مرثیه

مرثیه

شعری را گویند که در سوک خویشاوندان ، یاران ، پادشاهان، وزیران ، برگان قوم،عالمان دین و ذکر مصیبت ائمه معصومین ، به ویژه امام حسین (ع) و یاران او، سروده شده باشد. در گذشته می پردازد، شان و مقام او را تجلیل می کند و از دست رفتنش را ضایغعه ای عظیم جلوه می دهد و در بی وفایی دنیا و مساله مرگ و زندگی سخن می گوید و بازماندگان را به صبر و شکیبایی فرا می خواند . مرثیه بر حسب نوع رابطه شاعر و شخص در گذشته ، ممکن است پرتکلف ، خشک و بی روح یا پر احساس ، جانسوز و جذاب باشد . نخستین مرثیه هایی که در ادب پارسی به جای مانده ، اشعاری است که رودکی سمر قندی در رثای دو شاعر هم عصر خویش ،ابوالحسن مرادی و شهید بلخی ، سروده است، سپس ابوالعباس فضل بن عباس ربنجنی بخارایی در 331 ق در سوک نصربن احمد سامانی و شاد باش جانشین وی ، مرثیه ای سروده و ابومنصور عماره مروزی ، شاعر اواخر عهد سامانیان ، در سوک ابو ابراهیم اسماعیل بن نوح ، معروف به منتصر مرثیه ای گفته است. فردوسی نیز در شاهنامه ، افزون بر شعری که در رثای فرزند از دست شده خویش سروده ، در سوک قهرمانان شاهنامه نیز مرثیه هایی دارد. شاعران در مرثیه سرایی غالبا ترجیعات را بر می گزینند و پس از آن ، از قصیده بهره می جویند ، اما خود را بدین دو قالب شعری محدود نمی کنند . گاهی که شاعر شاعر به مناسبتی ، تنها یک قالب را برای بیان مقصود برگزیده ، مرثیه نیز در همان قالب می سراید، مانند مرثیه های شاهنامه، که در مثنوی بحر متقارب ، قالب ویژه شاهنامه سروده شده است و مرثیه های حافظ که بیشتر در قالب غزل آمده است. خاقانی شروانی مرثیه هایی را که در سوک عموی خویش گفته ، در قالب قطعه آورده و گاهی قالب های دیگری چون رباعی نیز مورد استفاده قرار گرفته است. مرثیه رابر حسب مناسبات سراینده با شخص در گذشته به مرثیه رسمی و شخصی و مذهبی تقسیم می کنند. مرثیه رسمی در سوک ارباب قدرت، یعنی پادشاهان ، وزیران و بزرگان کشور یا وابستگان آنها، سروده می شود. این گونه مرثیه ها را معمولا شاعران درباری می گویند. آنان گاهی به علت تاثر از درگذشت ممدوح خویش که ازو ی صله دریافت می کرده و مورد توجه و عنایت وی بوده اند ، به سرودن مرثیه برانگیخته می شوند ، اما غالبا بر حسب وظیفه یا بنا به دستور پادشاه یا بزرگان کشورا ین کشورا ین کار را می کنند. مرثیۀ رسمی چون بنا بر وظیفه سروده می شود پرتکلف و خشک و بی روح است. از مرثیه های رسمی می توان مرثیۀً عمعق بخارایی را که به دستور سلطان سنجر و در مرگ دخت راو ، مه ملک خاتون سروده ، نام برد. مرثیهً فرخی سیستانی در سوگ سلطان محمود غزنوی ، مرثیۀ امیر معزی در سوگ سلطان ملکشاه سلجوقی و مرثیۀ انوری در سوگ یکی از بزرگان عصر او ، در زمرۀ مرثیه ای گیرا دارد که از غلوها و لفاظی های متداول شاعران برکنار و مشتمل بر سخنان حکمت و پند و اندرز و به شیوۀ خاص سعدی در نهایت سادگی و روشنی است.