رودخانه وسدمارون

رودخانه و سد مارون

نام اصلی و قديمی رودخانه مارون ، تاب است اين رود از کوههای نيل و چشمه سار های دامنه کوههای سادات از زاگرس سرچشمه گرفته و پس از طی مسافت 120 کیلومتر به دریاچه سد مارون می رسد و از طریق تنگ تکاب وارد دشت بهبهان میشودو توسط سد انحرافی شهدا و شبکه آبياری بهبهان، دشت بهبهان وسپس از طریق سد انحرافی جایزان ، دشت جایزان را مشروب و درمحلي به نام قلعه شيخ، پس از دريافت رود اعلا رامهرمز، نام جراحي به خود گرفته و به هور شادگان مي ريزد. اين رود در مواقع پر آبي از طريق خور موسي وارد خليج فارس مي شود.

آب رود مارون كه در بالا دست از كيفيت بسيار خوبي برخوردار است، در قسمتهاي پايين دست، به خصوص از عيدنك(در نزدیکی روستای لنده ) به بعد و تا قبل از ورود به دشت بهبهان، به واسطه عبور از لايه هاي گچي و نمكي، دريافت شاخه هاي شور، و پس از آن، به علت گرما و تبخير زياد، كيفيت نامطلوبي پيدا مي كند.

البته علي رغم متفاوت بودن كيفيت آب، رود مارون نقشی اساسی در پيدايش حيات جوامع روستايي در حاشيه خود به عهده داردو همچنین باعث بوجود آمدن شهرهای نسبتاً بزرگي مانند بهبهان، رامشير و شادگان در مسير خود شده است.

سد مخزنی مارون بر روي رودخانه مارون در فاصله 19 كيلومتري شمال شرق بهبهان با ارتفاع 165 متر، طول تاج 345 متر، عرض تاج 15 متر متر مكعب احداث گرديده است .

سدمارون، سدی برق آبی، از نوع سنگ ریزه ای با هسته رسی است که بر روی رودخانه مارون واقع در جنوب شرقی استان خوزستان احداث شده است. دریاچه این سد با گنجایش 1200 میلیون متر مکعب آب،می باشد.رودخانه مارون از ارتفاعات لوداب واقع در رشته کوه زاگرس سرچشمه گرفته و مسیر 120کیلومتری را از سرچشمه تا محل سد(تنگ تکاب) طی می کند. دریاچه سد در دره های رشته کوه زاگرس واقع شده است. از آنجا که منطقه مزبور از لحاظ زیست محیطی، منطقه ای با ارزش زیست محیطی بالا و گونه های گیاهی و جانوری متنوع، آثار باستانی، چشم اندازهای بصری و... منحصربفرد می باشد وهمچنین در پایین دست رودخانه، تالاب بین المللی شادگان قرار دارد و همه ی این موارد به نوعی تحت تاثیر احداث سد مارون واقع شده است، در این مقاله اثرات زیست محیطی احداث سد و پیشنهادهایی برای بهبود شاخص های زیست محیطی منطقه و محیط تحت اثر مورد بررسی قرار گرفته است.

