نظري بر كودتاي سوم اسفند

استقرار حكومت قزاق ها با 8 توپ صحرايي و 18 مسلسل

نعمت الله صادقي

سوم اسفند 1299 ه.ش يكي از روزهاي تاريخي ايران است وبقولي پيچ تند تاريخ ايران در مسير وحدت سياسي وتماميت ارضي وجلوگيري از تجزيه ازسويي واستقرار ديكتاتوري بيست ساله رضا شاه وخفقان افكار وعقايد سياسي در ايران ازسوي ديگر است.(1)در 85 سال پيش در بامداد سوم اسفند:هنگامي كه مردم تهران چشم گشودند شهر را در كنترل قزاقان چكمه پوشي ديدند كه نقاط حساس پايتخت را به اشغال خود درآورده بودند ، از آغاز صبح به فرمان بازيگران كودتا بگير بگير شروع شد و هر كس سرش به كلاهش مي ارزيد گرفتار شد ، دستگير شدگان از هر قماشي بودند، اعيان ، اشراف ، روحاني ، سياستمدار ، روزنامه نگار، وزير و. . . بعضي نيز زيركانه براي نجات خود راه سفارت بيگانه را پيش گرفته بودند .تلگراف خانه وتلفن خانه مانند شهرباني بتصرف درآمد وحكومت نظامي اعلام شد وبازارها باز نشد ومردم حيرت زده ومبهوت با هم صحبت مي كردند.(2)
گفته ها وشنيده ها كه بعدها مستند شد حاكي از اين بود كه كه واحدهاي بريگاد قزاق قزوين كه حدوداً 2500 تا 3000 نفر مي شدند با 8 توپ صحرايي و18 مسلسل تحت فرماندهي رضا خان ميرپنج سواد كوهي وبا هدايت كلنل اسمايس انگليسي معاون آيرونسايد ( فرمانده نيروهاي انگليسي شمال ايران ) از مقر خود قلعه آق باباي قزوين بدون مانع وارد تهران شده اند(3) تا به گفته خودشان جمعي خائن در تهران كه نمي گذارند مملكت اصلاح شود وبا شاه بد هستند وبا قواي فداكار قزاق نيز عداوت دارند مطابق ميل اعليحضرت وطبق مصلحت كشور به كيفر اعمالشان برسانند ومملكت وپادشاه را نجات دهند.(4) وبا كنترل پايتخت بجاي دولت ضعيف سپهدار يك دولت مقتدر تشكيل دهند.
در پي اين حادثه شاه تحت فشار كودتاچيان پس از استعفاي دولت محلل سپهدار وپناهندگي بي خاصيت او به سفارت انگليس، سيد ضياء الدين طباطبائي مدير روزنامه رعد را كه از سياستمداران طرفدار انگليس ومهره سياسي كودتا محسوب مي شد به نخست وزيري منصوب كرد ورضا خان مير پنج را كه چهره نظامي كودتا وانتخاب شده آيرونسايد واسمايس(5) ومعرفي شده اردشير ريپورتر(6) محسوب مي شد با لقب سردار سپه به عنوان فرمانده ارتش برگزيد(7).

اين كودتا اگر چه در كوتاه مدت با توجه به تعهدي كه آيرونسايد انگليسي طراح كودتا از رضا خان به هنگام انتخاب او گرفته بود(8) تعرضي به حكومت احمد شاه قاجار نداشت ولي پس از فراهم شدن شرايط لازم وافزايش تدريجي قدرت رضا خان سرانجام پس از 4 سال انتظار وبا كسب اجازه از آيرونسايد(9) به انقراض حكومت ضعيف قاجاريه واستقرار ديكتاتوري 20 ساله و وابسته رضا خان منجر شد.

