گچبری در بناهای تاریخی

ساسانیان:

دیوارهای آجری ابنیه ساسانی با ضخامت زیاد گچ اندود شده و از خصوصیات تزئین آنها نقش های برجسته بزرگ بود که گذشته از طرحهای گلدار، شامل تصاویر حیوانی و انسانی نیز می شد. در دوره ساسانیان نمونه به کمال رسیده ای از آثار گچبری در تیسفون و بیشاپور ارائه شده اند که موضوع آنها طرحهای گیاهی ، ساقه و برگ مو و خوشه انگور می باشد.کاخهای ساسانیان اغلب با سنگ و گچ ساخته می شد ولی آنها را با گچبری عالی،موزاییک ،نقاشی و ایجاد نقوش برجسته زینت می دادند.هنر گچبری در این دوران دیوار را در تصرف خود می گیرد. در تزیینات گچبری ساسانی طرح های هندسی و گلسازی بیش از شکل های هندسی دیگر مورد توجه است.

نقش ها و طرحهای روی آثار هنری قبل از تاریخ و آغاز تاریخ حالت غیرطبیعی داشتند و موتیفهای ابتدایی طرح هایی در ردیف زیگزاگ یا خطوط موازی یا متحدالمرکز بوده است؛

این طرح ها در هر یک از دوره های تاریخی شکل و حالت مخصوص به خود گرفت.ولی در دوره ساسانیان هنرمندان سعی کرده اند تا تزئینات، با حالت طبیعی خود ظاهر شوند یعنی اگر شاخ و برگ درختی و یا نقش حیوان یا انسان مورد توجه بوده است به همان ترکیب رئالیستی و واقعی خود نقش گردد،در نتیجه طرحهای اصلی در این دوره نقوش گیاهی و انسانی در هنر گچبری بوده است،درنقوش هندسی دوره ساسانیان ،خطوط مستقیم و شکسته در حالات مختلف به چشم می خورد و غالبا در حاشیه متن گچبری به کار رفته اند. تقارن و تکرارنقوش از خصوصیات گچ بری دوران ساسانی است.

البته درطرح های این دوره قطعاتی از گچبری با نقوش استیلیزه (بر ساو شده ، غیرطبیعی) نیز دیده میشود، که نمونه ی این طرحها در شهر تیسفون بدست آمده است،نقوش این دوره شامل گل لوتوس،نیلوفر،بلوت،ذرت،میوه انگور،نقش شبیه برگ انجیر و نخل و نقوش کنگره ای است.

در آثار گچبری دوره ساسانیان از نقش انسان بسیار کم و استفاده شده است ؛ که از نمونه های موجود می توان به نیم تنه اردشیر دوم اشاره کرد.نقش انسان و حیوان وگیاه،گاه شکل سمبلیک و اساطیری دارد ؛مثل درخت زندگانی که در بسیاری از نقوش این دوره قابل رویت است.

طرح های حیوانات روی آثار گچبری ساسانیان، نقش شتر،گراز،شیر،عقاب و پرندگان کوچکی که بیشتر در تزئین فضاهای خالی به کار میرفت؛ می باشند.

از نمونه های دیگرگچبری ساسانی می توان به تصویر شكار بهرام پنجم یا بهرام گور و نقش صورت آناهیتا اشاره کرد. این گچبری ها دارای ویژگی های خاص دوره ساسانی است. نمونه های دیگری با نقوش گل و بوته و طرح های هندسی به صورت مكرر و قالبی شده و همچنین نیم تنه های گچی شاهان ساسانی و مجسمه های كوچك كودكان و زنان از حاجی آباد فارس بدست آمده است.

از نقش صلیب شکسته اغلب به طور مجزا و منفرد یا آمیخته با ترکیباتی از گلهای لوتوس، استفاده شده است. در طرح های گچبری این دوره اشکال مربع و مستطیل شکل به عنوان قاب گچبری ، در حالی که حاشیه را در بر دارد؛ فراوان به چشم میخورد، اینگونه طرح ها در آثار طاق کسرا نیز وجود دارند.

از ناحیه چال ترخان ری در جنوب تهران نیز در اواخر ساسانی گچبری هایی به دست آمده كه پیوندی بین گچبری ساسانی و اسلامی است.

