سفیدرود

در محدوده شهرستان رشت روستاهای زیادی را مشروب ساخته و به دشت گیلان كه از آبرفت های همین رودخانه پدید آمده است، وارد می شود و سرانجام در شمال منطقه كیاشهر به دریای خزر می ریزد. از سال ۱۳۸۰ احداث كارگاه های تكثیر و پرورش مصنوعی و بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری در حاشیه این رودخانه آغاز شده است. مركز تكثیر و پرورش شهید بهشتی سنگر، موسسه تحقیقات بین المللی ماهیان خاویاری و ایستگاه تحقیقاتی تكثیر ماهی سفید در مجاورت این رودخانه از جمله این كارگاه ها به حساب می آیند. رودخانه سفیدرود تنها رودخانه باقیمانده در سواحل جنوبی دریای خزر است كه ماهیان در حد بسیار اندك برای تخم ریزی به آن مهاجرت می كنند. همجواری كناره های رودخانه قزل اوزن با جاده اصلی تهران ـ تبریز زمینه استفاده گردشگری از این رودخانه را افزایش داده است و همچنین عبور این رودخانه بزرگ و زیبا از چندین استان و ده ها شهر، بخش، دهستان و روستا سبب رونق و آبادانی مناطق عبوری آن شده است و معمولاً به عنوان گردشگاه اهالی از آن استفاده می شود. مساحت حوزه آبریز این رودخانه (در مقطع سد سفیدرود) ۵۶۲۰۰ كیلومتر مربع و متوسط حجم سالیانه جریان آن در ایستگاه رودبار حدود ۴۸۳۸ میلیون متر مكعب است. یك سد مخزنی و سه سد انحرافی روی سفیدرود احداث شده است. بررسی تنوع ماهیان در مطالعه طرح جامع شیلاتی رودخانه سفیدرود كه طی سال های ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۴ در ۷ منطقه مطالعاتی از دهانه رودخانه سفیدرود تا سد سفیدرود و سرشاخه های قزل اوزن و شاهرود صورت گرفت نشان می دهد بطور كلی ۴۵ گونه و زیرگونه ماهی متعلق به ۳۶ جنس ، ۱۷ خانواده، ۱۰ راسته از ۲ رده شناسایی شده و شامل سه دسته از ماهیان (رودخانه ای، مهاجر و مصبی) بود كه براساس همین تحقیقات مجموعاً خانواده كپور ماهیان بیشترین فراوانی گونه ای را در این منطقه به خود اختصاص داده اند. این بررسی كه با هدف به دست آوردن اطلاعات تنوع زیستی ماهیان از لحاظ سیستماتیك، بومی بودن صورت گرفت، ارزش های اقتصادی مهمی را در این رودخانه مشخص می كرد.در این پژوهش از ماهیان شناسایی شده در بررسی كنونی ۴۶/۷ درصد متعلق به ماهیان رودخانه ای، ۲۸/۹ درصد متعلق به ماهیان مهاجر به داخل رودخانه و ۲۴/۴ درصد متعلق به دسته ماهیان مصبی بوده است. از نظر ارزش اقتصادی در سطح ملی و منطقه ای ۳۵/۶ درصد فاقد ارزش اقتصادی مستقیم بوده ولی در زنجیره حیات بوم سازگان سفیدرود نقش بسزایی دارند، شناسایی شد. عمده ترین ماهی های مهاجر به این رودخانه عبارتند از: اوزون برون، تاس ماهی، ماهی سفید، كپور معمولی، سس ماهی ، لای ماهی، اسبله، سفید كولی، شاه كولی، سیاه كولی، سیم و كلمه می باشند. به طور كلی ۵۳ گونه و زیرگونه ماهی به این رودخانه مهاجرت می كنند كه به دلیل تامین ذخایر دریای خزر بویژه خصوصاً ماهیان خاویاری و سایر ماهیان اقتصادی اهمیت خاصی دارد. اما براساس مطالعات سال های اخیر امكان تكثیر ماهیان خاویاری در رودخانه ها در شمال كشور با تهدید جدی مواجه است ـ علاوه بر آبیاری جلگه گیلان كه مهم ترین نقش رودخانه سفیدرود است و بعد از سال ۱۳۴۰ شبكه ها و زهكشی های گسترده ای از این رودخانه برای آبیاری جلگه حاصلخیز گیلان بوجود آمد تاسیس گردید، این شاهرگ حیاتی جلگه گیلان نقش ارزنده ای در آبزی پروری داشته و سرنوشت بسیاری از ماهیان نظیر ماهیان خاویاری، آزاد، سفید ، سیم و سوف به بقای رودهایی چون سفیدرود وابسته است.

