روش تحقیق در علوم انسانی

روش تحقیق استاد جمالی آشتیانی
1-      علم را تعریف کنید. یعنی آگاهی و دانش نسبت به یک موضوع.

2-      علم به طور کلی به دو قسمت علم حضوری و علم حصولی تقسیم می شود.

3-      علم حضوری یعنی چه؟ یعنی اینکه واقعیت معلوم، پیش انسان حاضر باشد و واسطه ای در کار نباشد. مثل علم به خود، علم به ترس.

4-      علم حصولی یعنی چه؟ علمی که بر اساس مفهوم و واقعیت خارجی و با واسطه صورت ذهنی برای انسان حاصل شود. مثل علم انسان به اشیاء و پدیده های جهان خارج.

5-      توضیح دیدگاههای شناختی: دیدگاههای شناختی که دانشمندان و فلاسفه آنها را روش علمی شناخت و آگاهی نسبت به پدیده های جهان خلقت تلقی می کنند متفاوت است.

6-      چند مورد از دیدگاه های شناختی را نام برده و هریک را به اختصار توضیح دهید. مهم
1. دیدگاه تجربه گرایی(پوزیتیویسم): این دیدگاه در مقابل عقل گرایی سنتی و ارسطویی شکل گرفت و وسیله شناخت را حواس انسان می داند و معتقد است شناختی اعتبار دارد که به وسیله یکی از حواس قابل درک باشد و به همین لحاظ برای فهم جهان به تجربه و آزمایش و مشاهده اصالت می دهد. و از روش استقرایی برای دستیابی به کلیت ها استفاده می کند.
2. دیدگاه عقل گرایی: بر اساس روش استدلال قیاسی استوار است. در این روش می گویند به وسیله ی حواس نمی توان به کلیت رسید بلکه به وسیله عقل می توان به شناخت رسید.

7-      3. دیدگاه ساختاری: این دیدگاه شامل نظریه توماس کوهن که اعتقاد داشت شیوه ی پیشرفت یک علم را می توان به وسیله طرح بی پایان ذیل خلاصه کرد.
پیش علمی     علم عادی      بحران علمی       انقلاب علمی       علم عادی جدید       بحران جدید علمی...
4. دیدگاه هرمنوتیک: هرمنوتیک به مفهوم تفسیر متون مذهبی و ادبی به ادبیات و زبان یونانی باز می گردد. در روش شناسی هرمنوتیکی با تفسیر و تاویل متن معنی و مفهوم نهفته در آن کشف و راز و رمز آن بازگشایی می شود.
(نمونه سوال و مهم) دیدگاههای شناخت علمی را نام برده و یک مورد را توضیح دهید.(جواب س مهم6)

8-      چرا تحقیق علمی انجام می شود و اساسا بشر چه نیازی به انجام دادن تحقیقات علمی دارد. تحقیقات علمی فلسفه ای روشن دارد زیرا نیاز بشر به تحقیقات علمی امری بدیهی است که به شرح زیر می باشد.
1. نیاز فطری انسان یعنی انسان فطرتا جستجوگر است.
2. پاسخ گویی به نیازهای حیاتی یعنی انسان از بدو تولد تا مرگ مسائل و مشکلات گوناگونی را پیش رو دارد که باید پاسخ گو باشد.

9-      پنج مرحله فرآیند تحقیق علمی را نام برده و توضیح دهید. مهم
مرحله اول: انتخاب، تحلیل و تبیین مسئله تحقیق، در این مرحله محقق مسئله را انتخاب می کند. نظریه ها و گفتارهایی که در باره آن از طریق مطالعه سوابق یا مشاهدات اولیه سازمان می دهد. متغیرهای علی یا توصیفی را مشخص می کند و مدلهای نظری را طراحی کرده فرضیه های تحقیق را تدوین می کند تا نهایتا پس از ارزیابی مجدد هر یک، به تبیین آنها بپردازد.
مرحله دوم: گزینش، طراحی و تشریح روشهای کار: در این مرحله محقق باید روش تحقیق،روش انتخاب نمونه و روشهای گردآوری اطلاعات و ابزارهای سنجش، روش استخراج و طبقه بندی، روش تجزیه و تتحلیل و استفاده از رایانه و آمار را مورد بررسی قرار داده و سپس اقدام به طراحی و اجرای آن نماید.
مرحله سوم: گردآوری اطلاعات و داده ها، در این مرحله محقق بر اساس طراحی انجام شده اقدام به انتخاب نمونه و اجرای پرسشنامه ها و ابزار سنجش نموده پس از اعمال اصلاحات لازم و اطمینان از روایی آنها اقدام به اجرای عملیات نهایی، گرد آوری اطلاعات می کند.
مرحله چهارم: طبقه بندی و تجزیه و تحلیل و تفسیر داده ها، در این مرحله داده ها و اطلاعات کدگذاری، استخراج، فشرده سازی و طبقه بندی شده شاخص ها محاسبه و آزمون های آماری مورد نیاز انجام می شود و نتایج بدست آمده مورد تجزیه و تحلیل و تفسیر قرار می گیرد.
مرحله پنجم: تدوین گزارش تحقیق، در این مرحله مطابق طرح تهیه شده نسبت به تدوین گزارش تحقیق بر اساس الگوی متداول در دانشگاه یا سازمان کارفرماه اقدام و پس از ویرایش و تایپ مرحله نهایی انجام می شود.(انتشار)
(نمونه سوال خیلی مهم) فرآیند تحقیق علمی دارای چه مراحلی است نام برده و یک مرحله را توضیح دهید.
یا: در مرحله ....(یکی از مراحل).. تحقیق علمی، محقق چه عملیاتی را انجام می دهد.)