زمينه هاي كودتاي سوم اسفند :
پيروزي انقلاب بلشويكي روسيه وامضاي قرار داد صلح با آلمان، براي انگلستان شرايط دشواري را در خاورميانه وبويژه در ايران ايجاد كرد. رهبران انقلاب روسيه با شعارهاي ضد استعماري اعلام ميكردند كه پشتيبان انقلابهاي مردمي در كشورهاي محروم هستند. اين تبليغات كه با وعده هاي برابري وآزادي ملت هاي ستم ديده همراه بود خطر بسيار جدي براي دولت سلطه گر انگليس به حساب مي آمد.(10)
همزمان با تخليه ايران از سربازان روسي وعثماني، انگليسي ها بلافاصله حضور نظامي خود را در مناطق شمالي ايران گسترش دادند وپس از آنكه سراسر كشور ايران را بدون رقيب ومزاحم در اختيار گرفتند، تصميم گرفتند با انعقاد قرارداد 1919 با دولت وثوق الدله بي آنكه خاك ايران را رسماً مستملكه انگلستان سازند، با استقرار نظام شاهنشاهي در تمام جنبه هاي مالي ونظامي واداري ايران نفوذ كنند وبه دو هدف استراتژيك خود يعني به استيلا درآوردن ايران ومصون نگه داشتن سرحدات غربي هند از خطر، برسند. (11)
اجراي قرارداد 1919 به دليل مخالفت و واكنش اكثر ملت ايران وشخص احمد شاه وجرايد وسياسيون اروپا وآمريكا، وپيروزي بلشويك ها در روسيه وبروز قيامها ي ضد قرارداد چون خياباني وكوچك خان، از همه طرف به مانع برخورد كرد.(12)انگليسي ها كه دريافتند نمي توانند مانند گذشته ازسياست تسلط آشكار پيروي كنند درصدد يافتن راه جديدي برآمدند تا ضمن خروج نيروهاي خود از ايران، زمينه ايجاد دولتي مستقل ، مقتدر وگوش به فرمان خود را با انجام كودتايي در ايران فراهم آورند.(13) نورمن سفير مختار انگليس در ايران در نامه اي به لردكرزن وزير خارجه انگليس نوشت : تا كنون اگر ما نتوانستيم مواد قرارداد را عملي كنيم رضا خان همان كارهايي را مي كند كه ما در قرارداد مي خواستيم انجام دهيم، منتها آن موقع قرار بود با پول ما صورت گيرد وحالا با پول ايران اين خواسته تحقق پيدا مي كند.(14)
از ديكر سو وضع سياسي واقتصادي ايران در تاريخ 1299 ه.ش كه منجر به كودتا شد بسيار پيچيده بود وشرايط لازم براي كودتا را در خود داشت، اثرات مخرب جنگ جهاني اول واشغال ايران وتعطيلي مجلس وانقلاب بلشويكي روسيه وتأثيرات آن بر ايران، بويژه بر نهضت جنگل كه منجر به كودتاي سرخ حزب عدالت شده بود ومطرح شدن قرار داد 1919 ومخالفت هاي شديد با آن وپيدايش نهضت هاي مختلف در گوشه وكنار ايران وضعف وناتواني دولت هاي پس از مشروطه در ايجاد امنيت وآرامش ، وبي كفايتي شاه جوان وترسو كه هميشه در آستانه تصميم گريز به اروپا بود(15) ومشكلات اقتصادي ناشي از وضع موجود كه بخشي از آن نيز ساخته وپرداخته انگليس بود.(16) در مجموع محيطي را خلق كرده كه همه احساس نگراني مي كردند ومنتظر بودند دستي از غيب درآيد وبه اوضاع آشفته وپريشان ايران پايان دهد. در اين وضعيت آشفته ونگران كننده فكر تغيير وضع در هر سري دور مي زد از شاه تا شاهزاده واز عالم تا عامي ونظامي(17) در اين گير ودار بي نظمي وبي تكليفي سال 1299 ه.ش حتي سيد حسن مدرس نيز به فكر كودتا افتاده بود(18) وشايد بر همين مبنا برخي مورخين معاصر كودتاي سوم اسفند را عكس العملي از جانب افسران ناسيوناليست ايران براي جلوگيري از افتادن زمام امور كشور به دست كمونيست هاي گيلان مي دانند وبر اين باورند كه اگر اين حادثه اتفاق مي افتاد بي گمان منجر به تجزيه ايران مي شد واگر رضا خان به تهران حمله نكرده بود كمونيست هاي گيلان به سرپرستي احسان ا. . . خان وخالو قربان اين كار را مي كردند.(19)

بازيگران كودتاي سوم اسفند :
بر خلاف شبهه اي كه بر ذهن اكثريت مردم ايران نشسته كه ميرپنج ،رضا خان سوادكوهي از همان روز اول براي اين ماموريت برگزيده شده، بايد كه گفت كه هدايت عمليات كودتا وگرفتن تهران قبلاً به دو تن از افسران عاليرتبه ايراني، امير تومان ( سرلشگرامير موثق نخجوان وامير تومان عبدا. . . خان امير طهماسب پيشنهاد شد ولي هر كدام از آنها به دلايلي ماموريت پيشنهاد شده را نپذيرفته ونفر سوم مير پنج (سرتيپ) رضا خان سواد كوهي (مشهور به رضا شصت تيري) پيشنهاد آيرونسايد انگليسي را پذيرفت وحاضر شد در رأس نيروهاي تحت امرش به تهران حمله كند. (20)
در مورد مهره سياسي كودتاي سوم اسفند مي گويند كه: شاهزاده نصره الدوله وزير خارجه حكومت وثوق الدله كه در اروپا بسر مي برد ومي دانست در تهران كودتا خواهد شد وتصور ميكرد نظر به دوستي كه با انگلستان دارد مي تواند زمامدار شود با تعجيل خود را به تهران رساند ولي بسته بودن جاده همدان _ قزوين به سبب بارش برف مانع گرديد كه شهزاده به موقع بمركز برسد وسيد ضياء الدين به مساعدت مستر هاوارد كنسول انگليس در تهران پيش افتاد وكودتا را اداره كرد وسپس به نخست وزيري رسيد ونصرة الدوله پس از رسيدن به تهران بدست مأمورين كودتا به زندان افتاد. (21)

