نوسانات تراز آب درياي خزر

مقدارآبي كه رودخانه ها در اثر باران يا ذوب برفها وارد درياي خزر مي‌كنند مهمتر از نزولات جوي آن است. بيش از 130 رودخانه به درياي خزر مي ريزند و رود ولگا به تنهايي حدود 80% از حجم واردات آب ساليانه درياي خزر را تامين مي‌كند. البته جريان آب زيرزميني به خزر نيز مهم است كه اغلب ناديده گرفته مي‌شود.
رودهاي بزرگي كه به درياي خزر مي‌ريزند به ترتيب اهميت عبارتند از رودخانة ولگا ، رود كورا ، رود ترك ، رود اورال ، سفيدرود ، رود سولاك و رودخانة سمور.
حفظ بيلان آبي درياي خزر مستلزم اجراي طرح انتقال آب رودخانه ها از خارج به داخل حوزه رودخانه ولگاست . همچنين آبهايي كه رودخانه‌هاي "كورا" و "ارس" به درياي خزر مي‌ريزند چهار سانتيمتر سطح آن را بالا مي برند. در حوضه جنوبي، سفيد رود و 11 رودخانه ديگر سطح اين دريا را 16 ميليمتر بالا مي‌برند.
ميزان بالا آمدن سطح آب در همة سواحل از آستارا تا گرگان يكسان نيست ، بلكه بالا آمدن سطح آب در آستارا و گميشان كمتر از سواحل مازندران است.

نوسانات فصلي درياي خزر

در اثر ذوب برفها ، رودخانه ها در آغاز بهار پرآب مي شوند و در ماه ژوئن( خرداد) ارتفاع آنها به بالاترين حد مي رسد. مثلا رود ولگا از ماه آوريل ( فروردين ) تا پايان ماه ژوئيه ( تير ) سه پنجم مقدار آب ساليانه خود را به درياي خزر مي‌ريزد . سپس آب آنها پايين مي نشيند و اين امر تا ماه اكتبر (مهر) ادامه دارد .
در اثر نزولات پاييز و زمستان مجددا در ماههاي نوامبر و فوريه ( آبان و بهمن ) بالا آمدن آب مشاهده مي‌شود و كمترين آن در ماه دسامبر ( آذر ) است . در حوضه جنوبي درياي خزر حداكثر طغيان رودخانه ها در ماههاي بهار يعني هنگام ذوب برفها ديده مي‌شود . در فصلهاي پاييز و زمستان نيز طغيان زياد ديده مي شود و مقدار نزولات هم افزايش ميابد.
بيشترين و كمترين ارتفاع سطح آب درياي خزر در طول سال بستگي به ميزان آبي دارد كه از رودخانه ها مي‌گيرد. دامنه نوسان سالانه سطح اين دريا از 4% تا 5% تغيير
مي كند .

روند بلند مدت و علت نوسانات تراز آب خزر

سطح آب درياي خزر در طي دوران هاي مختلف نوسان داشته است. در برخي دوره‌ها اين سطح بسيار پائين بوده و در دوره هايي ديگر بالا آمده است. اين فرآيند كه همواره زمانبر بوده سبب بروز تغييرات زيست محيطي و دگرگوني در فعاليت‌هاي اقتصادي دريا شده است.
عمر اطلاعات ثبت شده از نوسانات تراز آب درياي خزر به بيش از 150 سال برمي‌گردد.
در اين دريا 5 ايستگاه با سابقه بيش از يكصد سال وجود دارد كه شامل ايستگاه باكو (1830) ، ماخاچ‌كالا (1900) ، كراسنوودسك (1915) و فورت‌شفچنكو (1921) و ايستگاه ترازسنجي بندرانزلي (1926) مي‌باشد.
علاوه بر اين اطلاعات ثبت شده از تغييرات تراز دريا، اطلاعات يك دوره بلندمدت تاريخي 2200 ساله نيز با توجه به شواهد تاريخي و بازسازي‌هاي پالئوكليماتولوژيكي بدست آمده است.
بيشترين تراز آب خزر در دوران تاريخي 22- متر در قرن دوم ميلادي و كمترين آن 33- متر در قرن ششم ميلادي بوده است.
ثبت نوسانات تراز آب درياي خزر در 170 سال اخير ( دوره ثبت ابزاري تراز آب )‌ مطابق نمودار 1-7 نشان مي‌دهد بالاترين سطح آب 25- متر بوده است كه در سال 1882 اتفاق افتاده است و كمترين سطح آب 28.35- متر در سال 1977 بوده است .
طي اين دوره 170 ساله تغييراتي به شرح ذيل در روند تراز آب خزر مشاهده شده است:‌

1. بين سال‌هاي 1837 تا 1929 ( 92 سال ) تراز آب درياي خزر در ترازهاي مابين 24.8- تا 25.9- متر به تدريج در حال نوسان بوده به‌طوري‌كه تراز آب طي اين 92 سال دامنه نوساني در حدود 1 متر داشته است.