1- ویژگیها و قواعد تحقیق علمی: تحقیق علمی به عنوان فرایند کشف مجهول و یافتن پاسخ برای مسائل از قواعدی برخوردار است که در ذیل بیان می شود.
1. توسعه ای بودن،
2. قابلیت بررسی داشتن،
3. نظم داشتن،
4. تخصص طلبی،
5. قابلیت تعمیم،
6. دقت طلبی،
7. واقعی بودن،
8.قاعده تجاهل،
9. صبر طلبی،
10. جرات طلبی،
11. نیاز به مدیریت واحد،
12. رعایت اصل بی طرفی،
13. اجتهادی بودن تحقیق،
14. اتکا بر اطلاعات دست اول،

تعریف مقاهیم: در تحقیقات علمی مفاهیمی وجود دارد که دانستن آنها برای آشنایی با این درس مهم است. در ذیل به بعضی از این مفاهیم اشاره می شود.
1- تعریف علم: علم در لغت به معنی یقین، معرفت و دانش است.
2- تقسیم بندی علوم: همراه با افزایش حجم معلومات بشر و برخورداری آن از تنوع و گستردگی، مسئله طبقه بندی و تقسیم بندی این معلومات و معرفت ها و شناخت ها مطرح می شود.
3- تقسیم بندی علوم از دیدگاه کنت: 1. ریاضیات 2. هیئت 3. فیزیک 4. شیمی 5. زیست شناسی 6. جامعه شناسی.
4- هربرت اسپنسر علوم بشری را به گروه تقسیم کرد.
الف- علوم انتزاعی، شامل منطق و ریاضیات
ب- علوم نیمه انتزاعی و نیمه عینی، شامل، مکانیک، فیزیک و شیمی.
ج- علوم عینی، شامل، ستاره شناسی، زمین شناسی، زیست شناسی، روان شناسی و جامعه شناسی.

تعریف نظریه: در تحقیقات علمی نظریه از جایگاه ویژه ای برخوردار است. تعریف این مفهوم به دو صورت بیان شده است.
- برداشت عامیانه، که به عنوان نظر در جامعه مطرح است.
- برداشت صحیح و علمی از این مفهوم است؛ بدین معنا که نظریه جنبه ی تبیینی دارد و بنیاد هر فعالیت علمی را تشکیل می دهد.

انواع نظریه: به طور کلی نظریه به دو نوع تقسیم می شود.
1. نظریه های تبیینی: این نظریه ها موضوع علم هستند. یعنی آنها مدعی هستند که حقایق و واقعیت ها را تبیین کرده، توضیح می دهند.
2. نظریه های تجویزی و توصیه ای: این نظریه ها که عمدتا ماهیت سیاسی - اجتماعی دارند ممکن است بر اساس یک سری پیش فرض های اعتقادی، ایدئولوژیکی، فرهنگی ، سیاسی و حتی علمی ارائه شوند. این نظریه ها مدعی بهبود بخشی به زندگی فردی و اجتماعی بشرند. و گاه از سوی مصلحان اجتماعی توصیه و تجویز می شوند.

تعریف قانون علمی: قوانین علمی بیانگر رابطه ای کلی و عمومی بین حقایق و وقایع و پدیده هاست که از طریق مشاهده حقایق یا فرآیندهای منطقی بدست می آید. قانون علمی پس از بررسی فرضیه های مربوط به نظریه و تایید قطعی آنها حاصل می شود.
مشخصات قانون علمی:
1. کلی باشد و با تمام مصادیق خود منطبق گردد.
2.دقیق، روشن و مشخص بیان شود. دو پهلو نباشد.
3. در کلیه موارد و تمامی زمان ها و مکانها قابل اثبات باشد.
4. با آزمایشهای متعدد نتیجه ی واحد و یکسان بدهد.
5. بر اساس اطلاعات صحیح، وسیع و استدلال اصولی پایگذاری شده باشد.
6. رابطه علت و معلولی بین دو متغیرو یا پدیده را نشان دهد.

مفهوم متغیر: متغیر به ویژگی یا صفت عاملی گفته می شود که بین افراد جامعه مشترک بوده می تواند مقادیر کمی و ارزشهای متفاوتی داشته باشد. هر شئی از نظر ویژگی دارای وزن، حجم، طول، عرض، ارتفاع، رنگ و ... است و هر موجود زنده ای نیز از ویژگیهای مزبور و سایر ویژگیهای زیستی و عقلانی برخوردار است.

انواع متغیر: متغیرها انواع مختلفی دارند و بر اساس مبانی مختلفی نیز طبقه بندی می شوند.
الف- انواع متغیر بر اساس ارزش: این متغیر ها به سه دسته تقسیم می شوند:

1- متغیرهای کمی یا متغیر های قابل اندازه گیری، مانند قد، وزن، نمرات درسی، تعداد، در آمد، طول ، عرض و ارتفاع. این متغیرها شامل دو گروه متغیرهای کمی متصل که مقادیری که می پذیرند اعشار پذیر است.مثل طول70/1 سانتیمتر... و گروه دیگرمتغیرهای کمی منفصلکه مقادیری که می پذیرند اعشار پذیر نیست. مثل تعداد دانش آموزان، کلاسها، درختان...

2- متغیرهای کیفی: این متغیرها مقادیر عددی به خود نمی گیرند بلکه ارزشهای کیفی را می پذیرند. مثل خوش خلقی، شجاعت، کوشابودن... اما می توان با جدول رتبه بندی آنها را قابل اندازه گیری کرد. جدول طیف ارزش گذاری یا رتبه ای متغیر کیفی

خیلی کم	کم	متوسط	زیاد	خیلی زیاد
1	2	3	4	5

3- متغیرهای دو وجهی: این متغیرها بین متغیرهای کمی و کیفی قرار دارند. یعنی می توانند هم ارزش کمی به خود بگیرند و هم ارزش کیفی مانند مدرک تحصیلی و درآمد.

نمودار انواع متغیر ها بر اساس ارزشی که به خود می گیرند.

کمی متصل (پیوسته): درآمد، سن، وزن

کیفی: کوشا بودن منفصل (گسسته و ناپیوسته): تعداد دانشجوها، تعداد کلاسها

دو وجهی: مدرک تحصیلی، درآمد

ب- انواع متغیرها بر اساس رابطه: متغیرها بر اساس رابطه ای که با یکدیگر دارند به سه گروه تقسیم می شوند.

1- متغیرهای مستقل: این متغیرها نقش علت را به عهده دارند و بر متغیرهای دیگر تاثیر می گذارند؛ منشاء بروز پدیده ها می شوند.
2- متغیر های تابع یا وابسته: این متغیرها تابع تغییرات مستقل هستند یا در واقع معلول آنها به حساب می آیند. مثلا در بررسی رابطه هوش و پیشرفت تحصیلی یا بی سوادی با کمبود درآمد. می توان گفت که پیشرفت تحصیلی و کمبود درآمد به ترتیب متغیرهای تابع یا وابسته ای هستند که از متغیرهای مستقل هوش و بی سوادی تاثیر می پذیرند.

