختل می شود با عمل بسته بندی می توان از ورود اکسیژن به داخل مواد غذایی جلوگیری کرد.

بسته بندی مواد غذایی:

بسته بندی عبارت است از هنر وعلم آماده سازی مواد غذایی برای انبار کردن ودر نهایت فروش یا به بیان دیگر بسته بندی عبارت است از پوششی که سلامت کا لا ی محتوی خود را از مرحله تولید تا مرحله ی مصرف حفظ می کند. بسته بندی باید در حد امکان ساده وارزان باشد، ضمن اینکه اهداف اولیه بسته بندی یعنی خاصیت حفاظتی وجذابیت را نیز دارا باشد.با عنایت به این که مواد بسته بندی توسط ماشین های مختلف فرایند می شود بنابراین خواص دیگری نیز باید داشته باشندکه عبارتند از:نرمش قابلیت استفاده در ماشین های لفاف،قابلیت دوخته شدن در حرارت ،شکل پذیری به کمک باد یاخلاءویا فن آوریهای حرارتی .

خواص مطلوب دیگری که به ویژه از دید گاه صنایع غذایی مهم هستند عبارتند از:شفافیت ،نفوذ پذیری یاغیر نفوذ پذیری محصول نسبت به بخار آب وگازهای دی اکسید کربن ،اکسیژن ونیتروژن.

هدف از بسته بندی موادغذایی

در ابتدا هدف بسته بندی ،نگهداری محصولات غذایی فصلی بوده اما با رشد جوامع این ضرورت احساس گردید تا محصولاتی که در منطقه خاص تولید می شود جهت استفاده به منطقه دیگر انتقال یابد؛ واین هنر بسته بندی بود، که امکان حفاظت ونگهداری محصول در این پروسه انتقال از محلی به محل دیگر رافراهم کرد. بنابراین اهداف بسته بندی مواد غذایی عبارتند از:

1- طول عمر نگهداری مواد غذایی افزایش یافته ومواد غذایی را به طور کامل از خطر عوامل فساد درونی وبیرونی حفظ کرد.

2-از ضایعات آن جلوگیری کرد و مدت نگه داری را افزایش داد.

3- بازار یابی وحمل ونقل آنرا بهتر وآسانتر انجام داد.

4-باعث کاهش ضایعات وجلب مشتری شد بطور مثال کشور آمریکا به کمک چهار درصد از مردم خود توانسته به کمک صنعت بسته بندی نه تنها غذای همه مردم کشور خود را تامین کند بلکه مقادیری هم ازمحصولات خودرا به خارج صادر نماید.

5 - محصولات تولید شده در بهار وتابستان را در فصل های دیگر استفاده کرد.

6-مواد غذایی از صدمه ی عوامل مخرب مکانیکی مانند بارگیری ،تخلیه و....حفظ می شود.

7-تغیرات جوی به مواد غذایی بسته بندی شده آسیب نمی رساندبه عبارتی رطوبت هوا باعث نرم شدن مواد غذایی وبه هم چسبیدن آنها نمی گردد.

به طور کلی هدف از بسته بندی مواد غذایی اینست که،مواد غذایی سالم به دست مصرف کننده رساند.

اهمیت بسته بندی از نظر اقتصادی

مهم ترین اهمیت که در بسته بندی محصولات غذایی مدنظر است افزایش طول عمر نگهداری محصول است ماده بسته بندی از طریق تنظیم فضای مناسب در داخل بسته با توجه به ویژگی های نگهداری محصول، زمان ماندگاری آن را افزایش می دهد. در این مورد به خصوص هماهنگی بین ویژگی های ماده بسته بندی و نیازهای نگهداری محصول می باید فراهم گردد. اهمیت دیگری که در استفاده از بسته بندی محصولات مدنظر است، بهبود حمل و نقل، انبارداری و عرضه محصول می باشد. امروزه با پیشرفت تکنولوژی و تولید انبوه محصولات بدون استفاده از بسته بندی، عرضه محصول به صورت عمده فروشی یا خرده فروشی با بازار امکان پذیر نیست. یعنی با وجود اینکه به نظر می رسد بسته بندی یک هزینه اضافی را برای تولید کننده تحمیل می کند، اما باید در نظر داشت بدون استفاده از بسته بندی کل هزینه تولید به هدر می رود. در چنین بسته بندی هایی باید به ایعاد بسته از نقطه نظر قابلیت حمل و نقل و عرضه آن توجه شود و همچنین باید به شیوه زندگی مردم و میزان مصرف محصولات مختلف در هر جامعه دقت شود. محصولات باید در بسته بندی هایی عرضه شوند که در صورت نیاز در یک یا دو وعده مورد مصرف قرار گیرند. این موضوع به خصوص در مورد محصولات صادراتی حائر اهمیت است.