2. بين سال‌هاي 1930 تا 1941 (11سال ) كاهش شديدي در تراز آب درياي خزر ديده مي‌شود كه در اين دوره معادل 1.6 متر بوده كه متوسط كاهش سالانه آن 13.5 سانتيمتر است.

3. بين سال‌هاي 1941 تا 1977 (38 سال ) سطح آب درياي خزر با شدت خيلي كمتر از دوره قبل پسروي خود را ادامه داده است. بطوري‌كه در طي 38 سال معادل 1.4 متر كاهش يافته است كه برابر با 3.6 سانتيمتر در سال است.
اين دو دوره كاهشي مصادف با زماني است كه طرح هاي صنعتي و كشاورزي شوروي به اجرا در آمدند. همچنين تغيير بستر برخي از رودخانه ها، ايجاد درياچه هاي مصنوعي، سدها، آب بندها و افزايش فعاليت انسان‌ها در اين مناطق موجب كاهش سطح آب درياي خزر به پائين ترين ميزان خود تا سال 1977 شد ( 28.35- متر ) . از 1930 تا 1977 جمعا 3 متر كاهش سطح آب اتفاق افتاده است.

4. از سال 1978 تا 1995 ( 17 سال ) بالاآمدگي شديدي در سطح آب درياي خزر اتفاق افتاد كه معادل 2.4 متر و برابر با 13 سانتيمتر رشد سالانه است .

5. از سال 1996 تا 2000 ( 4 سال ) تراز آب درياي خزر مجددا سير پسروي خود را ادامه داد.

6. سطح آب درياي خزر بعد از عقب نشيني سال‌هاي 1996 تا 2000 ، مجددا روند افزايشي خود را شروع نمود و از سال 2001 تا 2006 در حدود 25 سانتيمتر افزايش سطح يافت.

