صنایع دستی خراسان جنوبی؛ نماد ذوق و هنر مردمان کویر

سوغات نوروزی/ صنایع دستی خراسان جنوبی؛ نماد ذوق و هنر مردمان کویر بیرجند – خبرگزاری مهر: صنایع دستی به عنوان بخشی از میراث فرهنگی و به عنوان نمادی از نوع زندگی و فرهنگ یک جامعه همواره مورد توجه گردشگران قرار گرفته است و خرید صنایع دستی عمدتا برای سوغات سفر مورد توجه مسافران است.

به گزارش خبرنگار مهر، سوغات یكی از فرهنگ‌های جاافتاده برای مسافرت‌های ایرانیان است ودر استان خراسان جنوبی صنایع ‌دستی ثمره دست‌هایی است که عشق را از قلب خود جاری ساخته و با انگشتان خود با یاری تار و پود بر گلیم و فرش های دستباف ترسیم کرده است.

استقبال هموطنان از صنايع دستي استان خراسان جنوبی در نمايشگاههاي ویژه نوروز و خريد صنايع دستي توسط گردشگران نشان دهنده هنرمندي صنعتگران و هنرمندان صنايع دستي اين استان و زيبايي و ظرافت توليدات آنهاست.

از میان بیش از 250 رشته شناسایی شده و کددار صنایع دستی و هنرهای سنتی در کشور بیش از 75 رشته در استان خراسان جنوبی زمینه فعالیت داشته یا دارد که در این مجموعه به بخشی از مهمترین آن ها اشاره شده است.

قدمت و جایگاه صنایع دستی در استان خراسان جنوبی

صنایع دستی هر منطقه متأثر از محیط فرهنگی و جغرافیایی و تاریخی آن سرزمین است. منطقه جنوب خراسان بزرگ به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و فرهنگی، صنایع دستی خاص خود را داراست.

قدیمی ترین سندی که از صنایع منطقه قهستان حکایت میکند تاریخ طبری است. طبری ضمن بازگویی وقایع سال 69 هجری می نویسد: عمرو بن سعید بن عاص رقیب عبدالملک ابن مروان الحکم الاموی قبای قهستانی، پیراهن قهستانی در برداشت.

به گفته بسایری از محققان و نویسندگان تاریخ شروع صنایع دستی در این منطقه حداقل به هزار سال قبل بر می گردد.

بکر و اصیل بودن طرح، نقوش و تولیدات صنایع دستی این استان واستفاده از مواد اولیه بومی در ساخت وتولید آثار رشته های صنایع دستی استان از مزیت های صنایع دستی این استان به شمار می آید.

قالی و قالیچه بافی هنر 200 ساله مردمان کویر

تاریخچه قالی و قالیچه در منطقه جنوب خراسان به سالهای بسیار دور باز می گردد. که با بررسی های انجام شده میتوان سابقه ای در حدود 200 سال برای قالی بافی قائل شد.

قالیچه نیز همانند قالی زیرانداز دستبافی است که قدمت آن به لحاظ نیاز اجتماعی جوامع بشری، امکان سریع نقل و انتقال و بافت آن، به قبل از تولید قالی برمی گردد.

دو نوع بافت فارسی و ترکی در این استان رایج است که هر دو دارای بافت های تقلبی مشابه می باشند که به آن گره های جفتی می گویند. این بافت اغلب به لحاظ تسریع در کار بافت انجام گرفته و معمولاً از استحکام و ظرافت قالی می کاهد.

باف تایی (یکی) نیز در این استان رواج دارد که به لحاظ ظرافت و دقت بافت، مدت زمان وهزینه انجام کار را زیاد نموده و به این دلیل کمتر مورد استفاده قرار می گیرد.

بافت قالی و قالیچه در اکثر شهرها و روستاهای این استان رواج دارد به طوریکه بیش از 80 درصد ساکنان روستاها به این حرفه اشتغال دارند.

گلیم بافی

گلیم به عنوان نخستین زیرانداز دارای سابقه طولانی می باشد و اگر چه در مقایسه با قالی دارای شیوه بافت آسانتری است، به همان نسبت قیمت ارزانتری دارد.

خلاقیت، ابتکار و نوآوری در طرحها و رنگها، گلیم را به عنوان رشته ای هنری تر از قالی مطرح نموده است که ذوق و خلاقیت روستانشینان و عشایر ایران در تولید آن نقش بسزایی دارد. به طوریکه نقش و رنگ گلیم، راه مناسبی جهت شناسایی یک قوم و آشنایی با رسم و رسوم و اعتقادات هر منطقه است.

انواع گلیم براساس جنس تار و پود عبارتند از گلیم پنبه ای که تار و پود آن از جنس پنبه و اندازه و لای نخ آن مانند نخ زیلو می باشد، گلیم پنبه و پشم که نخ تار پنبه و پود آن پشم است. گلیم پشم در پشم که تار و پود آن پشمی است و گلیم ابریشمی که نخ پود آن ابریشم است و به ندرت، و با کاربرد هنری و زینتی بافته می شود.