بسته بندی از نقطه نظر جذاب نمودن ظاهر بسته و بازار پسند کردن آن نیز اهمیت زیادی دارد. این جنبه از بسته بندی کردن در بعضی موارد بقیه اهمیت و کاربرد بسته بندی را تحت پوشش قرار می دهد. در حالیکه تولید کننده ی هوشیار باید از این خطر دوری کند، چرا که سرمایه گذاری بیش از حد و اندازه بر این جنبه از بسته بندی نه تنها باعث موفقیت محصول در بازار نمی گردد بلکه شکست آن را نیز موجب می گردد. در این مورد می بایستی همواره میزان سرمایه گذاری انجام شده هماهنگ با محتویات درون بسته باشد چه از بعد اقتصادی و چه از بعد اطلاعاتی که از این طریق در اختیار مصرف کننده گذاشته می شود.

بسته بندی عمل مناسبی برای درج اطلاعات و ارایه اطلاعاتی است که تولید کننده موظف است در اختیار مصرف کننده قرار دهد. از این طریق از رعایت قوانین و مقررات صنایع غذایی یاری می گیرند.

ارایه اطلاعات ممکن است به صورت مستقیم یا غیر مستقیم انجام گیرد. درج اطلاعاتی نظیر دستورالعمل مصرف کالا، ترکیبات سازنده و ارزش غذایی آن، تاریخ مصرف، تاریخ انقضاء کالا، به طور مستقیم انجام می شود. در حالی که برخی اطلاعات به طورغیر مستقیم با استفاده از رنگی مه در طراحی های بسته به کار رفته و یا علائم اختصاری که به طور بین المللی پذیرفته شده به مصرف کننده منتقل می گردد. به عنوان مثال، رنگ سبز نشان دهنده بی ضرر بودن محصول است. این موضوع ممکن است به منشا طبیعی و یا گیاهی محصول مربوط گردد و یا به فراوری اضافه ای که جهت استخراج برخی ترکیبات مضر در آن محصول به کار رفته مربوط می گردد.

در هر حال مصرف کننده با دیدن رنگ سبز قالب در بسته احساس مطلوبی مربوط به بی ضرر بودن آن خواهد داشت.

برخی رنگ ها به طور بین المللی برای برخی محصولات پذیرفته شده اند. مانند رنگ قهوه ای یا طلایی برای محصولات با منشا قهوه یا کاکائو.

بسته بندی وبهداشت

یکی از را ههای حفظ بهداشت مواد غذایی ،بسته بندی آنها است .زیرا بسته بندی علاوه بر جلوگیری از نفوذ میکروارگانیسم ها در مواد غذایی ،از ارتباط بی دلیل و دستکاری واسطه ها و خریدار ان با مواد غذایی جلو گیری می کند. لذا مناسب است که به منظور جلو گیری از انتقال آلودگی از فرد به مواد غذایی ،از دست زدن فرد آلوده به ماده غذایی جلوگیری شود .در برخی فروشگاه ها ،همزمان علاوه بر مواد غذایی نظیر سبزیجات (که برگهای آن می تواند به شدت آلوده باشد )،سایر مواد غذایی مانند گوشت ،مرغ،ماهی (که به شدت فساد پذیر هستند )نیز به فروش می رسند .لذا در چنین فروشگا ه هایی به کمک بسته بندی،می توان مواد غذایی که به سرعت فساد پذیرند نظیر گوشت ،مرغ،ماهی و....از آلودگی وفاسد شدن آنها جلوگیری نمود.

جايگاه صنعت بسته بندي در جهان و ايران
اهميت صنايع بسته بندي در دنياي امروز و نقش تعيين كننده ی آن در حفظ و نگهداري، شكيل شدن كالا ، سهولت حمل ونقل ، طول عمر ، استحكام ، قيمت تمام شده و... در حديست كه گاها” اهميت آن در جلب مشتري بيش از كيفيت محتوي است. بدين جهت به آن بها داده شده و درنتيجه به پيشرفتهاي بسيار نائل گرديده به نحوي كه سيستم بسته بندي در حال حاضر، حتي با ده سال گذشته نيز قابل مقايسه نيست . اما متاسفانه در كشور ما اين رشته علاوه بر مشكلات عام صنعت همانند عدم ثبات و قانون مندي اقتصادي ، تاثيرپذيري از نرخ ارز ، مديريت ناكارآمد ، كمبود نيروي متخصص ، افزايش بي رويه دستمزدها ، قانون كار ، تورم نيروي كار غير متخصص ، كثرت عوارض ، مالياتها و ... در سالهاي اول انقلاب يعني در دوران ارزهاي ارزان با نامهرباني مسئولين وقت روبرو بوده به نحوي كه ارز تخصيص يافته به آن اساسا” صرف ورود مواد اوليه و قطعات يدكي گرديد و سهم چنداني جهت بازسازي ، نوسازي و جايگزيني ماشين آلات اختصاص نيافت و در نتيجه از كاروان پيشرفت تكنولوژي بسيار عقب ماند. البته بايد اذعان داشت كه صنعت بسته بندي نيز همانند ساير رشته هاي صنعت در دوران سازندگي به پيشرفت هائي نائل آمده از جمله استفاده از ماشين آلات مدرن ولي متاسفانه داراي حلقه هاي مفقوده ايست كه باعث ناكاراشدن آن گرديده كه مهمترين آن شايد عدم توجه لازم به آموزش ، تحقيقات و نوآوري باشد.
به هرحال به منظور بررسي اين صنعت بعلت گستردگي دامنه وتنوع مواد اوليه مصرفي وبه تبع آن تفاوت تكنولوژي ،مي بايست ابتدا آن را به گروههائي تقسيم نمود.
1- بسته بندي بافلز
2- بسته بندي با چوب ، كاغذ يا مقوا
3- بسته بندي با مواد شيميائي همچون نايلون ، پلاستيك و...
4- بسته بندي با شيشه وسراميك
5- بسته بندي با الياف و پارچه