همچنین توسعه شهرنشینی در دو سوی این رودخانه مانند گسترش شهرهای لوشان ، منجیل ، رودبار ، رستم آباد ، توتكابن ، امامزاده هاشم، سنگر، سیاهكل، آستانه اشرفیه و كیاشهر و هدایت آلاینده ها به بستر این رودخانه و برداشت های شن و ماسه حیات این رودخانه را در معرض تهدید قرار داده است. ـ این رودخانه قبل از احداث سد مخزنی سفیدرود در سال ۱۳۴۰ و احداث سد انحرافی تاریك دارای جاذبه های اكولوژی ویژه بود اما بعد از احداث این سدها شرایط اكولوژی این رودخانه دچار تغییرات نامطلوبی شده است. ـ كاهش عمق رودخانه بر اثر رسوب گذاری، تغییرات شدید فیزیكی و شیمیایی آب و صید بی رویه موجب كاهش تولید ماهیان با ارزش اقتصادی دریای خزر شده است. ـ آلودگــی هــای صنعتی، افزایش شدید آلودگی ناشی از كاربرد كودهای شیمیایی و سموم كشاورزی، آلودگی های شهری شامل فاضلاب های شهری، زباله ها و پسماند تعداد زیادی از واحدهای تعویض روغن، قالیشویی، اتوسرویس نیز از جمله منابع آلاینده این رودخانه هستند. براساس اطلاعات و تحقیقات انجام شده در سال ۸۱، حوضه آبریز سفیدرود مقدار زیادی رسوب تولید كرده كه بخش اعظم آن وارد رودخانه سفیدرود شده و به صورت بار معلق و بار بستری حمل می گردد. بخشی از این رسوبات به طور مستمر در حاشیه رودخانه رسوب كرده و دشت های سیلابی و سواحل حاشیه ای رودخانه را به وجود آورده اند در حال حاضر این رسوبات حاصلخیز توسط خود رودخانه ها در حال تخریب و فرسایش است كه بخش های زیادی از زمین های كشاورزی و رسوبات حاصلخیز را از بین می برد. از طرف دیگر، تخلیه مقدار زیادی پساب كارخانجات صنعتی ، فاضلاب های خانگی ، زباله های شهری و روستایی و پساب های كشاورزی به سفیدرود ، باعث آلودگی محیط زیست این رودخانه شده است.

لذا مطالعه رسوب شناسی رودخانه مذكور عوامل موثر بر فرسایش رسوبات حاشیه ای آن و همچنین نوع و میزان آلودگی های زیست محیطی این رودخانه بسیار ضروری است. مطالعه آلودگی های زیست محیطی نیز نشان داد كه مهم ترین منشا آلودگی در منطقه مورد مطالعه شامل پساب كارخانجات روغن كشی سفیدرود ، روغن كشی گنجه ، كشتارگاه منجیل، ریسندگی گنجه ، فاضلاب و زباله شهرهای رودبار ، آستانه و كیاشهر و همچنین پساب های كشاورزی حاصل از كودها و سموم دفع آفات نباتی توسط كشاورزان منطقه می باشد. این عوامل باعث افزایش انواع آلوده كننده های انگلی ، مواد آلی و فلزات سنگین در آب و رسوبات سفیدرود هستند. احداث و بهره برداری از سد طالقان و افت آب سفیدرود نیز محل تخم ریزی ماهیان خاویاری در دهنه سفیدرود و ذخایر این ماهیان و همچنین كشاورزی جلگه حاصلخیز گیلان را به شدت در معرض آسیب قرار خواهد داد. با توجه به شرایط موجود و به دلیل بی توجهی به ارزش زیست محیطی این رودخانه به عنوان بزرگ ترین اكوسیستم جریان دار كشور تاكنون منبع اقتصادی مهمی را تخریب كرده ایم و تا ۱۵ سال آینده آن را كاملاً از دست خواهیم داد.