گچبریدر دوران اسلامی

به کار بردن تزئینات گچی در تزیین دیوارها، روش معمول در شهر های ایران و عراق بوده است. اولین مردمی که در ایران به این کار دست زدند هخامنشیان و سپس ساسانیان بودند و اعراب در جریان فتوحات خویش، این هنر را از آنها فرا گرفتند. هنرمندان دوره اموی به طور وسیعی کاخ ها را با گچبری منقوش برجسته تزئین می کردند. نمونه بسیاری از این گچبری ها در کاخ های «خَربة المِفجَر»، «الحیر الغربی» و «المُنیه» به کار برده شده است که گچبری های کاخ المنیه به واسطه در بر داشتن اشکال آدمی و حیوانی در کنار تزئینات هندسی و گیاهی، اهمیت بیشتری دارد.

با حمله اعراب به ایران ، پاره ای از هنر ها مدت های مدید چون دوران گذشته ادامه می یابند و عناصر اصلی فرهنگ ساسانی در چهار چوب فرهنگ اسلامی همچنان به کار خود ادامه می دهند. نیروهای اسلام با نفوذ به ایران، هنر و صنعت این مرزوبوم را به اقصی نقاط مناطق تحت تسلط خود بردند.

هنر اسلامی بر اساس تعالیم و روش های قرآن و پیامبر شکل می گیرد و اثر خاصی بر هنر دیوار نگاری دوران بعد می گذارد؛ از جمله تاثیزات اسلام ،می توان به وارد شدن خطوط در حواشی و کتیبه های مختلف در دیوار نگاره ها، اشاره کرد.

با تحولی که در هنر دیوار نگاری در دوران اسلامی رخ داد،کم کم طرح های سیمرغ،برگهای مو،گل و بوته و نقوش ختایی و اسلیمی نمودار گشت.

ابنیه عهد بنی امیه تحت نفوذ سبک بیزانس قرار گرفته بود و ابنیه بنی عباس از نظر تکنیک و مصالح و تزیینات کاملا ایرانی بودند ، فقط طرح ابنیه مذهبی تقلیدی از طرح مسجد مدینه بود ، در عهد امویان ساختمان مسجد کوفه مرمت و تجدید بنا شد، که المانهای معماری و طرح های گچبری به کار برده شده در این مسجد به سبک معماری اسلامی در ایران است.در دوره عباسیان با استفاده از آجر در کارهای ساختمانی از پوشش گچی برای تزئین استفاده گردید و این دو ماده جای سنگ را در معماری شام گرفتند؛ در ایران مسجد جامع نائین،زیباترین نمونه گچبری را با الهام از طرح های ساسانی دارد.

روش تزیینات گچی روی دیوارها، پس از به کار گیری خشت در بناها گسترش پیدا کرد و این روش در کاخ های شهر سامرا رواج یافت. پایین دیوارها با ازاره گچی به ارتفاع حدود 100 سانتی متر پوشانده می شد. این گونه تزیینات در دو قصر جوسق الخاقانی و بِلکُوار به کار رفته است. مجموعه تزیینات کاخ های سامرا در مرحله اول، طبیعی هستند اما در دوره بعد عناصر تزیینی از طبیعت فاصله می گیرند. در سومین مرحله زمینه تزیینات، عمق چشمگیری می یابند؛ که بهترین نمونه های آن در کاخ بلکوار به چشم می خورد. در این دوره، ابتکار پوشش سطح آن چنان کامل گردید که تقریبا تمام زمینه را می پوشاند و این امر که برای نخستین بار در هنر اسلامی رواج یافت، اوج ترقی روش های تزیینی به شمار می رود و پس از آن در دنیای اسلام منتشر شد و از مهم ترین ارکان هنر اسلامی گردید.