طبقه بندی مواد اولیه بسته بندی از نظر تولید وجنس

از نظر تولید : بسته بندی مواد غذایی براساس اینکه در کار خانجات مواد غذایی ساخته شود ویا اینکه قبلا در کا رخانجات دیگرتولید می گردند دو دسته اند.

1-قوطی های کنسروی فلزی وهمین طور شیشه ای که قبلا در کا خانجات قوطی سازی وشیشه سازی تهیه شده اند.

2-مواد بسته بندی پلاستیکی و کاغذی معمولادر خود کا خانه های مواد غذایی در پروسه(فرایند)تولید مواد غذایی تولید وبرای بسته بندی استفاده می شود.

از نظر جنس :

1-شیشه ای :انواع شیشه بستگی به نوع مواد غذایی دارد شیشه را می توان برای غذاهایی چون نوشابه،چاشنی ها،شیر وفرآوردهای آن بکار برد.

2- قوطی فلزی یا آهن سفید : قبل از ساختن قوطی ورق آنرا با یک لایه نازک قلع،قلع اندود می کنند معمولا مقدار قلع روی ورق قوطی حدود25/1درصد وزن قوطی است .برای جلوگیری از زنگ زدگی حاصل از بخار آب متصاعد شده وهمینطور کاهش واکنشهای شیمیایی بین فلز ومحتویات قوطی سطح خارجی قلع لاک اندود می شود.انتخاب نوع لاک به نوع مواد غذایی بسته بندی شده در قوطی ،شرایط نگهداری وطول عمر بسته بندی بستگی دارد .به عنوان مثال لاک(ماده): اپوکسی رزین در صنعت بسته بند ی فرآورده شیر، والئورزین در صنعت بسته بندی کنسروهای میوه ،ماده فنولیک در بسته بندی مواد غذایی دریایی کاربرد دارند.

3-قوطی های آلومنیوم:جنس آلومنیوم در صنعت بسته بندی مواد غذایی بیش از نیم قرن است که کارایی دارد.از مهم ترین مزایای مواد آلو منیومی غیر سمی بودن آنها است.

4-پلاستیک ها :امروزه پلاستیک ها کاربرد زیادی در صنعت بسته بندی پیدا کرده و در درجه دوم اهمیت بعد از شیشه ها قرار گرفته اند. پلاستیک ها از نفت خام-گاز وقسمتی از زغال سنگ تهیه می شود.از مهم ترین این مواد می توان به پلی اتیلن،پلی وینل کلراید ( پی-وی-سی)پلی پروپلین (پی-پی) وسلوفان می توان اشاره کرد.

5-کاغذ-مقوا-کارتن:کا غذهایی که برای بسته بندی بکار می رود به شرح زیر است.

الف.کاغذ کرافت:رنگ این کاغذ قهوای روشن است.وبرای بسته بندی نمودن مواد غذایی و مکمل ها استفاده می شود.

ب.کاغذ لامینه :لامینه یعنی چند لایه بودن با استفاده از ورقه های نازک آلومنیومی یا پلی اتلین می باشد.

پ.کاغذ پاراشیمنت :نسبت به رطوبت وروغن بسیار مقاوم است ،وفاقد طعم وبو می باشد.

ت.کاغذ گلاسین:این کاغذ معمولا در بسته بندی نمودن کیک ها،قهوه ،چیپس و....کاربرد دارد.

ث.کارتن: برای بسته بندی های که روی هم چیده می شوند از کارتن استفاده می شود.