تخلیه 80 درصد زباله‌های شهری استان گیلان در حاشیه رودخانه‌ها سلامت عمومی را تهدید کرده و آلودگی منابع آبی را نیز به دنبال دارد.
حوضه آبریز سفید رود بزرگ در شمال غرب ایران و در استان‌های گیلان،‌اردبیل، آذربایجان شرقی، زنجان، قزوین، کردستان و بخش کوچکی از آن در استان تهران، همدان و آذربایجان غربی واقع شد است.این رودخانه از به هم پیوستن رودخانه قزل اوزن و شاهرود به وجود می‌آید.
بخش از مطالعات صورت گرفته در زمینه شناسایی منابع آلاینده این رودخانه است، فاضلاب‌های شهری و روستایی، فاضلاب‌های صنعتی، آلودگی ناشی از فعالیت‌های کشاورزی، آلودگی ناشی از فعالیت معادن و در نهایت محل دفن زباله‌ها از جمله عوامل و منابع آلاینده سفید‌رود محسوب می‌شوند.
* درصد زباله‌های شهری استان گیلان در حاشیه رودخانه‌ها تخلیه می‌شود
طبق بررسی‌های صورت گرفته توسط سازمان محیط زیست، در 30 شهر استان گیلان که یکی از حوزه‌های سفید رود است، 80 درصد زباله‌های شهری استان گیلان در حاشیه رودخانه‌ها تخلیه می‌شوند. این امر تهدید سلامت عمومی، آلودگی منابع آبی را نیز به دنبال دارد.
همچنین فاضلاب‌های بیمارستانی در حوزه مربوط به شهرستان رودبار تنها با گذراندن مرحله تصفیه بی‌هوازی وارد این رودخانه می‌شود.
منطقه سراوان یکی از محل های دفن زباله است، اثر آلایندگی به دلیل شیب منطقه به رودخانه سیاهرود است، منطقه کشل آزاد نیز به دلیل دفع غیر بهداشتی اثر آلایندگی بر روی آب و خاک دارد.
* کارخانه چرم‌سازی گیلان از عوامل آلوده کننده سفید رود
بخشی از آلودگی ها ناشی از فاضلاب‌های صنایع است؛ یکی از عوامل آلوده کننده رودخانه سفید رود، کارخانه چرم‌سازی گیلان و رودبار است که در مجاورت رودخانه سفید رود قرار دارند. فلز کروم موجود در فاضلاب این کارخانه که به آب رودخانه وارد می‌شود، به دلیل نفوذ به شالیزارهایی که از آب رودخانه آبیاری می‌شوند، جذب گیاهان شده و در آنها تجمع می‌یابد.
همچنین به دلیل ورود فاضلاب این کارخانه به آب رودخانه، مقدار BOD تا 400 میلی گرم در لیتر افزایش یافته و مواد معلق و شناور ازدیاد حاصل کرده‌اند.
شایان ذکر است، BOD نرخ مصرف اکسیژن در داخل آب توسط ارگانیزمهاست؛ اگر BOD کم باشد آب پاک و فاقد ارگانیسم است یا آنکه ارگانیزم‌های داخل آب مرده و نیازی به مصرف اکسیژن ندارند.
* فاضلاب کارخانه روغن‌کشی مستقیم به سفید‌رود می‌ریزد
دیگر عامل آلوده کننده صنعتی،کارخانه روغن کشی گنجه(رودبار) است. فاضلاب این کارخانه از طریق یک کانال بتنی مستقیماً به رودخانه سفید رود تخلیه می‌‌شود و سطح وسیعی از آب این رودخانه تحت تأثیر این فاضلاب تغییر رنگ پیدا کرده و پسماند دانه‌های روغنی نیز در محل ریزش فاضلاب به راحتی مشاهده می‌شود.
* انتقال پساب‌های کشاورزی از جمله عوامل مهم آلوده‌کننده سفید رود
یکی از مهمترین عوامل آلوده کننده سفید رود انتقال تمام پساب‌های کشاورزی از طریق شالیزارهای حاشیه دلتای سفید‌رود به این رودخانه است که به دلیل آغشته بودن این پساب‌ها به انواع کودهای شیمیایی و به ویژه سموم گیاهی و علف‌کش‌ها، آلودگی فراوان در مناطق پایین دست رودخانه ایجاد کرده است.
استفاده دائم از کودهای شیمیایی و دامی در زمین‌های کشاورزی و رابطه بین زهکش‌ها و رودخانه مذبور، باعث آلودگی این آب‌ها از نظر مواد آلی (نیتروژن،‌فسفر) همچنین استفاده از سموم مختلف (آفت‌کش‌ها،علف‌کش‌ها وقارچ‌کش‌ها) در زمین‌های زراعی باعث ورود مقادیری از سموم می‌شوند که در نهایت آب این رودخانه‌ دستخوش آلودگی می‌شود.
*فاضلاب‌های شهری و فعالیت شهرک‌های روی و مس
از میان شهرهای استان زنجان فقط مرکز استان عملیات لوله‌کشی جمع‌آوری فاضلاب را انجام داده وسایر شهرها هنوز سیستم تصفیه فاضلاب ندارند و اقدام به تخلیه فاضلاب‌ها در رودخانه می‌کنند. همچنین فاضلاب‌های روستاهای مستقر در محدوده مطالعاتی فاقد سیستم تصفیه فاضلاب بوده و فاضلاب‌ها به منابع آب سطحی یا زیرزمینی تخلیه می‌شود.
* پسماندهای شهرک روی خطر آلودگی خاک را فراهم کرده است
همچنین وجود شهرک تخصصی روی مس و فعالیت واحدهای صنعتی مجاز و غیر مجاز موجبات تهدیدمنابع آبی را فراهم آورده است. ضمن این‌که پسماندهای شهرک روی خطر آلودگی خاک را نیز به طور جدی فراهم ساخته و از این رو تهدیدات ذکر شده درباره محصولات کشاورزی و باغی از طریق آلودگی هوا در خصوص آلودگی خاک نیز به همان شدت مطرح می‌شود.
طبق گزارش‌ تهیه شده در سایر شهرهای درگیر با سفید رود، فعالیت کشتارگاه‌های صنعتی، کارخانه‌های سیمان و پتروشیمی و در نهایت حجم زباله‌های تولید در شهرهای مختلف و تخلیه آنها در رودخانه زمینه‌های آلودگی را فراهم کرده است.