عمده‌ترين عوامل در نوسانات تراز آب درياي خزر ‌عوامل هيدرولوژيكي مي‌باشند. كاهش و يا افزايش هر يك از عوامل تبخير ، بارندگي ، مقدار آب‌هاي ورودي به دريا ، ‌درجه حرارت و باد بر روي تراز آب دريا تاثير مي‌گذارند. درياي خزر داراي شرايط دمايي نسبتا ويژه‌اي است كه تابع تغييرات شديد حرارتي بين بخش‌هاي شمالي و جنوبي آن در طول زمستان است‌ اما در تابستان درجه حرارت در اين دو بخش تقريبا يكسان است. هر چه عمق دريا بيشتر مي‌شود نوسانات گرمايي كمتر مي‌گردد و در واقع نوسانات شديد فصلي دما بيشتر در لايه‌هاي سطحي دريا اثر مي‌گذارد. درياي خزر در طولي حدود 1200 كيلومتر از شمال به جنوب گسترده شده است و شرايط اقليمي سواحل آن تغييرات وسيعي را نشان مي‌دهد.
‌بطور مثال در بخش شمالي آن در زمستان درجه حرارت تا 38 – درجه سانتي‌گراد سقوط مي‌نمايد‌ درحاليكه در بخش جنوبي ، ‌درجه حرارت در سردترين ماه 5+ تا 9+ درجه سانتي‌گراد است. آب و هوا درسواحل شمالي و شرقي ، خشك است درحاليكه سواحل كوهستاني غربي و جنوب غربي داراي آب و هواي گرم و مرطوب است و به همين علت تغييرات زيادي در بارندگي سواحل مختلف درياي خزر مشاهده مي‌گردد. ميزان بارندگي سالانه در جنوب و جنوب غربي درياي خزر 1200 تا 1500 ميلي متر است ولي در سواحل شرقي ،‌ در منطقه كراسنودسك به 120 ميلي‌متر تقليل مي‌يابد.
گونه‌اي از بادهاي موسمي همراه با بادهاي غالب شمال شرقي از ويژگي هاي درياي خزر در زمستان ،‌ به ويژه دربخش شمالي آن است . اين بادهاي موسمي در تابستان جاي خود را به نسيم محلي مي‌دهند. تمامي شمال درياي خزر به مدت چهار ماه از دي تا فروردين زير پوششي از يخ به قطر 40 تا 50 سانتيمتر قرار داردكه در بخش‌هاي شمال شرقي به 70 سانتيمتر ميرسد.
دلايل نوسانات تراز آب به دو دسته طبيعي و انساني تقسيم مي‌شوند. تغيير اقليم و تغيير سيكل آبي در اين زمينه اهميت دارند. از طرفي عمليات كشاورزي اطراف ولگا و تغيير رژيم آبي توسط انسان باعث بالاآمدن آب دريا مي‌شوند.
نوسانات تراز آب درياي خزر صد برابر سريعتر از بالا آمدن آب ديگر درياهاي جهان در قرن بيستم است. علت اين نوسانات سريع بسيار بحث برانگيز است .
تغييرات تراز آب درياي خزر همبستگي آماري قابل توجهي با تغييرات دوره اي تخليه آب رودخانه ولگا دارد. اين تغييرات خود به تغييرات ميزان بارش حوزه رودخانه ولگا بستگي دارد.
ميزان بارش نيز خود تابعي از تغيير مقدار بارندگي ناشي از اقيانوس اطلس بر روسيه است، حال آنكه مقدار اين نزولات در اروپاي شمالي به نوسانات اقيانوس اطلس شمالي بستگي دارد.
منحني تغييرات نزولات اقيانوس اطلس شمالي با زمان نوسانات تراز آب درياي خزر بطور قابل ملاحظه اي مطابقت دارد.
ميزان تجمع يخ درگرينلند غربي نيز بر روند كاهشي تا دهه 30 و روند افزايشي دهه 70 تا به امروز تاثير داشته است.
عامل ديگري كه مي‌توان از آن در اينجا نام برد افزايش CO2 و گازهاي گلخانه اي در مقياس جهاني مي باشد . اصولا CO2 و بخار آب در جو اشعه تابشي با طول موج كوتاه ورودي از خورشيد را از خود مي گذرانند و بر عكس شعاعهاي تشعشعي با طول موج بلند تابشي از سطح زمين را جذب مي كنند و مانع از خروج آنها مي شوند و به عبارت ديگر امواج حرارتي را گرفتار مي كنند و باعث افزايش دماي هوا مي شوند.
CO2 هوا از آغاز انقلاب صنعتي تا كنون 25 درصد افزايش يافته و تا 50 سال ديگر اين ميزان به دو برابر مي‌رسد. طبق اطلاعيه هاي سازمان هواشناسي جهاني با ادامه اين روند دماي هوا در اواسط قرن حاضر به ميزان 1.5 تا 4.5 درجه سانتي‌گراد افزايش مي‌يابد . افزايش دماي هوا موجب گرم شدن يخچال‌هاي طبيعي مي‌گردد كه نتيجه آن افزايش حجم آب‌هاي روان است. اين امر نيز يكي ديگر از عوامل افزايش آب ورودي مي باشد.