تاریخچه چند نمونه مواد اولیه بسته بندی

تاریخچه بسته بندی فلزی

نیاز به بسته بندی بهتر و مقاوم تر منجر به پیدایش و توسعه ظروف فلزی گردید. قوطی سازی از زمان ناپلئون شروع شد. برای مدت مدیدی قوطی های کنسرو با دست ساخته می شد. از اوایل قرن بیستم، قوطی های فلزی که شکلی بهداشتی داشت رواج یافت و این امکان بوجود آمد که بتوان از تجهیزات سریعتری برای ساخت، پر کردن و بستن درب قوطی های فلزی استفاده نمود.

تاریخچه بسته بندی کاغذی و مقوایی

تاریخچه و سیر تکاملی بسته بندی با مقوا و کاغذ به تاریخچه ساخت کاغذ بر می گردد، اگرچه چوب و محصولات فرعی دیگر آن از دیر باز در خدمت بشر بوده، ولی بسته بندی به صورت مقوایی و کاغذی پس از پیدایش کاغذ به وجود آمد و روند تکمیلی خود را تاکنون به سرعت طی نموده است. همانطور که می دانیم اولین بار در سه هزار سال قبل از میلاد مسیح، مصریان قدیم که در آن زمان یکی از مراکز مهم بشری محسوب می شدند، برای نوشتن از پاپیروس استفاده می کردند.

نخستین کارخانه کاغذ سازی در قرن ششم توسط چینی ها در سمرقند، توسط اعراب این هنر به آنها آموخته شد سپس اعراب کارخانه ای در بغداد تاسیس کردند که در این کارخانه نخستین بار به جای بامبو از پارچه های سفید استفاده شد.

نخستین کارخانه کاغذ اروپا در اسپانیا بوجود آمد. اسپانیایی ها برای تولید خمیر از آسیابهای آبی استفاده نمودند و کم کم توری سیمی جایگزین توری های بامبو که بوسیله چینی ها بکار می رفت شد. بعد ها این هنر وارد کشورهایی دیگر نظیر فرانسه و هلند شد. در ایران بعد از کارخانه سمرقند که توسط چینی ها اداره می شد، اولین کارخانه کاغذ سازی در سال 1328 در کهریزک احداث شد که کاغذ های باطله را برای تولید کاغذ و مقوا استفاده می کرد، بعد از آن تعدادی واحد تولیدی دیگر در سایر نقاط ایران بوجود آمد. اولین کارخانه مدرن ایران در سال 1349 در «هفت تپه خوزستان» برای تولید کاغذ های تحریر با استفاده از تفاله نیشکراحداث شد. متعاقب آن کارخانه چوب و کاغذ ایران (چوکا) با استفاده از خمیر های وارداتی وخمیر های داخلی، کاغذ های کرافت و بسته بندی را تولید نمود.

تاریخچه بسته بندی پلاستیکی

توسعه صنعت پلاستیک به سال 1843 برمی گردد، در رابطه با صنعت بسته بندی با اختراع پلی اتیلن پیشرفت غیر منتظره ای در انگستان رخ داد. در دسامبر 1935 شیمیدان های انگلستان طی واکنشی، تحت فشار زیاد و با تغییر دادن میزان به ماده جدیدی به نام اتیلن دست یافتند که خواص عایق حرارتی خوبی داشت.

تاریخچه بسته بندی منسوج

برای بسته بندی مواد غذایی (مثلا میوه و سبزیجات) منسوجات توری، همان چیزی است که هم ویژگی دیده شدن و هم دوام را برآورده می کند. بعضی گوشت و فرآورده های گوشتی آماده، نیاز به محافظت دارند و بدین منظور از توریهای کشدار استفاده می شود. در نگهداری گوشتهای یخ زده توریهای کشدار کار جابه جایی و محافظت آنها را در برابر سرما زدگی تسهیل می کنند.

تاریخچه بسته بندی شیشه ای

پیش از اواخر قرن نوزدهم، آب معدنی، سس، ترشی، مربا، و محصولات دیگر که پیش از این بصورت آزاد فروخته می شدند برای فروش در ظرفهای شیشه ای بسته بندی شدند. بطری هنوز با روشی به نسبت ،عقب مانده تولید می شد. بطریهایی که به روش باد کردن در قالب، در این دوره تولید می شدند از آن چنان اشکال عجیب و غریبی برخوردار بودند که تا پیش از جنگ جهانی اول، هر شیشه ای که می شناختند و یک روزنه داشت، بطری می گفتند. اما در طول قرون گذشته، تولید بطری بتدریج رو به اصلاح گذاشت.

با ساخت و تولید انبوه بطری و تنوع در ابعاد و حجم آن بشر کنونی توانسته است در بسته بندیها ظروف شیشه ای را یک امر مهم به حساب آورد و تا حدودی نقش آن را آشکار سازد. امروزه بیش از صدها نوع از اجناس و مواد در بسته های شیشه ای بسته بندی می شوند و با کیفیت برتر به بازار فروش عرضه می شوند. البته باید متذکر شد که علم شیشه و شیشه گری در ایران نیز از زمانهای قبل بوده و هم اکنون نیز رو به رشد است.