منابع آلوده کننده رودخانه ها:

ادامه حیات و زیست انسانی از جهات مختلف با سلامت و حفظ تعادل در اکوسیستم های آبی در ارتباط متقابل است چنانکه از یک طرف انسان برای ادامه حیات به آب و اکوسیستم های آبی وابسته است و از سوی دیگر برای تأمین آب مورد نیاز خود تغییرات کمی و کیفی را بر منابع و اکوسیستم های آبی تحمیل می کند. هرگونه تغییرات نامطلوب در خواص فیزیکی و شیمیایی آب آلودگی تلقی می شود و منبع آلودگی به هر نوع فعالیتی اطلاق می شود که موجب چنین تغییراتی در خواص آب شوند. بطورکلی منابع آلوده کننده آب رودخانه ها شامل تقسیم بندی زیر است:

1) فاضلاب مناطق شهری و روستایی (municipal) :

رشد جمعیت و افزایش آب مصرفی روز به روز باعث افزایش مشکلات ناشی از منابع آلوده کنندۀ مسکونی می شود. خواص فاضلاب های مسکونی تقریباٌ یکنواخت بوده ولی غلظت آلاینده های آنها با میزان سرانه آب مصرفی متغیر است و به آلودگی های میکروبی مواد آلی و ترکیبات ازته و فسفرۀ پارامترهای آلوده کننده بستگی دارد که از طریق مناطق مسکونی وارد فاضلاب ها شده و محیط زیست را مورد تهدید قرار می دهند. اینگونه فاضلاب ها به عنوان منابع غیردائمی و نامشخص تلقی می شوند و هرچه بارندگی بیشتر باشد، شدت آلودگی ها بیشتر خواهند بود(3). اصولاً فاضلاب های مناطق مسکونی شامل ضایعات خانگی ، واحدهای تجاری ، ادارات و مراکز بهداشتی می باشند که ضایعات بیمارستانی از خطرناک ترین آنها محسوب می گردند بطوریکه جمع آوری و انهدام آنها نیازمند تمهیدات و توجهات ویژه ای می باشند(27)