کلید واژه: اثرات زیست محیطی ، سد ، مارون، آب

مقدمه

نیازهمیشگی انسان به آب خصوصاً در مناطق خشک موجب شد که از زمان های بسیار دور انسان به فکر نگه داری و ذخیره ی آب برای فصول خشک خود باشد و به این منظور روش های مختلفی مانند ایجاد قنات ، آب انبار، سدهای کوچک وبزرگ مورد استفاده قرار گرفت. با گذشت زمان و پس از بروز انقلاب صنعتی که رشد جمعیت سرعت چشمگیری به خود گرفت، نیاز به آب برای تولید محصولات صنعتی ، کشاورزی و مصرف مستقیم افزایش یافت و همزمان با رشد تکنولوژی و توانایی های ماشینی بشر، امکان ساخت و ساز سدهای عریض و طویل و متعدد برای او فراهم آمد. ذخیره آب و تأمین انرژی از طریق سدها امری اجتناب ناپذیر تصور شد، غافل از اینکه این ضرورت در درازمدت به عوامل حیاتی و محیط زیست انسان لطمه زد و در بعضی موارد عطای این موهبت به لقای آن بخشیده شده کما اینکه در کانادا، فرانسه ، تایلند و... بعضی سدهای بزرگ وکوچک ، بعلت افزایش بیکاری و جرم و جنایت در منطقه وآسیب رساندن به محیط زیست تخریب شد. امروزه بدلیل همین اثرات مضر سد بر محیط زیست پیرامونش، بررسی و ارزیابی اثرات زیست محیطی سد از ابتدای مراحل طراحی رسما تأکید، توصیه و انجام می شود.

ارزیابی اثرات زیست محیطی بخش اصلی مطالعات توجیهی ساخت سد را تشکیل می دهد و متخصصین محیط زیست با سایر متخصصین از ابتدای مراحل طراحی در تدوین طرح جامع مشارکت دارند. بر اساس قانون، در ایران نیزهیچ سدی نباید بدون انجام ارزیابی اثرات زیست محیطی صورت می گیرد. توجه به مسائل محیط زیست از ابتدای طراحی پروژه ، از خسارت ها و هزینه های بعدی که در پی مشکلات احتمالی ناشی از بی توجهی به ضرورت های زیست محیطی منطقه پیش می آید، خواهد کاست. متأسفانه سد مارون در زمانی طراحی و به مرحله ی اجرا درآمد که هنوز در ایران قانون انجام ارزیابی اثرات زیست محیطی اجرایی نشده بود وچه بسا نکته های زیست محیطی باشد که کارفرما و مجری از منظور کردن آن و اهتمام به آن غافل مانده باشد. قطعاً خسارت هایی که در مراحل طراحی و اجرای عملیات ساختمانی سد بر محیط زیست منطقه وارد شده است، به راحتی قابل ترمیم نیست اما می توان با اجرای پروژه های حفاظتی و حمایتی ، تدبیری اندیشید و پیاده کرد که شاخص های زیست محیطی مناطق تحت تأثیرسد تا حد امکان بهبود یابد و تا آنجا که ممکن است در معرض آسیب کمتری از این پروژه قرار گیرند.

سد مارون علاوه بر تأثیر گذاشتن بر منطقه کوهستانی تنگ تکاب با تنوع فون و فلور بالا وآثار باستانی، تالاب شادگان را که تالابی بین المللی و یکی از شاخص های زیست محیطی ایران است را نیز تحت تأثیر مستقیم خود قرار داده است. لذا مطالعه علمی و شناخت دقیق محیط فیزیکی ، بیولوژیکی ، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی منطقه و اثرات سد بر آن ها و مناطق پایین دست مخصوصاً تالاب شادگان ضروری و حیاتی است.

اثرات سد بر محیط زیست:

تقسیم بندی اثرات سد بر روی محیط زیست بصورت گوناگون صورت می گیرد. برخی تقسیم بندی ها از نظر دوران ساخت، اثرات کوتاه مدت و بلند مدت به عمل آمده است و برخی اثرات دوران ساخت سد و تاسیسات، دوره بهره برداری از مخزن و آبخیزداری را در نظر می گیرد، بعضی تقسیمات نیز سطوح اثرات محلی و منطقه ای را مورد بحث قرار می دهد.

1-اثرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (محیط انسانی):

مهمترین مشکل انسانی در سد سازی جابجایی سکنه محلی در نواحی پائین دست (سواحل رودخانه) و بالا دست (حریم مخزن سد) می باشد. جابجایی سکنه شامل ابعاد اجتماعی، روانی و فرهنگی است و مسائل قومی و فرهنگی و تعلقات زمین و منافع اقتصادی ممکن است امر جابجایی را مشکل و مدت دار نماید.