استفاده از شیشه برای امور بسته بندی بعد از جنگ جهانی دوم همواره سیر صعودی داشته است. چرا که شیوه های تولید سریع و پیوسته و اتوماسیون تولید بطریها و پرکردن آنها به تولیدکنندگان این امکان را داده که از پس تقاضاها بر آیند و قیمت آنها را پایین نگه دارند. در نتیجه پژوهشگران راههایی برای اصلاح هر چه بیشتر مقاومت مکانیکی و شیمیایی ظروف شیشه ای پیدا کردند و می کنند. بطور کلی باید گفت شیشه ماده ایده آلی برای ظروف بسته بندی یا ترکیبی از کارایی، بهداشت و زیبایی آن است. به عنوان یک مثال زنده می توان اذعان داشت که در بسیاری از کشورهای پیشرفته عمده ترین تولید کنندگان مواد غذایی (بخصوص غذای کودکان) استفاده از ظروف شیشه ای را در روش کار خود قرار داده اند. با تمام اینها هرچند که شیشه ماده مناسبی برای بسته بندی بعضی مواد است برای برخی کالاهای خاص بهترین ماده بسته بندی است.

مزایا ومعایب چند نمونه مواد اولیه بسته بندی

در بسته بندی محصول یکی از مسائل مهم علاوه بر ممانعت کنندگی آن نسبت به اکسیژن، نور و رطوبت عدم نفوذپذیری آن نسبت به ترکیبات فرار می باشد. علی الخصوص در مورد محصولاتی مثل قهوه، ادویه جات و پودر آبمیوه جات و سبزیجات معطره و غیره که با ویژگی عطر و طعم خاص خود شناخته می شوند.

یعنی ماده بسته بندی باید علاوه بر حفظ این ترکیبات معطره از نفوذ ترکیبات معطره مولد عطر و طعم نامطلوب در محصول نیز جلوگیری نماید.این مواد ممکن است از 3 طریق وارد محصول گردد:

1) در اثر تجزیه ماده بسته بندی

2) از طریق نفوذ ترکیبات افزودنی ماده بسته بندی

3) از محیط اطراف بسته بندی

بنابر این یکی از مسایل مهمی که در ارتباط با انتخاب ماده بسته بندی برای محصول در نظر گرفته می شود تاثیر متقابل محصول و بسته بر روی هم می باشد که اصطلاحا Interaction می گویند.

بسته بندی های شیشه ای

مزایا :1-از نظر شیمیایی هیچ گونه اثر ی روی مواد غذایی ندارد. 2 -دربرابر رطوبت مقاوم است .

3-محتویات آن بخوبی دیده می شود. 4-هزینه بسته بندی کم است.

معایب: 1-دربرابر نور شفاف ویتامین های آن بخصوص (ث –ب )از بین می رود. 2-شست وشوی آن مشکل زااست.

3-امکان شکستن شیشه در زمان حمل ونقل وجوددارد.

بسته بندی های کاغذی -مقوایی

مزایا: 1- سبک، حمل ونقل آن آسان است . 2- جای کمی برای ذخیره و توزیع اشغال می کند .

3- نور خورشید در آن تاثیر ندارد. 4- قابل بازیافت وبه محیط زیست آسیب نمی رساند.

معایب: 1- استحکام آنها کم ودر زمان حمل ونقل اغلب پاره می شود. 2- محتویات داخل آنها برای خرید قابل روئیت نیست 3-هزینه بسته بندی نسبت به شیشه گرانتر است.

بسته بندی های پلاستیکی

مزایا: 1- سبک وحمل نقل آن آسان است. 2-حجم کمی دارد. 3-محتویات داخل آن قابل رؤیت است .

معایب : 1- گران بودن آنها 2-بر روی محیط زیست اثرات تخریبی دارد.

ویژگیهای بسته بندی

مهم ترین ویژگی هایی که در انتخاب مواد بسته بندی مورد توجه قرار می گیرد عبارتند از:

1) عدم تاثیر متقابل سوء بین محصول و ماده بسته بندی:

در این مورد اثر محصول غذایی بر روی ماده بسته بندی و اثر ماده بسته بندی بر روی محصول به طور متقابل مطرح می باشد. ماده بسته بندی از طرق مختلف می تواند اثرات سوء بر محصول ایجاد کند:

الف) از طریق انتقال مونومرهای سازنده آن که به طور آزاد در بافت ماده پلیمری وجود دارند و در نتیجه ی حرارت فرایند های شکل دهی به واسطه تجزیه حرارتی آزاد شده اند. انتقال این مونومرهای آزاد به محصول باعث مسموم شدن محصول می گردد.