احمد شاه وكودتا :
در تهران شاه و وليعهد خبر دادند كودتا خواهد شد وبه آنها اطمينان داده اند اين كودتا به هيچ وجه خللي به سلطنت آنها نمي رساند،(22) چه بسا انگليسي ها در اقناع احمد شاه وجلب موافقت او با روي كار آمدن يك دولت مقتدر كوشيده اند. پس از ملاقات نورمن با شاه، او را قانع كرده كه براي مبارزه با خطر بلشويك، بهتر است حكومت مقتدري در ايران روي كار بيايد وامنيت واستقلال كشور را تضمين كند.آنگاه ظاهراً به دستور احمد شاه قرارمي شود 500 قزاق از قزوين براي تقويت بريگاد مركزي به سوي تهران حركت كند كه وقتي مي شنوند، 2000 نفر قزاق به طرف تهران حركت كرده است احمد شاه وحشت مي كند ودستور عقب گرد ميدهد كه ديگر دير شده بود. (24)

آيرونسايد وكودتاي سوم اسفند:
سرادموند آيرونسايد در نهم اكتبر سال 1920 فرماندهي قواي انگليسي موسوم به نورپر فورس راكه چند ماه قبل از آن در جنگ سختي ازبلشويكهاي روسي شكست خورده بودند وبا روحيه بد وناگواري در سواحل خزر متلاشي شده بودند بعهده گرفت.مسئوليت او تجديد روحيه نيروهاي شكست خورده ، جلوگيري از پيشرفت بلشويك ها، ونهايتاً خروج نورپرفورس از ايران بود. وي كه يك نظامي حرفه اي بود وهمگان او را مردي داراي سرعت عمل ومصمم مي شناختند به ابتكار شخصي وبا همكاري نورمن وزير مختار انگليس در ايران توانست با تحت فشار قرار دادن احمد شاه، افسران روسي بريگاد قزاق را اخراج نمايد وبه امر احمد شاه يك رجل بي اعتبار آن دوران،بنام سردار همايون را به فرماندهي قزاق منصوب نمايد وي در جريان بازديدهاي مكرراز بريگاد قزاق ، رضا خان را براي فرماندهي اين گروه مناسب تشخيص داد وبعد از دست بسر كردن سردار همايون رضا خان را در منصب فرماندهي گذاشت.(25)آيرونسايد در اخرين ديدار با رضا خان دو نكته را به او گوشزد كرد :

1 _ از او مي خواهد قول دهد كه در طي عقب نشيني وخروج نيروهاي انگليسي به هيچ اقدام خصمانه اي عليه آنها دست نخواهد زد.
2 _ از او مي خواهد كه نه خود دست به اقدام خشني براي سرنگون كردن شاه بزند ونه اجازه چنين اقدامي را به ديگران بدهد.(26)
دوروز بعد از اين ملاقات آيرونسايد را براي تصدي پست تازه اي به بغداد فراخواندند . او قبل از عزيمت به محل ماموريت جديد خود، به تهران رفت تا ضمن خداحافظي با شاه او را تشويق نمايد تا بيشتر رضا خان را مورد توجه قرار دهد ونيز نورمن را در جريان گفتگوي طولاني خود با رضا خان قرار مي دهد وادامه كار را به سفارت انگليس ونورمن مي سپارد.(27)
آيرونسايد زمان انجام كودتاي سوم اسفنددر بغداد بسر مي برد، وي با اطلاع از كودتا وجريانات بعدي آن در دفتر يادداشت هاي روزمره اش نوشت : كودتايي در تهران بدست رضا خان روي داده است . . . رضا خان به پيروي از قول وقراري كه با من داشته است نسبت به شاه اعلام وفاداري نموده است. بايستي همه بدانند كه طراح واقعي كودتا من بوده ام ونبايد تصور كنند كه من فقط حرف آن را زده ام .(28)

نعمت اله صادقی دبیر تاریخ و عضو شورای سیاست گذاری نشریه خیام نامه است. این مقاله پیشتر در این نشریه به چاپ رسیده است.

نظري بر كودتاي سوم اسفند

مطالب مشابه :

تندخوانی (تحدیر) کل قرآن کریم با صدای احمد دباغ پور

نوشتن با دوربین نويسنده: پرويز جاهد

گزارش شب « شاعران معاصر ایتالیا»

درامدی برشناخت احمد شاملو 1

تحولات ادبیات فارسی

ضرب المثال و مثل های ایرونی جدید با معنی

نظري بر كودتاي سوم اسفند