روش تزیینات گچی روی دیوارها از طریق حکومت طولونی از عراق به مصر انتقال یافت و نمونه هایی از آن درمسجد جامع طولون روی سطح داخلی و اطراف طاق ها و دور پنجره ها به کار برده شد.
هنرمندان دوره فاطمی، همچنان تحت تأثیر تزیینات هنر ساسانی (هنر رایج در دوره عباسی) بودند. تزیینات نقاشی گچی موجود در رواق قبله مسجد جامع الاَزهر از عناصر گیاهی که از روش تزیینات طولونی و عباسی اقتباس گردیده، تشکیل یافته اند. همچنین نمونه های زیبایی از خط کوفی مشجر در کتیبه زیر سقف یافت می شود. در دوره فاطمی اهمیت تزیینات خطی افزایش یافت و به کار گیری خط کوفی مشجر روی زمینه های برگدار و اشکال گیاهی انتشار یافت.

سلجوقیان:

در این دوران هنر گچ بری راه تکامل خود را می پیماید و محراب ها ی گچبری شده زیادی از این دوره باقی مانده که با مهارت زیادی کار شده اند .
در دوران سلجوقی گچبری نه تنها در مساجد بلکه در قصرها و منازل اعیان و اشراف نیز استفاده می شده که اغلب طرح ها شامل مناظر شکار و مهمانی بوده است.

در دوره ایلخانی، هنر گچبری به سرحد کمال مطلوب رسید. به وجود آمدن محراب های گسترده با انواع خطوط به ویژه گونه های مختلف کوفی، به کار گیری انواع گره هندسی با نقوش اسلیمی طوماری و اسلیمی ماری در لا به لای کتیبه و اِسپَرهای خط با گل و برگ های پهن و نیز گودی و برجستگی نقوش، موجب تحولی عظیم و خلق شاهکارهای عظیم گچ بری در این دوران شد.

تزیینات گچی معمول در دوره سلجوقی، در عصر ایلخانی به تدریج رو به دگرگونی رفت و پر بودن و شلوغی تزیینات تبدیل به ویژگی گچبری این دوران شد. از زیباترین نمونه این گونه تزیینات شلوغ، نقوش به کار رفته در مسجد حیدریه قزوین، جامع ورامین و محراب مسجد ارومیه را می توان نام برد. روش های متنوع کنده کاری روی گچ و شلوغی عناصر تزیینی مختلف، در قرن هشتم جایگاهی خاص یافت. بهترین نمونه بیانگر این تحول، محراب اولجایتو در مسجد جامع اصفهان است که تاریخ ساخت آن 710 ه.ق است. محراب های قرن هشتم در ایران سمبل زیبایی در محراب هستند؛که عمدا گچ بری بوده و رجعتی به سمت تزئینات ساسانی دارد.

در دوره ممالیک بحری، روش تزیین دیوارها با نوارهای گچی منقوش به عناصر نوشتاری، روی زمینه تزیینات گیاهی رایج گردید؛ که نمونه آن در بالای پنجره مسجد «الظاهر بیبُرس» مشاهده می شود.

دوره تیموری، عصر به وجود آمدن مقرنس، رسمی بندی ، کار بندی ،قطار بندی با استفادهازقالب

های گچی است. به طور کلی، در هنر گچ بری این دوران انواع خطوط کوفی مشجر، مزهر،

معقد و مشبک و نیز خط های محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعلیق و نستعلیق و به خصوص از خط

مُعقِلی، استفاده فراوان شده است.

از آثار فراوان این دوره می توان مقرنس بندی های گچی ارزشمند سر در مسجد میدان کاشان، قطار بندی های گچی مدرسه خَرگرد در خواف و خطوط گچ بری شده در بقعه شیخ احمد جامی در تربت جام را نام برد.

در دوره صفوی، هنر گچ بری وارد روش های خاصی می شود. به طوری که زیباترین مقرنس بندی های گچی با عناصر گوناگون به خصوص مقرنس های طاس و نیم طاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه های گچی دالبری، زینت بخش کاخ های شاهی شده است.

در این میان می توان به پدیده های ارزشمند مقرنس، قطار بندی و کار بندی ها و یزدی بندی های گچی بسیار شگرف کاخ هشت بهشت، سر در بازار قیصریه اصفهان و به خصوص دالبُر های تیغه منقوش از ظروف گوناگون همچون تنگ و سبو و مقرنس بندی های طاسه دار گچی در تالارهای شاه نشین و موسیقی کاخ عالی قاپو و نیز خط گچبری ثلث بسیار ارزشمند در صفه درویش مسجد جامع همین شهر اشاره کرد.