3- متغیرهای میانگر یا واسطه: متغیری که به عنوان رابطه بین متغیر مستقل و تابع قرار می گیرد. مثلا در رابطه بین افزایش نقدینگی و تورم می توان متغیرهای میانگر مثل قدرت خرید را نیز در نظر گرفت. برای مثال در رابطه بین محیط زیست آلوده و سوء تغذیه با فقر. متغیر واسطه یا میانگر به شکل زیر است.

متغیر مستقل متغیرهای میانگر متغیر تابع

محيط زيست آلوده	ضعف سلامتي	كاهش نيروي كار	كاهش درآمد	فقر
سوء تغذيه	ضعف سلامتي	كاهش نيروي كار	كاهش درآمد	فقر

بررسی ها نشان می دهد بین مسیر دانش آموزان و پیشرفت تحصیلی آن ها رابطه معنا داری وجود دارد.
متغیر مستقل متغیر وابسته
پیشبرد اهداف، توزیع تفویض قدرت وابسته مستقل

ج- انواع متغیر بر اساس نقش: متغیرها بر اساس نقشی که در تحقیق بر عهده دارند به دو گروه تقسیم می شوند.
1. متغیرهای علی: این متغیرها در واقع همان متغیرهای مستقل یا غیر وابسته هستند که به عنوان عامل به وجود آورنده یک پدیده مورد مطالعه قرار می گیرند. مثل زلزله که باعث ویرانی خانه ها می شود.
2. متغیرهای توصیفی: این متغیرها بیان کننده صفات و ویژگیهای یک پدیده یا شئی و یا حالت هستند و در واقع وضع آن را توضیح می دهند و در تحقیقات توصیفی در شناخت وضعیت شیء نقش مهمی دارند.ممکن است هم از نوع کمی و هم کیفی باشند مانند وضع سنی، تحصیلی، درآمد، سواد...

د- انواع متغیرها براساس گزینه: این متغیرها بر اساس تعداد گزینه یا عددی که به خود می گیرند به دو دسته تقسیم می شوند.
1. متغیرهای دو گزینه ای مثل زن و مرد، مرگ و زندگی
2. متغیرهای چند گزینه ای مثل سطح تحصیلی که می تواند ابتدایی، راهنمایی، متوسطه، کاردانی تا دکترای تخصصی باشد.

ه- متغیرهای جانبی: این متغیرها موضوع اصلی تحقیق را تشکیل نمی دهند بلکه در صحنه ی تحقیق به شکلهای مختلف حضور دارند و محقق اقداماتی را در مورد آنها انجام می دهد.
1. متغیرهای تعدیل کننده: این متغییر برای تغییر همبستگی بین متغیر مستقل و وابسته به کار گرفته می شود. اگر محقق بخواهد اختلاف هوشی و معدل دانشگاهی دانشجویان پسر و دختر را بررسی کند در اینجا جنس متغیر به عنوان متغیر تعدیل کننده مورد بررسی قرار می گیرد.
2. متغیرهای کنترل: توسط محقق کنترل می شوند در این تحقیق محقق به وسیله کنترل این متغیرها ارتباط بین متغیر مستقل و وابسته را می سنجد. اگر پیشرفت تحصیلی دانش آموزانی که والدین آنها با سوادند بیشتر از پیشرفت تحصیلی دانش آموزانی باشد که والدین آنها سواد ندارند، هوش دانش آموزان به عنوان متغیر کنترل است که بوسیله محقق حذف می شود و یا ثابت نگه داشته می شود.(هوش متغیر کنترل است)
3. متغیرهای مداخله گر یا مزاحم: این گونه متغیرها به صورت فرضی و نظری در متغیر تابع اثر می گذارند؛ ولی عملا قابل مشاهده، اندازه گیری و دستکاری نیستند.

فصل دوم ص ۵۸

4- انواع تحقیقات علمی: تحقیقات علمی براساس دو مبنا، هدف و ماهیت تقسیم بندی می شوند.

5- تقسیم بندی براساس هدف به دو دسته کلی تقسیم می شوند. 1. گروه بنیادی 2. گروه کاربردی

6- تحقیقات بنیادی: این تحقیقات که به نام مبنایی یا پایه ای معروفند، در پی کشف حقایق و واقعیتها و شناخت پدیده ها و اشیا هستند. این تحقیقات در پی انشا نظریه یا ایجاد نظریه می باشند.
مشخصات تحقیقات بنیادی: وقت گیربودن، هزینه بر بودن و توسط مراکز علمی و دانشگاهی انجام شدن، و به دو دسته بنیادی تجربی (از جزء به کل) و بنیادی نظری (از کل به جزء) تقسیم می شوند.

7- تحقیقات کاربردی: این تحقیقات با استفاده از زمینه و بستر شناختی بدست آمده است. برای رفع نیازمندیهای بشر و بهبود و بهینه سازی ابزارها، اشیاء و الگوها در جهت توسعه رفاه و آسایش و ارتقای سطح زندگی انسان مورد استفاده قرار می گیرند.

8- مشخصات تحقیقات کاربردی: وقت گیر نبودن، درآمدزا بودن، عمدتا سازمانهای دولتی و خصوصی و کارخانه ها آن را انجام می دهند و به دو دسته تقسیم می شوند.
الف- تحقیقات توسعه ای، به دو دسته عادی و استراتژیک تقسیم مس شود
ب- تحقیقات عملی

9- چند مثال از تحقیقات عملی: 1. بررسی تشخیص بیماری خاص و درمان آن. 2. پیدا کردن راههای کاهش خسارت و آسیب ناشی از بالا آمدن آب دریا. 3. یافتن علت افزایش بیکاری و راههای کاهش آن. 4. بررسی علت مردودی دانش آموزان یک مدرسه و راههای برطرف کردن آن.

10- تحقیقات علمی بر اساس ماهیت و روش (مهم): می توان به پنج گروه تقسیم کرد، تحقیقات تاریخی، توصیفی، همبستگی، علی و تجربی (آزمایشی).

11- تحقیقات تاریخی: با استفاده از اسناد و مدارک معتبر انجام می شود. مثلا به بررسی اوضاع و احوال دولتها و نحوه عمل آنها و نوع روابطشان با مردم می پردازد.

12- تحقیقات توصیفی: در تحقیقات توصیفی محقق به دنبال چیستی و چگونه بودن موضوع است و می خواهد ماهیت پدیده را بداند و به توصیف منظم و نظام دار وضعیت فعلی آن می پردازد.