از سوی دیگر انتقال ترکیبات افزودنی که به منظور بهبود ویژگی های ماده بسته بندی به کار رفته اند به درون محصول ،مطرح می باشد که در صورت استفاده بیش از حد مجاز در ماده بسته بندی انتقال آنها باعث ایجاد مسمومیت می گردد.

ب) انتقال ترکیبات از محصول و اثرات سوء آن بر ماده بسته بندی نیز حائز اهمیت است. در چنین مواردی ماده بسته بندی باید نسبت به ترکیبات واکنش دهنده از محصول مورد نظر، مقاوم باشد. یکی از موضوعات تحقیقی که در سال های اخیر مورد توجه قرار گرفته مربوط به اثراتی است که از سوی محصولات بسته بندی شده در قوطی های 4 گوش چند لایه به نام تتراپک روی می دهد. تحقیقات انجام شده نشان می دهد ترکیبات اسیدی محصول می تواند بر روی این نوع بسته بندی اثر گذارد.

این نوع بسته بندی از 5 لایه تشکیل یافته است. این لایه ها از درون به بیرون عبارتند از:

لایه پلی اتیلنی مجاور با محصول، آلومینیوم فویل، لایه پلی اتیلنی، مقوا و پس از آن نهایتا لایه پلی اتیلنی مجاور به هوا.

هر کدام از این لایه ها با هدف خاصی تهیه شده اند:

لایه داخلی پلی اتیلنی اولاً به عنوان فیلم خنثی و با محصول واکنش نداده و ثانیاً قابلیت دوخت حرارت را فراهم می کند.

لایه آلومینیوم فویل برای ممانعت از حضور نور بکار برده می شود.

لایه پلی اتیلنی میانی برای ممانعت از حضور نور بکار برده می شود.

لایه پلی اتیلنی میانی اولاً نقش ممانعت کنندگی دارد و ثانیاً عامل چسباننده مقوا و آلومینیوم فویل می باشد.

لایه مقوا استحکام بسته و قابلیت چاپ را تامین می کند.

لایه پلی اتیلنی خارجی از چاپ روی مقوا محافظت می کند و آن را براق می کند.

در چنین ماده بسته بندی مرکب، امکان نفوذ برخی ترکیبات اسیدی وجود دارد. ترکیبات اسیدی نفوذ کننده دو نوع اسید یعنی اسید استیک و اسید پروپیونیک اند که قادرند از لایه پلی اتیلنی عبور کرده و با لایه آلومینیوم فویل واکنش دهند در این صورت اولاً باعث خوردگی این لایه ها شده، ثانیاً این لایه ها از هم جدا شده و در برخی موارد دیده شده که نمک آلومینیومی اسید نفوذ کرده، قادر است به طور مجازی باعث چسبیدن دو لایه پلی اتیلنی گردد.

ترکیبات دیگر مثل اسید سیتریم و اسید مالیک چنین نفوذی را نشان نداده اند. به همین دلیل این مشکل در رابطه با آن میوه جات کمتردیده شده اند. با این توضیح چنین بسته بندی که به نام Laminated Layers نامیده می شود بر روی محصولاتی مثل سرکه مناسب نمی باشد چرا که نفوذ اسید استیک باعث جدا شدن لایه ها و پدیده ای موسوم Delamination یعنی عکس لامینه شدن می گردد.

2) از دیگر ویژگی هایی که باید در انتخاب ماده بسته بندی دقت گردد ویژگی های مکانیکی ماده بسته بندی یعنی مقاومت آن در برابر برخورد ضربه و سوراخ شدگی است.

3) مقاومت حرارتی ماده بسته بندی

بسیاری از محصولات غذایی بلافاصله پس از فرآوری یعنی به صورت گرم و داغ در داخل بسته بندی وارد می شوند و همچنین بسیاری از محصولات را به شکل آماده به مصرف ،تولید می کنند و تنها در هنگام مصرف نیاز به حرارت دهی مجدد جهت گرم کردن نهایی وجود دارد. بنابر این مقاومت حرارتی ماده بسته بندی حایز اهمیت است.

4) کم بودن وزن مخصوص ماده بسته بندی:

این مساله به طور مشخص از نظر حمل و نقل اهمیت دارد و ویژگی اصلی مواد پلیمری و برتری آن بر فلزات و شیشه از این نقطه نظر می باشد.

5) از نقطه نظر قابلیت مشاهده محتویات درون بسته و جذاب نمودن ظاهر بسته این مساله امری مطلوب است. اما در عین حال از نقطه نظر حساسیت محصول غذایی نسبت به تابش نور در بسیاری از موارد لازم است ماده بسته بندی از نوعی انتخاب شود که از اثرات سوء نور بر روی محصول غذایی ممانعت کند. در این مورد معمولاً از رنگی کردن بسته با استفاده از رنگدانه ها و یا متابولیزه کردن بسته به استفاده از رسوب آلومینیوم بر روی ماده بسته بندی و یا با استفاده از یک لایه مستقل از فویل آلومینیوم در کنار ماده بسته بندی اصلی کمک گرفته می شود.

