نقد هنری: در ستایش فهمیدن

حاتمی کیا درگیری های روحی زیادی داشته است و گاهی بخشی از فیلمهایش و گاهی همه فیلمهایش درباره فهم و درک است. درک نه تنها مهم است بلکه بسیار دشوار است. حاتمی کیا می گوید همیشه با دخترش درباره گذشته بحث می کرده است. آیا او اینقدر ناتوان است که نمی تواند دخترش را به دنیای درونش ببرد؟

فهمیدن برای او معنایی اصیل دارد که به جانش بسته است. فهمیدن نه موافقت است نه مخالفت. می شود کسی را فهمید ولی با او مخالفت کرد. می شود کسی به ضرر ما عمل کند ولی ما شکایتی نکنیم. می شود کسی باشد که برایش دل بسوزانیم یا حمایتش کنیم و او ما را نفهمد چرا که فهمیدن نه موافقت است نه مخالفت.فهمیدن ارتباط نزدیک از نوع سوم است. فهمیدن همزبانی و امکان گفت و گو (لفظی یا درونی) است. فهمیدن کسی با او یکجا نشستن است.

جانباز شیمیایی فیلم از کرخه تا راین با خواهرزاده اش که زبان فارسی را نمی فهمد راحت تر مرتبط می شود تا با بعضی از همرزمان خسته اش. آن دو را با هم کم می بینی اما خواهرزاده اش است که در پایان فیلم پلاک دایی را بالا گرفته و سعی می کند آن را بفهمد.

آژانس شیشه ای را حاتمی کیا از روی وصیت نامه اش نوشته است. وصیت او درباره چیست؟ او نمی خواهد حرکت قهرمان فیلم را تأیید کند. حتی حاج کاظم خودش هم اقرار می کند که مقصر است اما فقط می خواهد که درکش کنند. برای همین یک فضای بسته را برای گفت و گو و قصه گفتن! با آدمهایی که می خواهد شاهدش! باشند انتخاب می کند. نکته تکان دهنده این است که هرچه به پایان فیلم نزدیک می شویم از آدمی که او را بفهمد خبری نیست. آدمهای مذهبی، همرزمانش، کسی که آمده تا در رکابش باشد ... هیچ کس او را نمی فهمد. پسرش گرچه آمده تا در آن گیر و دار او را بفهمد اما دیگر دیر شده است و باید برود تا جانشین خوبی برای حاج کاظم شود. تنها دو نفر هستند که پیامشان می رسد و ما نمی بینیمشان ولی پیامشان می گوید که تو را می فهمیم. یکی از آنها همسر اوست که به جای خودش پلاک و چفیه را می فرستد و دیگری کسی است که فرمانش از بالا می آید.

حاتمی کیا نگاهی حماسی به جنگ ندارد او می خواهد آدمهایی که روزگاری از نزدیک دیده را روایت کند. او نمی داند یک معجزه آن سالها را چگونه بگوید تا دیگران بفهمند: ماجرای آبی که بعد از روزها بی آبی با برخورد خمپاره به زمین می جوشد و بالا می آید. شاید آنچه او می خواهد بگوید ماجرای آبی است گوارا که روزی در این سرزمین جوشید و برای همیشه جاری نماند. آن آب عطش زیادی را برد. بعضی هنوز در آن خاطره هستند و بعضی فراموشش کردند. بعضی هم حالا آمده اند و آن روز نبوده اند تا ببینندش. ولی این آب دیگر نمانده است. شما چطور این حکایت را برعهده می گیرید؟ حاتمی کیا زبانی خارق عادت را برگزید تا از بیابانی خشک آب بیرون بکشد. موضوع روبان قرمز آب است و با آب تمام می شود.

آیا او از اظهار نیاتش احساس رضایت می کند؟ ظاهراً نه! چون موج مرده را می سازد که بسیار تلخ است. موج مرده درباره شکاف نسل هاست. سرداری که فرزندش از او فراری است و قصد خارج رفتن را دارد پدرش را دن کیشوت می خواند (نام اولیه موج مرده دن کیشوت بود). این فیلمنامه از فکر ساخت آزانس شیشه ای2 بیرون آمد، باز هم ماجرای پدر و پسری که همدیگر را نمی فهمند. این بار ماجرا به بلندای همه فیلم روایت می شود. باز هم حاتمی کیا به دنبال محکوم کردن کسی نیست. نمونه اش بحثی است که در یک جلسه پس از مجادلات امنیت و نظامی فراوان بین سردار راشد(پدر) و همکارانش در می گیرد تا جایی که در آخرین بخش گفت و گو یکی به کنایه از سردار می پرسد: «یه کم از پسرتون بگید! این جور اخبار زود درز می کنن!» او هم جواب می دهد: «قرار بود ما بجنگیم شما مراقب بچه هامون باشید!» (موج مرده، ص 224).

در آثار حاتمی کیا از بحث و جدل هایی که هر دو طرف در آن برابر هستند زیاد استفاده می شود. در فیلم آژانس شیشه ای از این نمونه زیاد دیدیم. معمولاً هم نتیجه این دیالوگها سرگردانی بیننده و بی جواب ماندن این سؤال است که چه کسی راست می گوید؟ سعی من در این مقاله پاسخ به چرایی این ویژگی در آثار حاتمی کیاست. مشکل، مشکل درک متقابل است: صحنه درگیری و کتک کاری پدر و پسر در موج مرده دردناک است ما این ماجرا را می بینیم و بیشتر به تلخی ماجرا پی می بریم.

حاتمی کیا درباره سؤالات دخترش درباره دفاع مقدس به نام پدر را ساخت و می خواست به عنوان ناجی او عمل کند. وِیژگی او این است که با فیملهایش می خواهد همراه با تماشاگران به پاسخ سؤالاتش برسد نه اینکه پاسخهای از پیش تعیین شده را در ذهن مخاطب بریزد. او کارگردانی مؤلف است که بسیار شخصی فیلم می سازد. او فیلم را برای نجات خود می سازد. او با فیلم به دنبال فهمیدن است.

شهریور 84

نقد هنری: در ستایش فهمیدن

مطالب مشابه :

نکاتی ویژه در آزمون اسکیس کارشناسی ارشد+موضوعات امتحانی

نکاتی ویژه در آزمون اسکیس کارشناسی ارشد+موضوعات امتحانی

آزمون عملی(اسکیس) ارشد معماری

طراحی آموزش

شبی در حال مستی تكيه بر جای خدا كردم... شعری از کارو به ضمیمه شعر خانم کابلستانی

بازيافت خانگي

درمان جوش و آکنه به صورت طبیعی با نعمت های خدا

درمان هلیکوبایتر پیلوری

نقد هنری: در ستایش فهمیدن

جشن عاطفه ها چه جشنی است