13- تحقیقات همبستگی یا همخوانی: این تحقیقات برای کسب اطلاع از وجود رابطه بین متغیرها انجام می پذیرد، ولی در آنها الزاما رابطه علت و معلولی مورد نظر نیست بلکه میزان همبستگی متغیرها را مشخص می کند.

14- طیف همبستگی یا همخوانی:1+                                           *                                                    1-
همبستگی مثبت                           فقدان                             همبستگی منفی

افزایش شدت همبستگی   کاهش شدت همبستگی کاهش شدت همبستگی افزایش شدت همبستگی
نمودار طیف و دامنه تغییر ضریب همبستگی

15- تحقیقات علی (پس رویدادی): در این گونه تحقیقات کشف علتها یا عوامل بروز یک رویداد یا حادثه یا پدیده مورد نظر است. و پس از آنکه واقعه ای روی داد تحقیق در باره آن شروع می شود.

16- تحقیقات تجربی: این گونه تحقیقات در سایر حوزه ها انجام می شود و برای شناخت تاثیر متغیرهای علی و کمک به درک روابط علت و معلولی بین متغیرها در حوزه علوم انسانی می باشد.

فصل سوم ص 97 19/8/91

1- مبانی پیدایش مسئله تحقیق در ذهن محقق چیست؟ ص۹۹
- حس کنجکاوی
- تجارب شخصی
- مطالعه آثار مکتوب
- منابع شفاهی
- متقاضیان تحقیق (معمولا سازمان ها و کسانی هستند که به مشکلی برخورد می کنند در جستجوی چاره آی برای حل آن مشکل هستند و برای این کار از پژوهشگران کمک می گیرند.

2- ویژگیهای کلی که محقق باید با توجه به آنها مسئله مورد نظر خود را انتخاب کند کدامند؟- ادراکی بودن
- بسیط بودن
- میکرو بودن
- نو بودن
- مرتبط با رشته ی تخصصی محقق بودن
- شفاف بودن
- ابطال پذیری فرضیه ها

3- روش های دستیابی به منابع و فهرست برداری کدامند؟ توضیح دهید.
با توجه به روش های فراوانی که برای دستیابی به منابع و متعاقبا فهرست برداری از آن ها و همچنین مطالعه و فیش برداری به کار می رود. به شرح زیر است:
الف- استفاده از کتاب شناسیها
ب- استفاده از فهرست مقالات
ج- استفاده از نمایه ها
د- استفاده از کتابخانه ها
ه- استفاده از فهرست تحقیقات
و- استفاده از چکیده ها
ز- استفاده از مجموعه مقالات
ح- استفاده از روش مصاحبه
ط- استفاده از آرشیوها
ی- استفاده از سیستمهای اطلاع رسانی رایانه ای

4- مسائل و نکاتی که محقق در بیان مسئله و تشریح آن باید مورد توجه قرار دهد کدامند؟بایستی موارد و مسائل زیادی را مورد توجه قرار دهد که ذیلا به اهم آن اشاره می شود:
1. صورت مسئله باید به صورت سوالی باشد وعبارات کلی و جملات خبری در صورت مسئله نباید بیان گردد.
2. در بیان مسئله از اصطلاحات گنگ و دو پهلو استفاده نشود. باید روشن شفاف باشد.
3. از به کار بردن اصطلاحات و واژگان ارزشی خودداری شود.
4. اگر اصطلاحات و مفاهیم اختصاصی و تخصصی به کار برده شد باید تعریف شود.
5. سوالات ویژه تحقیق باید نوشته شود.

5- محقق برای بیان تحقیق باید به ترتیب جدول زیر عمل نماید ابتدا مقدمه ای کلی در باره ی این گونه مسائل و ضرورت انجام دادن تحقیق مورد نظر خود بنویسد.(درواقع ضرورت تحقیق خود را بیان کند). سپس ابعاد کمی و کیفی ویژگی ها وصفات و حدود مسئله مورد مطالعه را شرح دهد. سوم آنکه به ادبیات و سوابق مسئله در حد ضرورت اشاره کند. چهارم، فهرست متغیر ها و معرفهای مورد مطالعه و مدل نظری را به شرحی که گفته شد ذکر کند.پنجم اینکه، به هدف یا اهداف تحقیق خود اشاره نماید. ششم، در صورت امکان نتایج و دستاورد های پیش بینی شده تحقیق را اظها نماید.

جدول کنترل و ارزیابی نگارش مسئله تحقیق

شرح	بلی	خیر	ملاحظات
آیا صورت مسئله به شکل سوالی نوشته شده است؟
آبا در مقدمه توضیحی درباره مسئله و اهمیت و ضرروت تحقیق آورده شده است؟
آیا ابعاد ویژگیها و حدود مسئله تحقیق بیان شده است.
آیا ادبیات و سوابق مسئله ذکر شده است؟
آیا فهرست متغیرها و معرفها و مدل نظری مربوط به آن تهیه و بیان شده است؟
آیا در تعریف مسئله از جملات خبری استفاده شده است؟
آیا به هدف تحقیق و دستاوردهای آن اشاره شده است؟
آیا بیان مسئله از وضوح برخوردار است؟
آیا از کاربرد واژه های دوپهلو، شرطی وارزشی و داوریهای ایدئولوژیک پرهیز شده است؟
آیا اصطلاحات و مفاهیم به خوبی تعریف شده است؟
آیا بی طرفی محقق در تعریف مسئله رعایت شده است؟

فصل چهارم 26/8/91

30- تدوین فرضیه برای چیست؟
پس از انتخاب و تعریف و تبیین مسئله باید محقق تصویری ذهنی از چگونگی متغیرها و نحوه ارتباط آنها با یکدیگر ارائه دهد تا بر اساس آن تلاش کاوشگرانه خود را آغاز کند و از صحت و سقم آن اطمینان حاصل نماید؛ بنابراین اقدام به تدوین و تبیین قضایای فرضی و پیشنهادی در چهار چوب مسئله تحقیق خود می نماید. به نحوی که چگونگی متغیر یا پدیده و نیز روابط آنها را با یکدیگر توضیح دهد.

31- فرضیه را تعریف کنید. فرضیه عبارت است از حدس یا گمان اندیشمندان در باره ماهیت، چگونگی و روابط بین پدیده ها، اشیا و متغیرها، که محقق را در تشخیص نزدیکترین و محتمل ترین راه برای کشف مجهول کمک می کند.