اثراتی که سد بر روی آثار باستانی که در محدوده آن قرار می گیرند و یا در اثر لغزش زمین در معرض خطر خواهند بود مانند مقبره اهرام در آسوان بعلت ایجاد سد آسوان و کلیسای زرزر در آذربایجان غربی بعلت ایجاد سد بارون مورد توجه می باشد همچنین گاه مراکز تفریحی و توریستی نیز در معرض آسیب یا غرق شدگی قرار می گیرند.

اثرات مثبت اقتصادی و بهبود وضع اجتماعی مردم که جزء اهداف سد می باشد در کوتاه مدت و میان مدت مشهود است اما بدنبال تاثیرات منفی بر اکولوژی منطقه در دراز مدت، هزینه های بالای بهسازی کشاورزی (برای تعدیل شوری و آلودگی خاک و....)، کاهش آبزیان بومی و کاهش ماهیگیری و.... به اقتصاد منطقه تحمیل می شود.

2-اثرات و تغییرات در مخزن سد:

ایجاد دریاچه پشت سد باعث سکون آب و تغییر در مشخصات آن می گردد اعم تغییراتی که حاصل میگردند، عبارتند از:

- رسوبگذاری: که موجب فقیر شدن آب پائین دست خواهد شد و همچنین زمینه آلودگی را در دریاچه فراهم می آورد همچنین ته نشینی فلزات سنگین و تجمع آن در مخزن سد باعث آلودگی و تغییرات بلند مدت در اکوسیستم سد می گردد.

- مطبق شدن: که عامل ایجاد شرایط نامطلوب از نظر کیفیت آب تلقی می شود.

- پر غذایی (Eutrophication): باعث کاهش اکسیژن آب و موجب مرگ ومیر آبزیان می گردد.

-نوسانات سطح آب: که بعلت تغییرات فصلی برحیات بیولوژیکی مناطق کم عمق و ساحلی دریاچه اثر منفی می گذارد و موجب فرسایش ساحل نیز می شود و موجب ناپایداری شیب ها میگردد.

3.اثرات بر اقلیم و کیفیت هوای منطقه:

افزایش در میزان رطوبت نسبی در تمام ماه های سال که ناشی از تاثیر مخزن سد بر روی این عناصر اقلیمی است، در فصل زمستان باعث وقوع مه آلودگی در هوا می شود. تغییرات دمای هوا در فصول سال نیز از دیگر تاثیراتی است که مخزن سد در منطقه می گذارد.

4.تغییرات در هیدرولوژی و کیفیت منابع آب:

تغییر رژیم رودخانه و حجم آب در فصول مختلف از اثرات مستقیم ایجاد سد می باشد. اثرات فوق ممکن است مثبت یا منفی باشد. تغییرات کمی فوق همچنین تغییرات هیدروفیزیکی و هیدروشیمیایی آن را نیز به همراه دارد. تغییر در اکوسیستم رودخانه بعلت تغییرات کمی و کیفی آب، موجب عوض شدن شرایط زیستگاههای آبزیان و دیگر جانوران حاشیه رودخانه می شود. کاهش مواد رسوبی در مصب رودخانه باعث تقلیل قدرت خودپالایی رودخانه می گردد. همچنین تغییر دمای آب در مراحل بعدی بر اکوسیستم پائین دست و بر روی کیفیت فیزیکی و شیمیایی خاک های آبیاری شده و جانداران آبزی و کناره زی اثر می گذارد.