2) منابع آلوده کننده صنعتی(industrial) :

در حدود 700 کارخانه صنعتی در طول ساحل رودخانه نیل در کشور مصر احداث شده اند و فاضلاب های آنها مملو از مواد سمّی نظیر فلزات سنگین است که در ترکیب با مواد جامد معلق در آب تشکیل لجن مسموم را بر بستر رودخانه نیل می دهند. این کارخانجات همچنین باعث آلودگی هوا گردیده بطوریکه بصورت پوششی از دود بر آسمان شهرهای قاهره (Cairo) و اسکندریه (Alexandria) مشاهده می گردند(29).

صنایع گوناگونی نیز در حوزه سفیدرود مستقر هستند که مجموعاٌ دارای اثرات زیست- محیطی قابل بررسی می باشند. در سالهای اخیر مقرراتی تحت عنوان «طرح تعادل صنعت و کشاورزی» در استان های گیلان و مازندران به منظور کنترل استقرار صنایع جدید به اجرا درآمده اند که بر اساس آن تنها صنایع تبدیلی و وابسته به کشاورزی مجاز به استقرار در این دو استان شده اند امّا در سالهای اخیر صنایع مختلفی در این حوزه مستقر گردیده اند که عمده ترین آنها به شرح زیر:

صنایع نساجی و چرم (عمده ترین واحد صنعتی که از نظر زیست محیطی اهمیت دارد، کارخانه "چرم رودبار" می باشد که در کناره جاده رشت- قزوین در مجاورت رودخانه سفیدرود و در محل "گنجه" رودبار احداث شده است)، صنایع شیمیایی، صنایع غذایی( در این میان واحدهای روغن کشی زیتون با وجود فعالیت های فصلی و همچنین واحد تولید کنسرو در مجاورت رودخانه سفیدرود مزاحمت هایی در اکوسیستم های آبی بوجود آورده اند)، صنایع سلولزی، صنایع کانی غیر فلزی می باشند(3).

برخی طرفداران محیط زیست، جمعیت متراکم و فعالیت های تجاری گسترده در شهرهایی چون: رشت، لاهیجان و رودسر را به عنوان منابع اصلی آلودگی آب رودخانه های گیلان مطرح می کنند. از این میان محمد فرج پور به رودبار به عنوان منبع اصلی آلودگی به همراه جمعیت 113000 نفری اشاره می کند که برخوردار از صنایع شیمیایی و مداخله کننده در آلودگی می باشد و سالانه هزاران مترمکعب فاضلاب را وارد محیط زیست می نماید. او می افزاید که: فعالیت های کشاورزی نوع دیگری از تهدیدات بوم ساختی سفیدرود را فراهم کرده اند بطوریکه آبزیان دائماٌ در معرض انواع گوناگون آفت کش های سمی مصرفی در کشاورزی قرار دارند(21).

3) فعالیت های عمرانی(civilization) :

برخی فعالیت های عمرانی و شهرسازی از قبیل برداشت شن از بستر رودخانه ها ، ریختن نخاله های ساختمانی و احداث جاده ها و پل ها نیز می توانند منبع آلودگی رودخانه ها محسوب گردند. محمد افخمی کارشناس محیط زیست گیلان انجام عملیات غیرمسئولانۀ برداشت شن از رودخانه ها را مسبب این امر می داند. او می افزاید : سالانه میلیون ها مترمکعب شن از رودخانه ها استخراج می شود که تخریب بوم ساختی منطقه را بدنبال دارد و خصوصاٌ زیستگاه های طیبعی ماهی خاویار را به نابودی می کشاند(21).

4) ضایعات کشاورزی و آبهای زهکش مزارع (agricultural):

ضایعات کشاورزی بویژه فاضلاب های دامداری ها ، استخرهای پرورش آبزیان و سالن های پرورش ماکیان سرشار از مواد آلی ، کودهای شیمیایی شامل نیترات ها و فسفات ها ، بقایای سموم کشاورزی ، اکسیژن محلول و میکروارگانیزم های پاتوژن هستند که برخی از این مواد قادرند تأثیرات شدیدی بر نامطلوب شدن کیفیت آب ها برجای بگذارند(27).