32- مبادی شکل گیری فرضیه را بنویسید.
- معلومات پیشین
- تجربیات پژوهشگر
- تجربیات دیگران
- تعامل با دیگران

33- نقش فرضیه در تحقیق علمی را توضیح دهید. باعث می گردند که:
- محقق تنها به مطالعه منابع و مستندات مربوط به موضوع تحقیق بپردازد. (جهت دار شود).
- پژوهشگر را نسبت به جنبه های معنادار تحقیق حساس تر می نماید.
- محقق مسئله پژوهش را بهتر درک کند و روشهای جمع آوری اطلاعات را بهتر تعیین کند.
- فرضیه چهار چوبی برای تجزیه و تحلیل و تفسیر اطلاعات جمع آوری شده و نتیجه گیری از آن ارائه می دهد.

34- انواع فرضیه در تحقیقات همبستگی و تجربی را توضیح داده و مثال بزنید. این فرضیه ها را به دو نوع تقسیم می کنند:
فرضیه تحقیق یا یک (H1) و فرضیه پوچ یا صفر(H0).
فرضیه تحقیق یا یک، از وجود رابطه یا اثر و یا تفاوت بین متغیر ها خبر می دهد. به دو نوع جهت دار و بدون جهت تقسیم می شود.
فرضیه صفر، این فرضیه بر خلاف فرضیه یک، وجود رابطه، یا اثر تفاوت بین متغیرها را رد کرده و انکار می کند.
مثالهایی از فرضیه ها:
الف) فرضیه تحقیق جهت دار: به نظر می رسد کارایی معلمان آموزش دیده بیشتر از معلمان آموزش ندیده است.
یا، به نظر می رسد در بازار X مانتوهای موجود با کیفیت تر است.
ب) فرضیه تحقیق بدون جهت: به نظر می رسد بین آموزش معلمان و کارایی آنها رابطه وجود دارد.
یا، به نظر می رسد در بازار X بین مانتوهای موجود رابطه وجود دارد.
فرضیه صفر: به نظر می رسد کارایی معلمان آموزش دیده و آموزش ندیده مساوی است.
یا، بین کیفیت مانتوها و بازار X رابطه ای وجود ندارد.

35- مطالعه چگونگی روابط بین دو متغیر سه حالت دارد توضیح دهید.
- بررسی و مقایسه تفاوت تاثیر دو یا چند متغیر بر یک یا چند متغیر است؛ مانند تفاوت دو روش تدریس بر شاگردان.
- محقق در پی مطالعه میزان همبستگی بین دو یا چند متغیر است؛ مانند بررسی همبستگی مشکلات روانی و گرایش به اعتیاد.
- محقق به دنبل کشف و تعیین رابطه علت و معلولی بین دو یا چند متغیر است؛ مانند تاثیر هوش در پیشرفت تحصیلی.
R= شامل واقعیت که مبین میزان حقیقی تفاوت یا همبستگی یا اثر است.
E= شامل خطاها و اشتباهات آماری و نمونه گیری است.
R+E>0= میزان تفاوت
R+E≠1= میزان همبستگی
R+E>0= میزان اثر

36- پنج مورد از ویژگیهای یک فرضیه خوب را نام برده و دو مورد را توضیح دهید.(مهم)
1. فرضیه باید قدرت تبیین حقایق را داشته باشد.
2. فرضیه باید بتواند پاسخ مسئله تحقیق را بدهد؛ یعنی آنچنان با مسئله تحقیق یا سوالات فرعی مرتبط باشد که اطلاعات گرد آوری شده پس از تجزیه و تحلیل پاسخگوی حل مسئله و قابل استفاده باشد.
3. فرضیه باید قابلیت حذف حقایق نامرتبط را مسئله تحقیق را داشته باشد.
4. فرضیه باید شفاف، ساده و قابل فهم باشد؛ محقق باید از به کاربردن عبارات مبهم، طولانی و دو پهلو در آن خود داری کند.
5. فرضیه باید قابلیت آزمون را داشته باشد.
6. فرضیه نباید با حقایق و قوانین مسلم و اصول علمی تایید شده و پذیرفته شده مغایرت داشته باشد.
7. فرضیه نباید از واژه ها و مفاهیم ارزشی استفاده کند.
8. فرضیه باید به مطالعه و پژوهش جهت بدهد و راهنمای فعالیتهای محقق باشد.
9. فرضیه باید به صورت جمله خبری باشد تا از نحوه ارتباط متغیرها خبر دهد.
10. در یک فرضیه خوب اصطلاحات و واژه های اختصاصی به طور جداگانه تعریف می شوند.
11. فرضیه ها با توجه به چهار چوب نظری تحقیق تدوین می شوند.
12. فرضیه ها باید مختص مطالعه موردی مسئله تحقیق باشند.
13. باید بین فرضیه ها و سوال های ویژه یا فرعی تحقیق تناظر صوری و محتوایی وجود داشته باشد.
14. فرضیه مبنای پردازش ابزار سنجش (گویه ها و مقیاسها) و طراحی ابزار گردآوری اطلاعات (پرسش نامه و غیره) می باشد.
15. چنانچه موضوع پژوهش فاقد سوالات فرعی یا ویژه باشد و به عبارتی فقط دارای یک سوال اصلی باشد، بنابراین، موضوع پژوهش فقط دارای یک فرضیه انفرادی یا زوجی خواهد بود.

37- P سوال اصلی تحقیق (مسئله)

q1q2q3q4 . . سوال فرعی یا ویژه تحقیق
. . . . . .
. . . . . .
h1h2h3h4 . . فرضیه ها

= = = = = = = = = سوالات پرسش نامه

فصل پنجم نمونه گیری 3/9/91 صفحه 143

فصل پنجم نمونه گیری 3/9/91 صفحه 143

۳۸- ابزارها و مقیاس های اندازه گیری:(مهم) ابزارهای اندازه گیری واحدهایی هستند که برای سنجش متغیرها در ابزارهای گردآوری اطلاعات به کار می روند. مهمترین انواع مقیاس های اندازه گیری عبارت است از مقیاس های اسمی، ترتیبی، مقیاس های فاصله ای و مقیاس های نسبی.