5.اثرات بر آبهای زیرزمینی:

تغذیه آب های زیر زمینی و کاهش سختی از اثرات مثبت می باشد اما ممکن است رسوبات در درازمدت ارتباط بین دریاچه و آب های زیرزمینی را کاهش داده و موجب کندی تغذیه سفره های زیرزمینی و نهایتاً توقف ارتباط شوند. کاهش سفره های آبی مناطق پائین دست دور و خشک شدن چشمه هایی که توسط این سفره ها تغذیه می شوند از اثرات منفی می باشد. علاوه بر این بدنبال بالا آمدن سطح ایستابی سفره ها ی مجاور سد، تبخیر آب از سفره ها افزایش یافته و شرایط ظهور نمک در لایه فوقانی خاک را موجب می شود. شور شدن خاک باعث تاثیرپذیری گیاه و از بین رفتن رویش های طبیعی شده و در کاهش ارزش زیستگاهها و ایجاد اختلال در زنجیره های غذایی موثر است.

قابل ذکر است در سدهایی که مخزنی بوده و پروژه های آبیاری و زهکشی جزء تاسیسات جانبی آن است، اثرات این پروژه ها نیز به اثرات سد بر محیط زیست اضافه می شود.

6. اثرات لرزه خیزی (ژئوفیزیکی):

آبگیری و پر نمودن سدها ممکن است باعث ایجاد زلزله های القایی گردد این امر ممکن است بعلت فشار روی پوسته زمین و تغییر در سنگ های زیر و نزدیک سد حاصل گردد.

7. اثرات بر جانوران:

مخزن سد موجب توقف تردد ماهیها و در نتیجه تغییر گونه ها و یا از بین رفتن آن ها می گردد. از طرف دیگر فراوانی آب در طول سال می تواند بر روی حیات وحش و پرندگان نیز و اکولوژی رودخانه و سد اثر بگذارد.اما بعضی جانوران قادر نیستند خود را با شرایط جدید سازگار کنند و از بین می روند. از بین رفتن زیستگاه تعدادی از گونه های جانوری برای گونه های دیگر که ارتباط زنجیره ای دارند ایجاد خسارت می کند. آلودگی آب و تغییرات شیمی آن نیز بر روی جانوران اثرات بیولوژیکی می گذارد.

8. اثرات بر گیاهان:

غرقاب شدن زیستگاه گیاهان بالا دست موجب نابودی این گیاهان می شود حتی پاکتراشی هایی که جهت ایجاد جاده یا تاسیسات سد صورت می گیرد باعث تخریب پوشش گیاهی شده و زمینه آلودگی آب و تغییر شیمی آن (تبدیل حالت قلیایی خاک به اسیدی) را فراهم آورده و افزایش سیلاب را موجب می شود. کاهش پوشش گیاهی دگرگونی احتمالی در میکروکلیمای منطقه ایجاد کرده و ضمناً باعث کاهش گونه های جانوری بعلت از دست دادن زیستگاه هم می شود البته در سواحل دریاچه رشد گیاهان و گونه های جدید امکان پذیر می باشد.

9. اثرات بهداشت پیرامون سد:

در مناطق گرم ماندابی شدن آب موجب می شود عوامل بیماریزای ناقل بیماریهای مربوط به آب راکد، مثل شیستوزومایس فعال شده و موجبات بیماری برای ساکنین اطراف سد را ایجاد کنند.

منطقه مورد مطالعه

مطالعات احداث سد مارون پیش از انقلاب آغاز شده اما بعلت بروز جنگ اجرای پروژه تا سال 1366 به تعویق افتاد و قسمت اعظم مراحل ساخت سد و نیروگاه در دهۀ هفتاد انجام شد. آبگیری سد در سال 1378 صورت گرفت. در حال حاضر کاربری سد علاوه بر آبیاری 55000 هکتار از آبیاری اراضی کشاورزی بهبهان، جایزان و شادگان، تولید انرژی برق توسط نیروگاهی با 2 واحد 75 مگاواتی می باشد.

سد مارون با داشتن دریاچه ای با گنجایش1200 میلیون متر مکعب، و مساحت 25کیلومترمربع ، 30 کیلومتر طول دارد و سطح وسیعی از اراضی کوهستانی و کوهپایه ای منطقه را در بر گرفته و به زیر آب برده است. وجود 3 تونل به طول1/438 متر، بدنه سد با ارتفاع 165 متر و حجم 44/8 میلیون متر مکعب نیز قابل ذکر می باشد. بررسی های اثرات سد بر منطقه در این مقاله، بیشتر در محور اثرات بهره برداری است و با توجه به اینکه ده سال از آبگیری سد مارون می گذرد، در این مدت زمان کوتاه فقط امکان بررسی اثرات کوتاه مدت وجود دارد.

1. اثرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سد مارون:

تحت پوشش قرار دادن اراضی کشاورزی منطقه بهبهان، جایزان و شادگان و افزایش درآمد حاصل از کشاورزی از اثرات مثبت و مستقیم احداث این سد است که البته در درازمدت موجب شور شدن خاک و فرسایش و کاهش کیفیت خاک می گردد . صنعت پرورش ماهی و آبزیان که سد بستر آن را فراهم می کند ، در منطقه چندان گسترش نیافته است. وحتی بعضی کوره های گچی و آجری در روستای منصوریه بهبهان بدنبال بالا آمدن سطح آب منطقه به تعطیلی کشیده شده است.

در منطقه دریاچه غرق شده، روستای دژمهتابی قرارداشت که ازطایفه بزرگ طیبی(گیوه چرمی) بودندکه مجبور به کوچ به بالادست یا به شهر بهبهان شدند. مسیر جاده ارتباطی بهبهان – دهدشت نیز که از تنگ تکاب (محل فعلی سد) می گذشت تغییر کرد و ضمن طولانی تر شدن مسافت، به مسیر جاده بهبهان – گچساران منتقل شد. کاهش مسافت بین شهرستان دهدشت و بهبهان نقش موثری در رونق بازار بهبهان دارد چرا که خرید عمدۀ اهالی دهدشت و روستاهای مجاور از شهرستان بهبهان صورت می گیرد.

در محل احداث سد، کتیبه ای سنگی مربوط به دورۀ قاجاریه وجود داشت که با احداث سد به تهران انتقال داده شد. آثار باستانی از قبیل قلعه ای متعلق به اسماعیلیه (حسن صباح) در محدوده دریاچه قرار دارد که در حال حاضر بر یکی از ارتفاعات حاشیه دریاچه قرار گرفته و دسترسی به آن مشکل شده است. محل مزبور قبل احداث سد جز تفریحگاه های ساکنین بهبهان محسوب می شد اما پس از احداث سد نه تنها استفاده از این تفریحگاه غیر ممکن شد بلکه وجود دریاچه و تاسیسات جدید گسترۀ عمومی پیدا نکرد و در واقع توریسم و اکوتوریسمی که می توانست یکی از عایدات سد برای منطقه باشد، بسیار کمرنگ بوده و عامه مردم امکان استفاده وسیع از امکانات تفریحی دریاچه و پلاژهای احداثی را ندارند.

2. اثرات و تغییرات در مخزن سد مارون:

در مسیر عبوری رود مارون از سرچشمه تا سد، مراکز جمعیتی بزرگی قرار ندارد بدین ترتیب آب رودخانه مارون تا محل سد، آلودگی آن در حد مطلوب است در نتیجه مشکل پرغذایی و تجمع فلزات سنگین در حال حاضر نگران کننده نیست.در ضمن وجود تخلیه کننده تحتانی در دیوارۀ سد، مشکل مطبق شدن آب و پائین آمدن کیفیت آن را حل می کند.

3.اثرات سد مارون بر اقلیم و کیفیت هوای منطقه:

نزدیکترین ایستگاه سینوپتیک به سد در شهر بهبهان که فاصلۀ 19 کیلومتری با آن دارد، قرار گرفته بنابراین بررسی اثرات سد بر آب و هوای منطقه چندان دقیق نمی تواند باشد. در عین حال با بررسی اطلاعات هواشناسی ایستگاه بهبهان تغییرات دما و میزان بارندگی به نحوی که مرتبط با احداث سد باشد، معنی دار نیستند اما با بررسی میزان رطوبت می توان به این نتیجه رسید که از سال 1378 (آبگیری سد) تا 1385(داده ها تا این تاریخ در دسترس بود)، متوسط میزان رطوبت افزایش معنی داری داشته است که با توجه به جهت باد غالب منطقه که از سمت شمال غرب است این رطوبت بیشتر به سمت شرق شهرستان بهبهان یعنی کوههای خائیز و علمدار حرکت می کند. مه آلودگی کوههای این مناطق در زمستان موید افزایش رطوبت منطقه است.