از دیگر خصوصیات و ویژگیهای بسته بندی می توان به محافظت مواد غذایی توسط مواد بسته بندی در مقابل چربی و رطوبت،گازها وهمچنین ارزان بودن ،کمترین ضرر برای محیط زیست داشته باشد،در ظرف بسته بندی به راحتی باز شود .و....می توان اشاره کرد.

روشهای بسته بندی

بسته بندی به روش آسپتیک،اصولاٌشامل استریل کردن محصول قبل از بسته بندی وقرار دادن آن داخل ماده بسته بندی از پیش استریل شده در یک محیط استریل وعاری از میکروب است. از این روش مدت ها ست برای شیر و محصولات لبنی، و اکنون برای آب میوه ومحصولات مایع دیگر نیز استفاده می شود.

بسته بندی با اتمسفر کنترل کننده،یکی دیگر از روش های بسته بندی مواد غذایی است و متضمن داشتن هوایی با مشخصات از پیش تعیین شده در بسته بندی است.این روش بسیار هزینه بر بوده وبه دلیل حفظ هوای اصلی در اطراف محصول بسته بندی شده (به دلیل ماهیت پویایی محصول چه ار نظر میکروبی وچه شیمیایی)،از نظر فنی غیر ممکن یا غیر عملی است.از بحث بیشتر در این خصوص خودداری می شود.

بسته بندی به روش اتمسفر تغییر یافته،یکی از روش های سودمند ومفید در بسته بندی مواد غذایی است.این روش به معنای بسته بندی یک محصول فساد پذیر در هوایی است که تغیر یافته و ترکیب آن باترکیب هوای معمولی فرق می کند .یکی از اهداف اصلی در این نوع ،توسعه روش بسته بندی با تغییر اتمسفر به عنوان جایگزینی برای نگهداری محصولات از طریق انجماد وکاهش مصرف انرژی است بدون این که آثار منفی بر کیفیت محصول در حین مراحل انبار داری وفروش به بار آورد.تهیه ی محصولی با ماندگاری بیش تر ،فروش آن را در مغازه های کوچک و دور افتاده ی فاقد امکانات کافی سرمایشی ،امکان پذیرمی سازد .به علاوه نیاز به سرما جا به جایی و نمایش محصول رادر خرده فروش های بزگ تسهیل می کند. از این روش به طور وسیعی برای خیلی از محصولات از جمله میوه ،سبزی،و فرآورده های نانوایی و قنادی ،گوشت ،خشکبار و....استفاده می شود ؛برای مثال برای جلوگیری از فساد گوشت هنکام حمل ونقل از فیلم پلی استایرنp8) )استفاده می کنند. در این حالت با افزودن 80-70درصد اکسیژن و 30- 20درصد دی اکسید کربن می توان از رشد میکروارگانیسم ها در گوشت،درحرارت صفر درجه ی سانتی گراد جلو گیری کرد.

فرم های بسته بندی چند نوع ماده غذایی

پنیر: بسته بندی پنیر به این فرم ها انجام می گیرد.1-تتراپاک 2-حلبی 3- پلاستیکی 4-مومی در ظروف سفالین.

کره : در بسته بندی کره از فیلم ( V.D.C .P) یک نوع پلاستیک ،که ترکیبی از چند لایه کاغذ مومی است.وهمچنین از فیلم چند لایه وکاغذ پاراشمیت که چند لایه آلومنیوم دارد استفاده می شود.

شیر خشک: در بسته بندی شیر خشک استفاده از مواداولیه مناسب و غیر قابل نفوذ در برابر بخار آب، مانند کاغذ آغشته به کروم می توان طول عمر نگهداری شیر خشک راافزایش داد .همچنین در بسته بندی این فرآورده شیری از کیسه های کاغذ کرافت که داخل آن بانایلون پوشیده شده ویا قوطی فلزی، (نکته مهم اینکه باید از تماس شیر خشک با آهن ومس جلوگیری به عمل آورد.) استفاده می شود.

خامه : در بسته بندی خامه از تتراپاک ،تترابویک وموادی مانندP.V.Cو پلی پروبولین P.P) (استفاده می کنند.

ماست:در بسته بندیماست از مواد P.V.Cوجعبه مقوایی ،تتراپاک وتترابویک وپلاستیک استفاده می شود.