بعد از صفویان:

بیشترِهنرها ، و از جمله گچبری پیشرفت دوره های قبل را از دست داد، تا جایی که در دوره زندیه آثار گچبری زیادی به چشم نمی خورد وفقط در منازل شخصی این دوره می توان آثار گچبری یافت که شباهت زیادی به تزئینات دوره صفوی دارند.

سلاطین قاجار عموماً بر عکس شاهان ادوار گذشته فاقد ذوق هنری بوده و علاقه زیادی به هنر نشان نمی دادند، نقاشی های بزرگ روی دیوار متعلق به این دوره و نیز نقوش کاشی کاری متاثر از هنر غرب بودند با نقوش جدیدی مانند:

طرح های خوشه انگور به سبک فرنگی،تصاویر زنان و مردان ملبس به لباس آن زمان، که همگی فاقد ظرافت و زیبایی نقوش گل و برگ زمان صفوی بودند.

اما گچبری های برجسته شامل تزئینات،گل و گیاه و ترنج نسبت به دوره صفویه بیشتر دیده می شوند و بیشتر خانه های قاجار دارای گچبری همراه با نقاشی هستند.

یکی از خصوصیات گچبری این دوره قطاربندی مقرنس مانندی است که دور اتاق های اصلی این خانه ها در محل اتصال دیوار به سقف اجرا شده اند (گالوئی ها) و بیشتر آنها طلا کاری دارند.

نقش رنگ در گچبریها:

رنگ در طی قرون متمادی اسلامی نقش تعیین کننده ای در تزیینات گچبری داشته است.با توجه به یافته های باستان شناسان می توان گفت که از نخستین قرون اسلامی اولین گچبری ها رنگ آمیزی شده اند مانند گچبری های مسجد فهرج یزد که با رنگ اخرا رنگ آمیزی شده است یا گچبریهای بدست آمده از نیشابور که به انواع رنگ ها مزین بوده اند.

در قرن پنجم و ششم هجری زمینه نقوش و یا کتیبه ها را معمولاَ رنگ آمیزی می کرده اند که معمولاَ رنگ های لاجوردی و فیروزه ای استفاده ی بیشتری داشته اند.

از دوره ایلخانی به بعد رنگ آمیزی در گچبری ها موارد استفاده بیشتری پیدا کرده و روی اکثر سطوح گچی را با نقش های مختلف هندسی و اسلیمی ویا کتیبه ها رنگ آمیزی کرده اند .

ویژگیهای نقوش گچبری پیش از اسلام (دوران ساسانی):

تقارن - تکرارنقوش - وجود قطعات مربع شکل که دردرون آنها دایره ای به شکل رشته مروارید نقش شده که درسطح گسترده ای این قطعات رواج داشته است – به کارگرفتن طرح های دومعنایی مانند نشان دادن درخت زندگی.

شیوه ها و نقوش گچبری در معماری اسلامی ایران :

شیوه خراسانی

شیوه رازی

شیوه آذری

شیوه اصفهانی

1-شیوه خراسانی:

این شیوه از صدر اسلام شروع و تا اواسط قرن چهارم ادامه داشت.از ویژگی های آن سادگی نقوش با طراحی آرام و با برجستگی کم است.از نمونه های آن می توان به مسجد جامع فهرج یزد اشاره کرد.

2-شیوه رازی:

این شیوه از قرن چهارم هجری شروع وتا حمله مغولان ادامه داشت.در آن از تکنیک برجسته و برهشته استفاده شده و طرحهای آن هندسی است.

3-شیوه آذری:

این شیوه بعد از حمله مغول شروع و تا قرن دهم هجری ادامه داشت.تکنیک آن گچبری برجسته و برهشته است و در آن از خطوط و کتیبه ها استفاده شده است.

طرحی از گچ بری های محراب مسجد جامع قزوین - قرن هشتم هجری

گچبری در بناهای تاریخی

مطالب مشابه :

عکس نمونه کار

لیست کلمات کلیدی

گچ و گچبری

گچبری در بناهای تاریخی

عکسهای گچ کاری

تاریخچه ی گچبُری