4.تغییرات در هیدرولوژی و کیفیت منابع آب:

رودخانه مارون علیرغم اینکه یک رودخانه دائمی است اما بعلت قرار گرفتن در منطقه گرمسیر، دبی آن در ماه های گرم سال کاهش چشمگیری می یافت. در حال حاضر وجود سد امکان تنظیم میزان خروجی آب از مخزن و افزایش دبی آب در تابستان را فراهم آورده است. اما با وجودیکه میزان دبی رود در فصول گرم و خشک افزایش یافته است، نیاز آبی و حق آبه تالاب شادگان بطور کامل تامین نمی شود. وجود سدهای کشاورزی در پائین دست سد مثل سد شهدای بهبهان، سد جایزان و مصرف مقدار متنابهی از این آب برای اراضی کشاورزی بهبهان ، جایزان و شادگان موجب می شود آبی که به تالاب شادگان جاری می شود کافی نباشد و ضمناً حاوی فاضلاب زهکش های کشاورزی اراضی تحت پوشش سد و حتی فاضلاب های شهری بالادست تالاب باشد. خشکسالی های اخیر نیز مزید بر علت شده بطوریکه قبل از پاییز سال 1388 قسمت عمده تالاب شادگان خشک شد. قابل ذکر است که تالاب شادگان بزرگترین تالاب ایران و سی و چهارمین تالاب از 1201 تالاب ثبت شده در فهرست کنواسیون رامسر است که از تنوع زیستی بسیار غنی برخوردار است. بیش از 54٪ آن به عنوان پناهگاه حیات وحش تحت کنترل قرار دارد خشک شدن یا کم شدن تالاب علاوه بر ضرر اقتصادی به حدود 12000 نفر که از طریق تالاب ارتزاق می کنند،وارد می آید، عملکرد هیدرولوژیکی و ژئومورفولوژیکی آن و همچنین مهاجرت پرندگان، تکثیر و حیات آبزیان را موجب شده است. که احداث سد مخزنی مارون و به موازات آن طرحهای توسعه آبیاری در دشتهای بالادست و تداوم ورود زه آب واحدهای توسعۀ نیشکر، رژیم طبیعی آن را تغییر داده است.

کاهش دمای آب خروجی از سد که تا فاصله حدود 40 کیلومتری ادامه پیدا می کند، عاملی در تغییر اکوسیستم رودخانه شده و پوشش گیاهی و تنوع و تعدد آبزیان را کاهش داده است. بخشی از آب شرب شهرستان بهبهان نیز از رود مارون تامین می شود، کاهش دمای آب شرب همچنین موجب مصرف انرژی بیشتر ساکنین شهری برای گرم کردن آب مصرفی استحمام و شستشو گردیده است.

در بررسی کیفیت آب رودخانه مارون در ایستگاه های متعدد ، نشان می دهد در ایستگاه های مارون بهبهان به پائین کلاس آب کم کم دستخوش تغییراتی شده است به گونه ای که در ایستگاههای انتهایی متوسط کلاس C4-S2 (C4 معرف آب با شوری زیاد، S2 معرف آب با سدیم متوسط) در دوره 75-74، به C4-S1 (S1 آب با سدیم مناسب) در دوره 80 تا 84 تغییر یافته است. احداث سد مارون بر روی رودخانه مارون و بهره برداری آن در سال های 79 تا 80 دلیل اصلی این موضوع است.

