شهرنشینی در ایران اسلامی

ابتدا باید بگویم که دوره بندی مقرر تاریخ ایران ( دوران باستان و بعد از اسلام) در همه جا نباید معیار باشد. چرا که بسیاری از تحولات اجتماعی و اقتصادی ایران از دوران ساسانی به بعد شروع شد و دوران اسلامی فقط به آنها روند سریعتر و مجاز داد . لذا در مورد شهرنشینی و دگردیسی های آن باید به دوره ساسانی عنایت و توجه ویژه ایئ داشت.

در هر حال ، با ورود اسلام و تغییر در ساختار اجتماعی، شهر نشینی در ایران زمین ، از دگرگونی و گسترش طبیعی برخوردار شد و با تغییر در ساختار کالبدی شکل تازه ای به خود گرفت. از جمله آتشکده ها ویران و به جای آن مساجد جامع بنا گردید و کُهندژ ویران و دیوارهای آن به انضمام دیوارهای شارستان فرو ریخت و باعث آبادان شدن حومه یا به اصطلاح ربض گردید. سایر ارکان شهر هم تا حدی دگرگون شد و بازار با نظمی تازه و با اصول و روابطی نو شروع به فعالیت کرد و گرداگرد بازار محلات شهری شکل گرفتتند که کانون قومی قبیله ای و مذهبی بودند و هر کدام با مسجد و بازارچه و مدرسه و حمام و عوامل دیگر مخصوص به خود استقرار یافتند.

نخستین شهرهایی که پس از اسلام احداث شدند، در حقیقت ، اردوگاه هایی بود که برای استقرار سپاهیان مسلمان و مهاجرین تاسیس شده بود. کوفه و بصره از جمله این شهرها بودند که بعدا نقش مهیم در تحولات تاریخ اجتماعی ایران ایفا کردند. نیز تعدادی شهر در کنار شهرهای قدیمی و نقاط استراتژیک و یا در جوار اماکن متبرکه بنا شد. اما آغاز رونق شهر نشینی در امپراتوری اسلامی را می توان از قرن ۳تا ۶ قمری دانست که شهرهای بزرگ با جمعیتی حدود ۱۰۰هزار نفر و بیشتر پدید آمدند.. ساختار شهرهای اسلامی از صدر اسلام تا حمله مغول و تخریب شهرها بر مبنای دگرگونی های سیاسی-اقتصادی حکومت ها بود که در ۴ دوره مهم اتفاق افتاد:

1- دوره صدر اسلام که در آن وحدت بین قواعد مذهبی و تصمیمات سیاسی وجود داشت و قدرت و مذهب دو جزء جدا ناپذیر بودند

2- دوره بنی امیه که در آن بنای دارالاماره و مسجد جامع همزمان شروع شد و شکافی بین تصمیم گیری های سیاسی و شریعت حاصل گردید.

3- دوره خلافت عباسیان که در آن قدرت سیاسی و قدرت مذهبی از هم تفکیک شدو مسجد از دارالاماره فاصله گرفت و به تدریج مسجد به صورت یک پایگاه توده ای و مردمی در آمد.

4-تقریبا ار قرن ۶ق و پس از تشکیل سلسله سلجوقی شکل و توزیع مساجد دگرگونی بنیادی پیدا کرد و حکومت و مذهب کاملا از هم تفکیک شدند در طی دوران دوم و سوم مهمترین عامل تمایز شهر از روستا مسجد جامع بود. در صورتی که در دوره های بعد ملاک داشتن مسجد جامع برای شهر و تمییز آن از روستاها با این ملاک از میان برداشته شد، به این معنی که علی رغم مسجد جامع داشتن، وابسته بودن همه شهر ها به وجود این عنصر دلیل شهر بودن آنها نمی توانست باشد

پس از اسلام بقایای نظام شهری کهندژی و شارستانی به تدریج از میان برداشته شد و شهر با مفهوم اسلامی و متعلق به تمام اقشار و طبقات اجتماعی شکل گرفت. فعالیت اصناف و پیشه وران دامنه وسیعی پیدا نمود و ایجاد بازارهای بزرگ رونق دادو ستد و بازرگانی را در امپراتوری اسلامی فراهم آورد. از دیگر ارکان عمده شهر دارالحکومه یا دارالاماره بود که به جای کهندژ ظاهر شد و سپس با ایجاد قصر امراء به مجموعه ای به نام ارک تبدیل گردید که در فاصله ای با مسجد جامع و بازار سه رکن اساسی شهر را به وجود می آوردند و در محدوده مرکزی شهر قرار می گرفتند