گاه شاعرسعدی نیزدرسوگ سعد بن ابوبکر سلغری مرثیه ای گیرا دار که ازغلوها و لفاظی های متداول شاعران برکنارو مشتمل برسخنان حکمت و پند واندرز و به شیوۀ خاص سعدی درنهایت سادگی و وشنی است. گاه شاعربدان مناسبت که درگذشت پادشاه یا وزیری به جانشینی فرزند او پیوسته می گردد ، مرثیه و تهنیت را درمی آمیزد و درشعرخویش برمصیت ازدست رفتن شخص درگذشته افسوس می خورد و اندوهگینی می کند و جلوس و جانشینی شاه یا وزیرکنونی را شاد باش می گوید. درمیان شاعران قدیم شعرابو العباس فضل بن عباس بخارایی که درسوگ نصربن احمد سامانی و شاد باش به تخت بر آمدن فرزندش ، نوح بن احمد سروده ، از این دست است. فرخی نیزدرقصیده ای با همان وزن و قافیه ، درتعزیت مرگ سلطان محمود غزنوی و تهنیت بر آمدن فرزندش محمد ، به تخت پادشاهی سروده و امیرمعنوی درمرثیت فخر الملک و تهنیت منصوب شدن فرزندش قوام الملک به وزارت ، قصیده ای دارد. ازشاعران متأ خرفتحعلی خان صبا دررثای آقا محمد خان قاجار و شاد باش فتحعلی شاه ، شعری سروده است. نوع دیگر مرثیه ، مرثیۀ شخصی است که به مناسبت ازدست رفتن یکی ازخویشان شاعر، چون فرزند، برادر، پدر، مادر، خواهرو نزدیکان دیگر یا معشوق یا دوست او سروده می شود. این گونه مرثیه ، به علت پیوند عاطفی شاعربا درگذشته ، معمولأ ازسراخلاص گفته می شود و تراوش دلی سوخته و طبعی اندوهگین است ، ازاین رو، پرمایه و گیرا و جانسوزو پرسوزو گدازاست. مرثیۀ فردوسی درمرگ فرزند سی و هفت ساله اش که درشصت و پنج سالگی پدرازجهان می رود ، نمو نه ای برجسته ازاین گونه مرثیه ها ست و از این قبیل است مرثیۀ مسعود سعد سلمان درسوگ فرزندش ، صالح ، مرثیۀ بسیارمشهور خاقانی درسوگ فرزندش و مرثیۀ وی درسوگ عمویش و مرثیه های کمال الدین اسماعیل ، سعدی حافظ و جامی ، که در سوگ فرزندان خویش سروده اند . نوع دیگر مرثیۀ شخصی ، مرثیه ای است که شاعر درسوگ معشوق یا دوست نزدیک و مورد علاقۀ خود می سراید . شماراین گونه مرثیه ها درادب فارسی کم است و مشهور ترین آنها ، مرثیه های کوتاه رودکی درسوگ دوستان شاعر خویش ، ابوالحسن مرادی و شهید بلخی ، است. ازنظامی گنجوی نیزمرثیه ای یک بیتی درسوگ خاقانی برجای مانده است. مسعود سعد سلماس درسوگ سید حسن غزنوی مرثیه ای جانسوز دارد. ازشاعران معاصر ، ملک الشعرای بهار درسوگ ایرج میرزا و جمیل صدقی الزاهاوی ، شاعر عراقی و احمد شاملو ، مهدی اخوان ثالث و سهراب سپهری درسوگ فروغ فرخ زاد مرثیه سرایی کرده اند. ازجمله مرثیه های شخصی ، مرثیه ای است که شاعردرسوگ قهرمانان داستان خویش می سراید. گاهی شاعر با قهرمان خویش یگانه می شود و فاصله اش با او ازمیان می رود و سرنوشت اغو را سرنوشت خویش می پندارد و ازدست رفتن قهرمان باعث غم و اندوه و افسوس او منی شود و درسوگ او به ماتم می نشیند و مرثیه می گوید. مرثیه ها ی فردوسیدرسوگ سهراب ، سیاوش ، اسفند یار و رستم ، ازاین دست است. نوعی دیگکر ازمرثیۀ شخصی ، شعری است که شاعردر آن ، درموضوع مرگ و حیات ، نزدیک بودن مردن خویش و بی ره توشه بودن و تبانه کردن عمرو جوانی و به امید و شوق وصلبه معشوق حقیقی ، سخن گفته است که نمونۀ برجستۀ آن ، شعر پروین اعتصامی است که برای نقربرسنگ گورخویش سروده و ایرج میرزا نیزدراین مورد ، شعری زیبا گفته است ( شعرسنگ گورو شعرمرگ ) مرثیۀ نوع سوم ، مرثیۀ مذهبی است که شاعران درسوگ رهبران مذهبی، عالمان دین یا مصیبت امامان ، به ویژه سیدالشهداء (ع) و یاران او ، می سرایند . این نوع مرثیه قدمت چندانی ندارد و تقریباً با رسمیت یافتن مذهب شیعه درایران همزمان است . نخستین کسی که درذکر مصیبت شهیدان کربلا کتاب نوشت ، ملا حسین واعظ کاشفی (906/910ق ) بود که کتاب روضة الشهداء را پرداخت. همچنین ازشاعران سدۀ نهم هجری کسانی چون کمالغیاث الدین شیرازی، بابا سودایی ابوردی ، تاج الدین حسن تونی سبزواری ، ابن حسام قهستانی ، خواجه اوحد سبزواری ، لطف الله نیشابوری و کاتبی ترشیزی رامی توان نام بد که به واقعۀ کربلا پرداخته اند و درمناقب ائمه شعرسروده اند . اما پرآوازه ترین شاعر مرثیه سرا ، محتشم کاشانی است که درروزگارتهماسب یکم صفوی ( 984-930 ق ) ، ترکیببند معروف خود را دردوازده بند ، دررثای امام حسین (ع) و یاران او سرود و با این که درانواع دیگر شعر شاعری میانمایه بود ، دراین راه به چنان موفقیتی دست یافت که مرثیۀ وی درشماراشعارمعروف فارسی قرارگرفت و پس ازاو ، بسیاری ازشاعران سبک و سیاق وی را تقلید کردند، اما کمتربه پایۀ او رسیدند. دردوره های متأخرتر ، شاعرانی دررثای سید الشهداء (ع) و یاران او طبع آزموده اند که ازآن جمله ، حاج سلیمان صباحی بیدگلی کاشانی، شاعر اوایل سدۀ سیزدهم هجری است که ترکیب بندی دراقتفای محتشم سروده است . میرزا محمد شفیع ، ملقب به میرزا کوچک و وصال شیرازی ، نیزترکیببندی شیوا دررثای امام حسن (ع) دارد. سروش اصفهانی گذشته ازشصت بندی که به تقلید ازدوازده بند محتشم سروده ، مجموعه ای ازاشعارمذهبی دارد که آنها را دردفتری به نام شمس المناقب (1300ق ) گرد آورده است و میرزا محمود خان ملک الشعرا نیزترکیب بندی بسیارفصیح و جانسوز ، مشتمل بر چهارده بند ؛ دررثای حضرت سید الشهداء سروده که درزیبایی و هنرسخنوری با مرثیۀ محتشم پهلو می زند. شاعران بسیاردیگری ، چون میرزانورالله عمان سامانی ، میرزا محمد تقی نیر، ملک الشعرای بهار، امیری فیروز کوهی ، محمد حسین شهریار، حسین پژمان بختیاری ، اقبال لاهوری ، جلال الدین همهیی ، علی انسانمی و مشفق کاشانی ، درسوگ امام سوم (ع) مرثیه سروده اند. مرثیه ای که درسوگ بزرگان و عالمان دین سروده می شود نیزبه اعتبارآن که مرجعیت و حرمت آنان ازدین سرچشمه گرفته ، مرثیۀ سعدی درمرگ معتصم، آخرین خلیفۀ عباسی ، است که به فرمان هولاگوخان مغول کشته شد.(656ق). مرثیه های مذهبی چون ازژرفای اعتقادات و احساسات شاعربرمی خیزد، اغلب پرسوز، جذاب و گیرا است و نشان دهندۀ شورعاطفی و غلیان احساسات سرایندۀ آن ها است.

مرثیه

مطالب مشابه :

مرثیه خوان

مرثیه یک بردار شیعه در سوگ یک برادر سنی

از سوگ سیاوش تا مرثیه ی حسین 2

از سوگ سیاوش تا مرثیه ی حسین 6

مرثیه

دانلود نوحه و مداحی