۳۹- مقیاس اسمی: مقیاس اسمی که به آن عددی نیز گفته می شود و به صورت دو ارزش و چند ارزش وجود دارد برای سنجش صفاتی مثل جنس، ملیت، مذهب... (چند ارزش، یهودی، مسلمان، مسیحی) (دو ارزش، بله و خیر)

۴۰- مقیاس ترتیبی: با این مقیاس می ـوان علاوه بر تشخیص وجود یا عدم و جود صفت، شدت و ضعف آن را نیز سنجید. مثلا، اگر عملکرد سه نفر کارگر فنی را در حین ساخت قطعات یک ماشین مشاهده کنیم. می توانیم با توجه به زمانی که رای انجام دادن آن صرف می کنند، کیفیت کارشان را رتبه بندی کنیم. و رتبه های یک و دو وسه را در ساخت قطعات ماشین مشخص نماییم. مقیاس ترتیبی فقط ترتیب درجات را مشخص می کند و قادر نیست فاصله بین آنها را مشخص کند.

۴۱- مقیاس فاصله ای: علاوه بر دارا بودن صفات مقیاس های اسمی و ترتیبی، فاصله ی بین نمرات را نیز مشخص می کند. یا به عبارتی آن را کمی می نماید. مثال: در مثال سه کارگر فنی علاوه بر تقسیم درجات به یک و دو و سه در مقیاس فاصله ای طول زمان انجام دادن کار هریک را به دقت مشخص می کند. مثلا اولی 5:20 دومی 3:40 و سومی 2:10 دقیقه فاصله کارشان را نیز اندازه می گیریم.

۴۲- مقیاس های نسبی: مانند مقیاس های فاصله ای هستند با این تفاوت که دارای نقطه صفر مطلق می باشند که به عنوان مبدا سنجش مورد استفاده قرار می گیرد. مثلا زمان برحسب دقیقه یا طول با متر، و مسافت با کیلومتر، وزن بر حسب کیلوگرم که هر یک دارای نقطه صفر مطلق هستند. برای مثال سن عده ای دانش آموز بر مبنای نسبی مورد بررسی قرار می گیرد.

۴۳- تعریف جامعه آماری: جامعه آماری عبارت است از کلیه عناصر و افرادی که در یک مقیاس جغرافیایی مشخص (جهانی، منطقه ای، محلی و یا مکانی) دارای یک یا چند صفت مشترک باشند.

۴۴- مفهوم نمونه: عبارت است از تعدادی از افراد جامعه که صفات آنها با صفات جامعه مشابهت داشته و معرف جامعه بوده، از تجانس و هم گنی با افراد جامعه برخوردار باشند.

۴۵- نمونه گیری چیست؟ نمونه گیری عبارت است از مجموعه اقداماتی که برای انتخاب تعدادی از افراد جامعه به نحوی که معرف آن جامعه باشند؛ انجام می پذیرد.

۴۶- انواع نمونه: نمونه ها به دو روش کلی تقسیم می شوند.
1- نمونه های احتمالی: در این نمونه ها که به نمونه های اتفاقی یا تصادفی نیز مشهورند اصل شانس برابر برای انتخاب افراد جامعه جهت عضویت در نمونه رعایت می گردد. این نمونه ها خود به چند دسته تقسیم می شوند.
الف. نمونه های احتمالی ساده: از این نمونه ها معمولا در تحقیقات توصیفی زمینه یاب، همبستگی، علی و تجربی استفاده می شود و به سادگی قابل انجام است. برای انتخاب افراد نمونه از جامعه سه روش و جود دارد. قرعه کشی، استفاده از اعداد تصادفی و استفاده از روش منظم یا سیستماتیک.

۴۷- روش منظم یا سیستماتیک را توضیح دهید. در این روش هماند روشهای قبل فرض بر این است که افراد جامعه متجانس هستند و از این رو به هریک از آنها از عدد 1 تا N شماره یا کد داده می شود. محقق سعی می کند فاصله عددی دو نمونه را به طور ثابت مشخص کند. و برای تعیین عدد ثابت فاصله از رابطه استفاده می شود.
K= عدد ثابت فاصله بین دو نمونه
N= حجم یا تعداد افراد جامعه
n= حجم یا تعداد افراد نمونه
مثال: محقق می خواهد از بین افراد یک جامعه دانشجویی 500 نفری تعداد 50 نفر نمونه انتخاب نماید در صورتی که روش نمونه گیری وی k=s و n=50 و N=500 جامعه آماری باشد؛10

ب. نمونه گیری احتمالی طبقه بندی شده: افراد جامعه با توجه به صفات درون گروهی خود به طبقات مختلفی تقسیم بندی می شوند. و افراد نمونه به تناسب از بین تمامی طبقات انتخاب می گردند. مثلا اگر محقق به خواهد علائق مردم یک جامعه شهری یا روستایی را نسبت به یک امر سیاسی یا اجتماعی جویا شود، ناچار است این جامعه را بر اساس متغیر سن، جنس، سواد و... طبقه بندی کند. مثال: جغرافی دانی قصد مطالعه روستاهای یک شهرستان به تعداد 500 روستا را دارد و می خواهد در آنها دسترسی به امکانات، سطح توسعه یافتگی، تغییرات قیمت کالا، بهای زمین، اشکال مسکن و... را مطالعه کند. او در بررسی اولیه متوجه می شود که این روستاها از نظر موقعیت مکانی به سه گروه تقسیم می شود. 1. روستاها دشت 250 مورد. 2. وستاهای دامنه 150 مورد. 3. روستاهای دره ای 100 مورد. محقق قصد دارد از بین آنها 30 روستا را به عنوان نمونه مطالعه کند برای این کار باید نسبت درصد و سهم هر یک از آنها را در کل روستا ها محاسبه کند. (محاسبه را ننوشتم چون که در امتحان نمی آید).
ج. نمونه گیری گروهی یا خوشه ای: عبارتست از انتخاب واحد تحلیلی و به عبارتی واحد اصلی مطالعه از طریق طی چند مرحله نمونه گیری پیوسته به دست می آید و در صورتی که امکان تعیین چارچوبی برای جامعه آماری وجود نداشته باشد از آن استفاده می شود. و به دو دسته تقسیم می گردد.
خوشه ای محض که مربوط به جامعه سلسله مراتبی در یک مکان خاص مانند دانشگاه یا سازمان اداری است.
خوشه ای فضایی که از الگوی ترکیبی سازمان سلسله مراتبی در چهارچوب تقسیمات کشوی تبعیت می کند.
د. نمونه گیری مکانی: این نمونه ها ماهیت جغرافیایی داشته و به سه دسته تقسیم می شوند.
اول، نمونه های سطحی نظیر تقسیمات کشوری
دوم، نمونه های نقطه ای مانند پراکندگی مکان و موقعیت روستاهای شهرستان، یا چادرهای عشایری و ...
سوم، نمونه های خطی، نظیر مسیر خیابانهای شهر، مسیر جاده ها و...
ه. سایر نمونه گیریها: نمونه های دیگری وجود دارد که فقط نام ببرید.
1. نمونه گیری مادر یا پایه.
2. نمونه برداری چند مرحله ای
2. نمونه گیری مختلط