گوشت: بسته بندی، گوشت وفرآورده های آن را در برابر صدمات فیزیکی ،تغیرات شیمیایی وهمچنین آلودگی میکروبی حفظ می کند وهمچنین بسته بندی ،محصول را برای مصرف کننده جالب می نماید.مواد مورد نیاز در بسته بندی فرآورده های گوشتی بیشتر تحت تاثیرانواع فرآوری و بازار یابی قرار می گیرد.مثال بسته بندی گوشت های یخ زده باید دارای ویژگی های باشد ،که در شرایط دمای زیر صفر محصول را حفظ کند .یا فرآورده هایی که بوسیله گرما فراوری می شوند ممکن است در همان زمان داخل بسته حرارت ببینند باید بسته درمقابل گرما تغییر حالت ندهد ویا به محصول داخل خود آسیب نرساند.ودر مورد بازاریابی در فرآورده های ویژه بسته بندی گوشت با افزایش غلظت اکسیژن در بسته بندی می توان رنگ گوشت را قرمز روشن جلوه داد تا مصرف کننده هنگام خرید به این رنگ توجه ونسبت به تازه بودن گوشت مطمئن شود.پس بهترین نوع مواد اولیه برای بسته بندی گوشت عبارتند از:1-فیلم نرمP.V.C.Dپلی ونیل کلراید مسطح می باشد.همچنین برای گوشت بدون استخوان وتکه های بزرگ معمولا"از فیلم پلی اتیلن باوزن مخصوص (L.P.P.E)استفاده می کنند.

نتیجه گیری وجمع بندی

از آنجا که یکی از نیاز های اساسی و مادی انسانها، نیاز به مواد خوراکی می باشد .وبا توجه به پراکندگی جوامع انسانی ونیاز به اینکه محصولات غذایی که در یک منطقه تولید می شود برای رفع این نیاز مادی باید به مناطق دیگر انتقال یابد ،همیشه این دغدغه وجود داشته که مواد غذایی در حین نقل وانتقال ممکن است آلوده ، ویا ضایعاتی به دنبال داشته باشد. بنابراین انسانها از زمانی که پناهگاه دائمی برای خود پیدا کرده اند برای نقل وانتقال مواد غذایی و جلوگیری از ضایعات از صنعت بسته بندی به شکل ابتدایی استفاده نموده اند.ا این صنعت تا به امروز بخاطر اهمیتش در صنعت غذا با پیشرفت های فراوانی روبرو بوده است. تا به انسانها کمک کند :1-طول عمر مواد غذایی افزایش یابد. 2-سلامت کالا از مرحله تولید تامصرف حفظ شود.به طور کلی مواغد غذایی سالم وبهداشتی به دست مصرف کننده برساند.

ما معتقديم امر بسته بندي يك بحث هنري – صنعتي است يعني براي بهره مندي از اهداف آن بايد به هر دو مقوله هنر و تكنولوژي آن توجه داشت .
اگر از ديد هنري بخواهيم به بسته بندي نگاه كنيم بايد گفت هر محصول بسته بندي داراي سه هدف عمده است : جلب توجه – خلق يك حالت بصري فراموش نشدني – مخابره ي يك پيام .
بهترين راه به نتيجه رسيدن دو هدف اوليه در نظر گرفتن تاثيرات بصري و استفاده از مبادي سواد بصري است که طراحي بسته تعيين خواهد كرد.
بسته بندي در واقع زبان ،‌هويت و شخصيت محصول است پس هرچه گويا تر عرضه گردد بهتر خواهد توانست محصول را معرفي نمايد .

درپایان لازم به ذکر است . مواد اولیه بسته بندی باید دارای خصوصیاتی باشد ،ازجمله اینکه : الف.برای مواد غذایی سمی نباشد .

ب .بسته بندی درمقابل نور،گرما،رطوبت،گاز،چربی ،ضربات مکانیکی و.....مقاوم ومحتویات داخل خود را دربرار این عوامل حفظ کند.

پ.از نظر شکل ظاهری جذاب، وقابل توجه برای مصرف کننده باشد.

ت .کم ترین ضرر را به محیط زیست برساند.

ث.درآن براحتی باز شود.واز همه مهم تر اینکه از لحاظ اقتصادی تا حد امکان ارزان باشد تا زیاد روی قیمت مواد غذایی تاثیر نگذارد.

منابع:

1-جزوه دوران کارشناسی رشته حرفه وفن درس تکنولوژی فرآورده دامی وگیاهی(صنایع غذایی)

2-کتاب معلم آموزش حرفه وفن سال سوم

3- سایتهای مرتبط اینترنتی

مقاله راجع به بسته بندی مواد غذایی

مطالب مشابه :

بسته بندی موادغذایی

مقاله راجع به بسته بندی مواد غذایی

نوآوریها در بسته بندی مواد غذایی

بسته بندی مواد غذایی

اسپتیک فناوری نوین در بسته بندی مواد غذایی

بسته بندی های هوشمند و کاربرد آنها برای گوشت

راهنمای متقاضیان طرح های تولیدی و بسته بندی مواد غذایی آشامیدنی آرایشی و بهداشتی

علمی (تکنولوژی بسته بندی مواد غذایی )

بسته بندی 1