از انواع نقوش بکار رفته در گلیم های این منطقه می توان به نقش: کوهه، بلوچی، کژمار، بوته، هفت لِیکه، نِگار، ماه، نقش اسب، کجَک، دُردهن، پیش برو پیش بیا، حلقه، شطرنجی، کوچ یا دندان بره، درختچه ها، بوته های صحرایی، حیوانات و پرندگان اشاره کرد.

گلیم در ابعاد متفاوت و کاربردهای مجزا ساخته می شود. از انواع تولیدات تکمیلی و کاربردی گلیم می توان به خورجین، چنته یا توبره، همیان، جوال، خاکش (خاک کش)، جُل، سفره آردی، روکرسی، پاپیچ (پاتابه)، جلد دعا، نمکدان، گلیم و گلیمچه اشاره کرد.

جاجیم بافی

نساجی سنتی قدمت تاریخی بسیار طولانی در منطقه (خراسان جنوبی) دارد و نقش مهمی در خودکفایی مردم این منطقه ایفا کرده است. از اهم زیر گروههای آن می توان به جاجیم بافی، کرباس بافی، احرامی بافی، بَرَک بافی، حوله بافی، ابریشم بافی و سیاه چادر بافی نام برد.

در خراسان جنوبی در شهرستانهای بیرجند، نهبندان و بالاخص قاینات به بافت این محصول مبادرت می نمایند.

جاجیم دستبافته ای است شبیه پلاس و گلیم با نقش های راه راه رنگی (نقش در جاجیم بر خلاف گلیم توسط تارهای رنگی ایجاد می شود) که مانند سایر دستبافته ها به عنوان زیرانداز نیز مورداستفاده قرار می گیرد، پرز ندارد و از نخهای رنگین پنبه ای یا پشمی بافته می شود. امروزه برای بافتن آن از نخ کاموا هم استفاده می گردد.

جاجیم معمولاً با کاربردهای لحاف کرسی، روفرشی، سفره نان،روپشتی،سجاده، انواع کیف زنانه،کوسن ، دمپایی ، پاتابه می باشد.

جاجیم دارای طرح محرمات است و نقوش آن که بیشتر به رنگ های سبز، زرد، قرمز، سفید و بنفش به چشم می خورند در فضاهای این طرح قرار می گیرند.

نقش مایه های بکار رفته در انواع جاجیم منطقه شامل: اشکی یا دندانه دار، تمام گل، نیم گل، نیم ساده، تسمه، دندان موشی و لبه دور می باشند.

پارچه بافی سنتی (حوله بافی و برک بافی)

بافت پارچه های سنتی با مواد اولیه گوناگون در حد وسیع و تقریباً در تمامی مناطق شهری و روستایی خراسان جنوبی مرسوم بوده است.

در اکثر نقاط استان به این رشته " توبافی یا تون بافی " گفته می شود. مواد اولیه آن نخ پنبه، ابریشم ، کرکی یا کورگی و کودری است.

پارچه های ابریشمی به رنگهای مختلف از جمله ارغوانی سیر و بنفش و بسیار ریز بافت، بنام قنابیز و والا معروف بوده و از آن برای تهیه لباس زنانه استفاده می کردند.

از جمله مناطق بافت این نوع پارچه دهستان چرمه از توابع شهرستان سرایان بوده است.

این رشته امروزه در شهرهای مود، فردوس، خوسف و روستاهای خراشاد، صرآباد، آسیابان، خشک، نوزاد، میغان، سیدال از رواج نسبتاً خوبی برخوردار است.

رودوزیهای سنتی

رودوزیهای سنتی، هنر آراستن سطح رویین پارچه های اکثراً ساده وارزان با بهره گیری از نخهای الوان و با کمک سوزن و قلاب است و دست اندرکاران آن به مدد بخیه های ظریفی که بر منسوجات ساده می نشانند معمولاً تلفیق زیبایی از صبر، شکیبایی و هنر را به نمایش می گذارند.

انواع رودوزیهای سنتی رایج وبومی استان خراسان جنوبی شامل: بخارادوزی، بلوچی دوزی، پته دوزی ،ابریشم دوزی، خامه دوزی ،سکمه دوزی، چشمه دوزی و شبکه دوزی ،گلابتون دوزی، سرمه دوزی، ملیله دوزی ، نَقده دوزی ،سکه دوزی، سنگ دوزی، پولک دوزی، چهل تکه دوزی هستند.

نمدمالی

در اینکه نمدمالی نخستین بار در کجا ابداع شد هیچگونه اطلاعی وجود ندارد، جز اینکه در دوره نوسنگی مردمی که با پشم گوسفند سر و کار داشتند نمد را می شناختند.

نمد که به اصطلاح نسج نابافته است با ایجاد فشار، رطوبت و حرارت ایجاد می شود. ساختن نمد براساس خاصیت جَعدیابی و دیگر پوسته ای شدن الیاف پشم است.