5) پدیده های طبیعی (natural phenomena) :

علاوه بر فعالیت های انسانی و تأثیر اجتماعات آبزیان ، پدیده هایی چون فعالیت های آتشفشانی(volcano) ، رشد فزاینده جلبک ها (algae bloom) ، طوفان ها (storms) و زمین لرزه ها (earthquakes) نیز در ایجاد آلودگی آب ها دخیل هستند(30).

عوامل آلاینده آبهای رودخانه ها :

کیفیت آبها بستگی به رژیم آبی (hydrological regime) رودخانه ها دارد چنانکه مواد نامحلول رودخانه ها از یک نقطه به نقطه دیگر تفاوت می کنند که بستگی به منبع آب رودخانه ، مسیرهای عبور رودخانه و اثر متقابل ذرات موجود در آب رودخانه دارد(28). محققان دریافته اند که میزان متوسط مواد آلاینده حدوداً 1/0 درصد از حجم کل آب های شیرین مناطق سکونتگاهی جهان را تشکیل می دهند(30).

اصولاً مواد آلاینده آب رودخانه ها را به 2 دسته کلی تقسیم بندی می کنند :

الف) آلاینده های آلی (organic) شامل :

1- پاک کننده ها (detergents)

2- مواد غیر مُسری نظیر کلروفرم

3- مواد زائد حاصل از فرآیندهای تهیه مواد غذایی نظیر چربی ها و روغن ها

4- آفت کش ها و علف کش های آلی

5- مواد نفتی نظیر بنزین ، گازوئیل ، روغن موتور ، نفت سفید و گریس

6- خرُده آشغال های حاصل از بوته ها و درختان

7- ترکیبات آلی فرار (volatile) نظیر حلال های صنعتی و حلال های کلره

8- انواع ترکیبات شیمیایی موجود در وسایل بهداشت شخصی (hygiene) و لوازم آرایش (cosmetic)

ب ) آلاینده های غیر آلی (inorganic) :

1- مواد اسیدی موجود در فاضلاب های صنعتی مثل "سولفور دی اکسید" حاصل از نیروگاه های برق

2- آمونیاک موجود در ضایعات پروسه های صنایع غذایی

3- ضایعات شیمیایی موجود در محصولات فرعی صنعتی

4- کودهای شیمیایی حاوی نیترات و فسفات که در فاضلاب های کشاورزی وجود دارند.

5- فلزات سنگین که از موتور وسائل نقلیه خارج می شوند.

6- ذرات سیلتی خاک که از طریق رواناب ها بداخل آب ها انتقال می یابند(30).

منابع :

1. ↑حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، سفرنامه، به کوشش: دکتر محمد دبیرسیاقی، تهران، زوّار، ۱۳۶۳، چ ۲،

2.  ↑ «بانک اطلاعات تقسیمات کشوری». وب‌گاه رسمی وزارت کشور ایران. بازبینی‌شده در آبان ۱۳۸۹.

3.  ↑«نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۸۵، جمعیت تا سطح آبادی تاریخ بازدید = آبان ۱۳۸۹» ‎(فارسی)‎. وب‌گاه رسمی مرکز آمار ایران.

4.  ↑Encyclopædia Iranica | Articles

5. کتاب گیلان – جلد اول- انتشارات گروه پژوهشگران ایران – چاپ دوم- زمستان ۱۳۸۰ خورشیدی

6. اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران ۱۳۸۳.

سفیدرود

مطالب مشابه :

نکاتی درباره فرش

سرقت فرش در پوشش مراکز قالیشویی در استان گلستان

تصاویری از رونق کارگاه‌های قالیشویی:

تصاویری از کارگاه قالیشویی در آستانه نوروز...

سفیدرود

جدول محاسبه نرخ استهلاک

جدول محاسبه نرخ استهلاک

علت برون سپاری و دلایل ایجاد دفاتر خدمات الکترونیکی ساتا

استهلاک