بخش دوم شهرستان یا شارستان بود که از نظر شکل یابی با دوره ساسانی تفاوتی نداشت، ولی از نظر محتوا کاملا متفاوت بود. عناصر فرهنگی-مذهبی بازار و محلات در این بخش قرار داشتند و با داشتن حصار و برج و بارو خود را از بخش بیرونی جدا می داشتند. بخش سوم هم که اکثرا در بیرون حصار و دروازه های شهر قرار داشت، ربض نامیده می شد که در واقع بخش کشاورزی و محل استقرار طبقات مادون جامعه ، مثل مهاجرین و روستاییان بوده است.

یورش مغول در آغاز قرن ۷ هجری بنیانهای شهرنشینی و زندگی شهری را از هم گسست و شهرگرایی را تا حد زیادی از میان برداشت. طوایف مغول نهاد اصلی تمدن برتر یعنی شهرها را هدف عمده حملات خود قرار دادند. و در نتیجه صدها شهر ویران شدند. به علاوه ،گرفتن مالیاتهای سنگین از کسبه و پیشه وران اقتصاد شهری را دچار رکود کرد. مع الوصف، جانشینان چنگیز به فکر جبران بخشی از خرابی های حاصله افتاده اند. لذا از دوران غازان خان شهرنشینی رونق محدودی گرفت. اما یورش تیمور گورکانی سبب خرابی و سقوط مجدد تعدادی از شهرها و آبادی های کشور شد تا آن که ایجاد وحدت سیاسی در دوره صفویه امکان گسترش بازرگانی و پیشرفت صنایع و در نتیجه توسعه شهرنشینی و رونق شهرها را فراهم آورد. سیمای درهم ریخته و متروک شهرها نظمی تازه یافت و بار دیگر حیات اقتصادی و اجتماعی شهر از سرگرفته شد و رونق اقتصادی و امنیت ملی موجب احیای اعتبار نیروهای اجتماعی-اقتصادی شهر شد. دوران قاجار و خاصه عصر ناصرالدین شاهی نیز از ادواری بود که به سبب ایجاد امنیت و گسترش دولت به توسعه شهرنشینی در ایران کمک کرد. اما از میانه دهه 1330 شمسی که پیوستگی ایران با بازار جهان سرعت یافت، شرائطی پدید آمد که ایجاب می کرد نوعی حرکت اصلاحی و اجتماعی در صحنه ملی به ظهور برسد. اصلاحات موسوم به انقلاب سفید در سال۱۳۴۲ که باعث گردید تا با تمرکز سرمایه در درون شهرها به تدریج اختلاف سطح درآمد بین شهر و روستا افزایش یابد و شهرها در دو جهت دچار دگرگونی شوند، یعنی جریان سرمایه ها به دگرگونی سریع عملکرد شهرها منجر شود و موج عظیم مهاجران حاشیه نشینی در اطراف شهرها به وجود آید و نتیجتا شهر به گسترش همه جانبه و توسعه فضایی خود دست زند. به این ترتیب دوران رشد سریع شهرنشینی آغاز شد و نتایج آن به صورت شهرنشینی مشکل زا نمایان گردید. پدیده ائی که تقلید نادرست از شهر نشینی در غرب بوده و جمهوری اسلامی نیز از عهده رفع آن بر نیامده است.

با نگاهی به کتاب: جغرافیای شهری ایران-نوشته اصغر نظریان ، تهران ، پیام نور ، چ ششم ،۱۳۸۳)

و البته برای اطلاع بیشتر از تاریخ شهر نشینی در ایران می توانید این کتاب را هم دانلود کنید.

http://ketabnak.com/comment.php?dlid=9558

شهرنشینی در ایران اسلامی

مطالب مشابه :

فصل چهارم :شهر و شهرنشینی در دوره معاصر

خلاصه مباحث کتاب از شار تا شهر

فصل چهارم :شهر و شهرنشینی در دوره معاصر ((جغرافیای شهری ایران منبع ارشد))

تغییر فونکسیونالیستی مدارس دوره قاجاریه تهران ومردم شناسی نهادهای.آموزشی آن - پژوهش ، دکتر محمد خا

شهرنشینی در ایران اسلامی

اجزاء و عناصر شهرهای ایران بعد از اسلام .:اختصاصی وبلاگ:.

نظام آموزشی در دوره ی قاجار و پهلوی

زندگی شهرنشینی و موقعیت استان کهگیلویه وبویراحمد