نمدمالی از جمله فنونی است که سابقاً در بیرجند و بعضی از روستاهای شهرستانهای نهبندان، سربیشه و سرایان رایج بوده است که از آن جمله می توان روستای سلم آباد شهرستان سربیشه وروستای مَرَک از توابع شهرستان بیرجند را نام برد.

نمد در کاربردهای زیر انداز، و کَپَنَک (کُرگوش)که لباس ویژه چوپانان منطقه می باشد کاربرد دارد.

انواع نقشه های رایج در نمدهای منطقه عبارتند از: نقش سه گل، پنج گل، درختچه، اشکال هندسی، خطوط، سطوح و علائم که بعضاً به نقش نام نمدمال یا صاحب نمد و اسماء مذهبی در روی نمد نیز می پردازند.

حصیربافی

حصیربافی یا بافت بوریا یکی از قدیمی ترین صنایع دستی و شاید کهن ترین آنهاست. نمونه های بدست آمده در بین النهرین و آفریقا گواه آنست که حصیربافی و سبدبافی نه تنها منشاء نساجی، بلکه سفالگری یا کوزه گری نیز بوده و اسناد و مدارکی در دست است که نشان می دهد نخستین زیراندازهای بشری از نی و گیاهانی که در باتلاقهای سفلای بین النهرین می روئیده، تهیه شده و اولین سرپناهها پس از زندگی در غارها به کمک حصیر و نی پدید آمده است.

حصیربافی در منطقه خراسان جنوبی با استفاده از برگ درخت خرما در شهرستان نهبندان و بخصوص روستای دهسلم رواج دارد. که محصولات آن شامل انواع سبد و زنبیل، زیرانداز در فرمهای دایره و بیضی، حیوانات تزئینی از جمله شتر و شیلگ (محل نگهداری مواد غذایی) است.

ترکه بافی:

این حرفه که بیشتر اختصاص به بیرجند و روستاهای اطراف این شهرستان دارد بدلیل وجود رشته کوه باقران که منبع اصلی و اساسی مواد اولیه این هنر وصنعت می باشد قدمتی طولانی و بیش از صد سال دارد.

جهت بافت انواع سبد از شاخه درختچه بادام کوهی (بادام تلخ، سافترگ) و شاخه درخت بید قرمز(سرخ بید یا مینا) استفاده می شوند که دارای چوبی ظریف و باریک با خاصیت انعطاف پذیری بالا می باشند.

شاخه ها پس از جدا شدن براساس رنگ و اندازه از لحاظ (قطر و طول) دسته بندی شده و در صورت خشک بودن به مدت طولانی (چند روز) در آب خیسانده می شوند تا قابلیت انعطاف پذیری خود را باز یابند. پس از آن سبدباف براساس نوع طرح و رنگ محصول به صورت ذهنی شروع به چیدن و ردیف نمودن شاخه ها در کنار یکدیگر می نماید. ابتدا دو دسته ی چهارتایی عمود بر هم از شاخ های کلفت تر برای تشکیل اسکلت اصلی محصول درست نموده و به صورت ساده باف با زیرورو کردن شاخه هایی که به صورت شعایی به محیط سبد اضافه می شوند کار ادامه می یابد. در انتها محصول بافته شده به صورت نقوش ساده حداکثر با 4 رنگ سبز، زرد، قرمز و قهوه ای تیره قابلیت تزیین دارد.

سفالگری:

سفالگری در منطقه خراسان جنوبی کاملاً جنبه کاربردی داشته و اکثر محصولات منطقه بدون لعاب بوده، یا به همراه لعاب ابتدایی انجام می گیرد.

سفالگری اغلب به روشهای مفتولی (کویل) و چرخ کاری است که از روش مفتولی معمولاً برای ساخت ظروف با ارتفاع زیاد و یا ساختن تنور استفاده می شود.

سفالهای منطقه اکثرا تراش خورده بوده و بیشتر شامل: سبو، قدح، ضرب یا تنبک، قلَّک ، جام، کوزه،ـ تنور، لیوان، گلدان ، کاسه، قلیان و تقار می شوند.

این صنعت علاوه بر شهرهای بیرجند و خوسف در شهرستان فردوس از رواج نسبتاً خوبی برخوردار است.

خراطی سنتی:

خراطی چوب از دیگر صنایع دستی بومی خراسان جنوبی می باشد. این هنر صنعت که نوعی نازک کاری روی چوب محسوب می شود از زمانهای قدیم در این مرز و بوم رواج داشته است.

از محصولات ساخته شده بوسیله خراطی سنتی انواع تابلو ها، پایه های مبل، تختخواب، میز و صندلی، چرخ های ریسندگی، دوک نخ ریسی، نی و بدنه قلیان، پلپلیس(فرفره)، مهره شطرنج، وردنه است.

......................

گزارش: فاطمه زیراچی

صنایع دستی خراسان جنوبی؛ نماد ذوق و هنر مردمان کویر

مطالب مشابه :

انتخاب همسر - زفاف

پارچه قلمکار،یکی ازصنایع دستی زیبای اصفهان

من ز تو دوری نتوانم دیگر ....

مراسم عروسی