5. اثرات سد مارون بر آب های زیرزمینی:

در حال حاضر سطح سفره های آب در اراضی از دشت بهبهان که ارتفاع کمتری دارند و به سد نزدیکتر هستند از جمله زمین های روستای منصوریه نسبت به قبل از احداث سد بالا آمده است بطوری که ساکنین شمال و شمال غرب شهر بهبهان زیرزمین های مرطوبی دارند و حتی در بعضی موارد احداث زیرزمین موجب جاری شدن آب شده است.

نیاز به زهکشی بیشتر زمین های کشاورزی منطقه نیز از عوارض بالا آمدن سطح سفره آب می باشد تا آنجا که بانک جهانی در سال گذشته اقدام به حفر زهکش های جدید در منطقه علاوه بر زهکش های قبلی نمود. زیاد شدن فاضلاب کشاورزی در منطقه موجب شده میزان آلودگی آب پائین دست سد به کودهای آلی و مواد معدنی افزایش یابد. قابل ذکر است که خاک اراضی بهبهان حاوی مواد آهکی و گچ می باشد.

تعطیلی برخی از کوره های آجری و گچی اطراف روستای منصوریه نیز بدنبال بالا آمدن سفره های آب صورت گرفته است.

6. اثرات لرزه خیزی (ژئوفیزیکی) سد مارون:

با توجه به اینکه حوضه آبریز مارون دارای سیلاب زیادی می باشد و این سیل در مخزن سد مارون ذخیره می شود، می تواند نیروی بسیاری را بر بدنه سد وارد کرده که این نیرو جزء نیروهای غالب سد بوده، برآیند این نیرو و وزن سد می تواند در ایجاد فشار به گسلهای زلزله خیز منطقه بسیار موثر باشد.

قرار گیری ساختگاه سد مارون در تنگ تکاب با توجه به عرض کم دره، احداث سد بتنی قوسی را در اولویت قرار داده بود اما به دلیل لرزه خیزی ناحیه، سد خاکی به عنوان گزینه نهایی انتخاب و اجرا گردید.

بزرگترین زمین لرزه محتمل در منطقه با توجه به بررسی گسل های موجود، 4/7 ریشتر و حداکثر شتاب افقی 0/28g برآورد گردیده است. با توجه به آزمایش آبگذری درزهای با دهانه بیشتر از 5/0 میلیمتر افزایش آبگذری نشان داده اند. بنابراین با وقوع زمین لرزه ای با بزرگی و شدت یاد شده ناپیوستگی های جدید ایجاد خواهد شد و شکستگی های با دهانه بیشتر از 5/0 میلیمتر توسعه خواهند یافت و بنابراین میزان تراوش افزایش پیدا خواهد کرد. ازدیاد آبگذری با توجه به قابلیت انحلال سنگهای کربناته (پر کننده درزها)، پایداری سنگ را تهدید می کند. بنابراین چنان چه وقوع زمین لرزه با گسیختگی سد مارون همراه باشد، سیلاب ها موجب تخریب مناطق مسکونی شده و خسارات جانی و مالی جبران ناپذیری بدنبال خواهد داشت.

7. اثرات سد مارون بر جانوران:

سد مارون با جلوگیری از حرکت ماهیان به بالادست به هنگام تخم ریزی موجب کاهش تنوع و تعداد ماهیانی شده است که برای تخم ریزی به مهاجرت احتیاج دارند. علاوه بر این کاهش دمای آب خروجی سد تا مسافت حدود 40 کیلومتر از رودخانه، تنوع جانوری رودخانه و حاشیه آن را کاهش داده است.