حوضه آبريز درياي خزر در فلات ايران

يكي از مهمترين حوضه‌هاي فلات ايران حوضه آبريز درياي خزر مي‌باشد كه آب‌هاي منطقه وسيعي از كشور شامل دامنه‌هاي شمالي ارتفاعات البرز ، زاگرس ، مركزي وكوه‌هاي آذربايجان را به خود اختصاص مي‌دهد. اين درياچه بزرگ را به ‌علت داشتن وسعت زياد كه پهنه‌اي حدود يک‌چهارم سرزمين ايران را اشغال نموده‌است دريا مي‌نامند.
درياي خزر به شكل هلالي سواحل شمالي ايران را تشكيل داده و استانهاي شمالي كشور يعني گيلان، مازندران و گلستان در مجاورت آن قرار دارند .
حوضه‌آبريز درياي خزر بصورت نواري از شمال غربي آذربايجان شروع شده و پس از طي دامنه‌هاي شمالي البرز ، تا شمال غربي خراسان امتداد مي‌يابد. مساحت اين حوضه 3.6 ميليون كيلومترمربع مي‌باشد كه از اين مقدار تنها 256000 كيلومترمربع در خاك ايران و مابقي در خاك جمهوري‌هاي تازه‌استقلال‌يافته و مقدار كمي نيز در خاك تركيه واقع شده است. در قسمتي از حوضه كه در خاك ايران واقع شده است، رودخانه هاي ارس، اترك، گرگان و سفيدرود نسبت به ساير رودها طويل‌تر بوده و رودخانه سفيدرود ( قزل‌اوزن‌ ) داراي حوضه‌اي به‌وسعت تقريبي 67000 كيلومترمربع مي‌باشد و در محدوده استانهاي آذربايجان شرقي و غربي ،كردستان ، همدان ، زنجان ، تهران وگيلان قرار داشته و رودخانه‌هاي سفيدرود، قزل اوزن و شاهرود زهكشي آبهاي سطحي اين زير حوضه را به عهده داشته و شهرهاي زنجان، ميانه، رودبار، منجيل ، طالقان، خلخال، هشترود، ماهنشان، بيجار و ديواندره از شهرهاي مهم واقع در اين زير حوضه محسوب مي‌شوند.
حوضه آبريز خزر در حدود 15.5 درصد سطح كل كشور ايران را به خود اختصاص مي‌دهد و به علت وسعت و گسترش آن در طول جغرافيايي زياد،تنوع مناطق آبگير و رودخانه‌هاي موجود مي‌توان آن را به7 زير حوضه به شرح زير تقسيم بندي نمود:

1- حوضه آبريز ارس                                     2- حوضه آبريز تالش
3- حوضه آبريز مرداب انزلي                              4- حوضه آبريز سفيد رود
5- حوضه آبريزرودخانه هاي ساحلي خزر

جریانهای بخش جنوبی دریای خزر و امواج

جريان دريائي به صورت يك مدار بسته از دلتاي رود ولگا در ساحل غربي به سمت جنوبي آغاز شده و تا گيلان ادامه مي‌يابد .
قسمت جنوبی و عمیق دریای خزر بواسطه جریان‌های دایره‌ای بر خلاف جهت حرکت عقربه ساعت مشخص می‌شود. بواسطه همین حرکت دورانی است که آبهای گرم شده در جنوب در طول ساحل شرقی بسیار کمتر از آبهای سواحل غربی است.
این آبها پیوسته بسوی شمال حرکت کرده به‌تدریج سرد می‌شوند و به سوی غرب برگشته و با حركت به سمت جنوب دوباره گرم می‌شوند. در ماههاي ژوئیه و اوت گرم شدن آب بیش از مواقع دیگر است.
مبادله عمودی آبها در طبقات بالائی دریا ممکن است در نتیجه وزش باد و امواج دریا صورت گیرد. اصولا دریای خزر دریای آرامی نیست . در طوفانها امواج به‌سرعت به‌وجود می‌آیند و به سرعت نیز خاموش می‌شوند.
امواج این دریا دارای خصوصیات مشخص نیستند و غالبا تبدیل به امواج بی نظم و مغشوش میشوند. معمولا دریا در ماههای اردیبهشت ، خرداد و تیر تا اواسط مرداد آرام و در ماههاي آبان ، آذر ، دي و فروردين اغلب ناآرام است.
طوفانهای سهمگین در بخش میانی دریا بیش از همه قسمت‌ها ديده مي‌شود. وزش بادهای شمالی با سرعت 20 متر در ثانیه امواجی را پدید می‌آورد که دارای 12- 11 متر ارتفاع و 200 متر طول است و این حداکثر بزرگی امواج است که به ندرت در این دریا دیده می شود و معمولا پس از بادهای طوفان خیز در بخش های میانی و جنوبی امواج بزرگ به‌اصطلاح « امواج مرده » پدید می‌آید .

نوسانات تراز آب درياي خزر

مطالب مشابه :

مطالعات جغرافیایی

اقلیم واب وهوای استان قزوین

ترسیم گلباد

بررسی شاخص شبه دو سالانه QBO

نوسانات تراز آب درياي خزر

گردنه الماس خلخال یکی از زیباترین گردنه کشور

نحوه ترسیم گلباد با نرم افزار WRPLOT view

آشنایی با گرم‌ترین بیابان‌های جهان

نوسان مادن جولیان (Madden Julian Oscillation= MJO)

گردنه الماس خلخال