2- نمونه های غیر احتمالی: این نمونه ها بر اساس رعایت اصل شانس برابر برای افراد جامعه انتخاب نمی گردد. بلکه با نظر محقق برگزیده می شود. بنابراین به آنها نمونه های غیر اتفاقی یا تورش دار می گویند. تقسیم بندی این نمونه ها:
الف) نمونه گیری سهمیه ای.
ب) نمونه گیری اتفاقی
ج) نمونه وضعی
د) نمونه موردی

25- انواع ابزار اندازه گيري و گرد آوري اطلاعات را نام برده و توضيح دهيد.
الف- سوالات پرسش نامه: اين ابزار به صورت مجموعه سوالاتي مكتوب كه حول متغيرهاي يك مسئله تحقيق تنظيم شده و پاسخگو به شكل حضوري يا غير حضوري و مستقيم يا غير مستقيم آن را تكميل كند.
ب- سوالات كارت مصاحبه: ابزار مكتوبي است كه به عنوان راهنماي طرح سوالات و ثبت اطلاعات از آن استفاده مي‌شود.
ج- شاخصهاي كارت مشاهده: ابزار مكتوبي است كه محقق از آن براي ثبت مشاهدات مربوط به پديده مورد مطالعه استفاده مي كند.
د- نظر سنج: ابزار مكتوبي است كه محقق در اختيار فرد مي‌گذارد تا از آن نوع نگرش و قضاوت فرد و شدت و ضعف آن را نسبت به متغير يا موضوع يا پديده بسنجد.
ه- آزمونهاي پيشرفت تحصيلي: ابزارهايي هستند كه معلم به صورت سوال نامه آنها را در اختيار دانش آموز يا دانشجو قرار مي‌دهد.
و- آزمون استعداد.
ز- آزمون هوش.
ح- رغبت سنج: وسيله اي است مكتوب يا گرافيكي يا تصويري و معمولا استاندارد كه براي سنجش و تخمين علاقه و رغبت فرد نسبت به موضوع وپديده‌اي خاص مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
ط- آزمون فرافكن: ابزاري است كه باعث مي‌شود فرد طي آن احساسات دروني، عقايد و نگرشها، نيازها، آرزوها و ارزشهاي مورد علاقه خود را بروز دهد.

26- طيف‌ چيست؟ محققان علوم اجتماعي براي سنجش نگرشها، تمايلات، گرايشها و آرزوها اقدام به طراحي و ابداع ابزارهايي نمودند كه به آن طيف مي‌گويند.(طيف‌ها مهم هستند)

27- انواع طيف را نام ببريد. بوگاردوس، لي‌كرت، و گاتمن.

28- توضيح طيف بوگاردوس: دراين طيف كه به طيف فاصله اجتماعي نيز معروف است سعي مي‌گردد ميزان پذيرش يا طرد يك فرد يا گروه به وسيله افراد يا گروههاي ديگر مورد سنجش قرار گيرد. اساس اين طيف را شدت و ضعف علاقه و جاذبه تشكيل مي‌دهد. در اين طيف سه وضعيت با هفت درجه وجود دارد. كه فرد مي‌تواند تمايل يا عدم تمايل خود را نسبت به فرد يا موضوعي در يكي از درجات طيف مشخص كند.

در اين مقياس ترتيب افزايش تمايل يا برعكس كاهش آن مورد سنجش قرار مي‌گيرد.
مثال: فرض كنيد محققي بخواهد درجه تمايل يا عدم تمايل فرد يا افرادي از گروه «الفـ» را نسبت به افراد گروههاي اجتماعي ديگر بسنجد. براي اين كار طيف نظر خواهي زير در اختيار وي قرار مي‌گيرد.
- حاضرم از راه ازدواج با وي نسبت فاميلي داشته باشم.
- حاضرم او را به عنوان همبازي در تيم خودم بپذيرم.
- حاضرم به عنوان همسايه در يك محله با وي زندگي كنم.
- حاضرم به عنوان يك همكار در اداره با او كار كنم.
- حاضرم به عنوان همشهري او را بپذيرم.
- بايد او از شهرمان خارج شود.

29- توضيح طيف لي‌كرت: اين طيف از پنج قسمت مساوي تشكيل شده و محقق متناسب با موضوع تحقيق تعدادي گويه در اختيار پاسخگو قرار مي‌دهد تا گرايش خود را در باره‌ي آن مشخص نمايد. طيف از گرايش كاملا موافق تا گرايش كاملا مخالف كشيده مي‌شود.

محقق مي تواند به هر يك از قسمتهاي طيف شماره‌هايي از 1 تا 5 اختصاص دهد، مثلا به گرايش كاملا موافق شماره 5 و به گرايش كاملا مخالف شماره 1 بدهد؛ سپس نمره هر يك از عبارتها را محاسبه كند.

30- توضيح طيف گاتمن: اين طيف محقق را قادر مي‌سازد كه از روي نمره‌ پاسخگو به دقت و با حداكثر 10 درصد خطا در كل نمونه، بتواند عبارات مورد تاييد پاسخگو را دريابد. عبارات مقياس گاتمن داراي ويژگيهاي ترتيب پذيري و تجمع پذيري است؛ يعني اينكه عبارتها از ترتيب منطقي برخوردار بوده در آغاز عبارتي قرار مي‌گيرد كه مبين شديدترين حالت گرايش مثبت يا منفي باشد و در عبارات بعدي به تدريج از شدت آن كاسته مي‌شود. مثال: فرض كنيد قرار است نظر و گرايش افرادي نسبت به افراد گروه اجتماعي ديگري سنجيده شود. در اين صورت محقق مي‌تواند نظير طيف بوگاردوس اقدام به طراحي تعدادي عبارت يا گويه بنمايد به نحوي كه از ترتيب منطقي افزايش يا كاهش تدريجي گرايش مثبت و منفي برخوردار باشد. آنگاه آن را در اختيار افراد قرارداده نسبت به تكميل آن براساس خاصيت تجمع پذيري اقدام كند و در پايان تعداد پاسخهاي بلي را جمع ببندد.     عبارات                         گزينه ها
1. حاضرم از طريق ازدواج با او نسبت فاميلي داشته باشم.            بلي         خير
2. حاضرم او را به عنوان همبازي در تيم خود بپذيرم.                 بلي         خير
3. حاضرم به عنوان همسايه در يك محله با او زندگي كنم.            بلي         خير
4. حاضرم به عنوان يك همكار در اداره با او كار كنم.                 بلي         خير
5. حاضرم به عنوان يك ميهمان او را در شهرم بپذيرم.                بلي        خير

31- روايي ابزار سنجش:(مهم) منظور از روايي اين است كه مقياس و محتواي ابزار يا سوال مندرج در ابزار گردآوري اطلاعات، دقيقا متغيرها و موضوع مورد مطالعه را بسنجد؛ يا به عبارت ديگر عين واقعيت را به خوبي نشان دهد. مثلا آزمونهايي همچون تست هوش يا آزمون پيشرفت تحصيلي اگر نتواند بهره هوش و ميزان معلومات دانش آموز را اندازه گيري كند؛ روايي نخواهد داشت.

32- پايايي ابزار سنجش:(مهم) پايايى ابزار که از آن به اعتبار، دقت و اعتمادپذيرى نيز تعبير مى‌شود، عبارت است از اينکه اگر يک وسيلهٔ اندازه‌گيرى که براى سنجش متغير و صفتى ساخته شده در شرايط مشابه در زمان يا مکان ديگر مورد استفاده قرار گيرد، نتايج مشابهى از آن حاصل شود؛ بعبارت ديگر، ابزار پايا يا معتبر ابزارى است که از خاصيت تکرارپذيرى و سنجش نتايج يکسان برخوردار باشد.

فصل هفتم روشهاي گردآوري اطلاعات ص 189

25- روشهاي گردآوري اطلاعات: گردآوري اطلاعات مورد نياز تحقيق يكي از مراحل اساسي آن است و به لحاظ اهميت آن گاه به اشتباه روشهاي گردآوري اطلاعات را روشهاي تحقيق مي‌نامند. مرحله گردآوري اطلاعات آغاز فرايندي است كه طي آن محقق يافته‌هاي ميداني و كتابخانه اي را گردآوري مي‌كند. و براي حفظ اعتبار اطلاعات و داده‌هاي گردآوري شده محقق بايد دست كم دومسئله اساسي اصل صحت و اصل دقت را مورد توجه خاص قرار دهد.

26- انواع روش‌هاي گردآوري اطلاعات را بيان كنيد. روشهاي گردآوري اطلاعات به طور كلي به دو دسته كتابخانه‌اي و ميداني تقسيم مي‌شوند. اين روشها در دو فضاي واقعي و مجازي قابل انجام و كاربرد مي‌باشند.
روشهاي فضاي واقعي همان روشهاي سنتي است كه محقق با استفاده از روشهاي كتابخانه‌اي و يا ميداني به جمع‌اوري اطلاعات مي پردازد. روش فضاي مجازي روش جديدي است كه با توسعه شبكه‌هاي اينترنت و فناوري اطلاعات در اختيار پژوهشگران قرار دارد و آنها مي‌توانند روشهاي كتابخانه‌اي و ميداني سنتي را براي گردآوري اطلاعات در فضاي مجازي اينترنت مورد استفاده قرار دهند. روش‌هاي كتابخانه‌اي مورد استفاده در فضاهاي واقعي و مجازي عبارتند از متن خواني و فيش برداري، آمار خواني و بهره گيري از جداول آماري، تصويرخواني و استفاده از عكسها و نقشه‌ها، سندخواني و استفاده از مدارك و مستندات و بالاخره روش تركيبي كه شامل كليه روش‌هاي فوق است. جدول در كتاب ص 195

27- چند نكته در باره كتابخانه ها:
- آشنايي با نظامها و سيستم‌هاي طبقه بندي كتابخانه‌ها
- آشنايي با شيوه ‌جستجو و منابع مورد نياز در كتابخانه‌ها
- آشنايي با آيين نامه و مقررات خاص كتابخانه ها
- عضو شدن در كتابخانه‌ها جهت ارائه خدمات به محقق
- بدانيم كه كتابخانه علاوه بر تحويل كتاب سرويس و خدمات جانبي نيز دارد.
- كتابداران ماموريت راهنمايي متقاضيان را دارند.
- محقق ملزم به رعايت آداب و ظوابط حاكم بر كتابخانه است.

28- انواع كتابخانه ها از نظر دسترسي محقق به منابع؟ باز، بسته، نيمه باز

29- انواع گوناگون اسناد تصويري: نقاشيها، كروكي‌ها، طراحي ها، عكس‌هاي معمولي، تصاوير ماهواره‌اي، عكسهاي هوايي، فيلمها، گرافيك.

30- ابزار گردآوري اطلاعات در روش كتابخانه‌اي: فيش، جدول و فرم، پرسش‌نامه استخراج اطلاعات، نقشه، كروكي و فايل رايانه‌اي

31- پرسش نامه استخراج اطلاعات: نوع خاصي از ابزار حاوي تعداد سوال در مورد يك مسئله يا موضوع است كه پاسخ سؤالات از طريق مطالعه سوابق و پرونده‌ها و منابع مربوط به مسئله يا موضوع تحقيق به دست مي‌آيد.

32- انواع سوالات پرسش نامه به چهار گروه تقسيم مي‌شود. باز، بسته، تركيبي، تعاقبي
- باز: پاسخگو را محدود به انتخاب پاسخ‌هايي از پيش طراحي شده نمي كند بلكه دست پاسخگو باز است.
- بسته: پاسخگو از بين پاسخ‌هاي فرضي تعيين شده پاسخ را انتخاب مي‌كند و علامت مي‌زند.
- تركيبي: از دو گروه سوالات باز و بسته تشكيل شده است.
- تعاقبي: اين سوالات معمولا به صورت پي در پي و مرتبط با يكديگر مطرح مي‌شود.

روش تحقیق در علوم انسانی

مطالب مشابه :

کاربینی :شغل عکاسی

کاربینی

رشته هاي کاردانش

عناوین کارهای تحقیقی درس حقوق املاک 1 کلاس دو شنبه ساعت 14الی 16

تکمیل دفتر چه کاربینی

روش تحقیق در علوم انسانی

اطلاعیه مهم در مورد پیش نیازها

درس کاربینی با استاد آقای مهندس عظیمی