منطقه ای که سد مارون در آن واقع شده است از صخره ها، پرتگاهها، پستی و بلندی هایی تشکیل شده که از لحاظ تنوع جانوری غنی بوده و شامل پستانداران مثل کل، بز، گرگ، کفتار، روباه، تشی، کاراکال، پلنگ، گربه وحشی، خرگوش، شغال، انواع خفاش، جوجه تیغی، حشره خوارها، انواع موش و چربیل و پرندگان از جمله: کبک، تیهو، انواع پرندگان پا سری فرم، پرندگان شکاری، کبوتریان، خزندگان شامل: انواع آگما، اسکینگ ها و مارهایی مثل گرزه مار، جعفری و افعی بوده است که در حال حاضر بعضی از گونه ها در منطقه نایاب و بعضی کمیاب شده اند و در حال حاضر پستانداران عمده آن کل و بز است. تخریب منطقه هنگام ساخت سد و تاسیسات آن، غرق شدن پهنه وسیعی معادل 25Km2 سطح دریاچه (مساحت زمین غرق شده بسیار بیشتر و محاسبه آن مشکل است )، موجب شده است که بسیاری از این جانوران زیستگاه خود را از دست بدهند و یا بعلت خطرات احتمالی زمان فعلی بهره برداری، و ناایمن شدن زیستگاه، مجبور به مهاجرت شده و یا تحت خطر کاهش زادوولد قرار گرفته باشند. از بین رفتن بخش وسیعی از پوشش گیاهی نیز موجب تغییر در زیستگاه جانوران شده است. انتظار می رود به مرور در صورت حفاظت منطقه تنوع و تعدد گونه های جانوری افزایش یابد.

اما اثر دیگر احداث سد بر جانوران تالاب شادگان بوده است که بطور مستقیم (کم آبی تالاب) و بطور غیر مستقیم (آلوده شدن و تغییر رژیم آبی) یکی از عواملی است که موجب کاهش تعداد و انواع گونه های آبزی، پرندگان و جانوران کنار آبزی تالاب شده و شاخص زیست محیطی آن را در مرتبه پائین تری قرار داده است .

8. اثرات بر گیاهان:

منطقه کوهستانی تنگ تکاب از نظر پوشش گیاهی غنی و متنوع است. پوشش بصورت علفی، بوته ای، درخت و درختچه در همه جای آن پراکنش دارد. بگونه ای که این تنوع و پوشش در بخش شرقی سد بیشتر به چشم می خورد که احیاناً به علت بالاتر بودن رطوبت منطقه است که با باد غالب که شمال غربی است به آن سو پراکنده می شود. عمده گیاهان موجود در منطقه شامل: درخت و درختچه های خنجوک، بادام، انجیر کوهی، بنه، رملیک، بندرت کنار، و غالب منطقه پوشیده از خنجوک می باشد. گیاهان علفی مانند انواعی از گراس ها، یونجه، یولاف، گون، دانه باز یا کلوک، بارهنگ، کنگر، گل گاوزبان، و دیگر پهن برگان، گونه های بوته ای مانند انواعی از گون خاردار، قیچ، فیش، شکر تیغال و جارو وحشی است. ساخت وسازهای زمان احداث سد موجب پاکتراشی بخش وسیعی از این گیاهان شد و تعداد زیادی از گیاهان نیز در دریاچه سد غرق شدند. در حال حاضر نیز به علت عبور و مرور و تعریض جاده های دسترسی و احداث تاسیسات جانبی و تفریحی، بخش وسیعی از پوشش گیاهی تخریب شده است . البته افزایش رطوبت ناشی از دریاچه سد در منطقه می تواند موجب رشد گیاهان و گونه های جدید یا سازگار را در سواحل دریاچه و منطقه اطراف فراهم سازد که در اینصورت زیستگاه مناسبی برای جانوران نیز فراهم می شود هر چند این امر در دراز مدت محتمل است.

اخیراً 100 هکتار از اراضی اطراف دریاچه سد مارون به منظور ترویج گونه های بومی توسط منابع طبیعی شهرستان بهبهان تحت پوشش نهالکاری بادام و 130 هکتار از پایین دست سد تحت پوشش نهال های کنار، اکالیپتوس و آکاسیا قرار گرفته است که البته اکالیپتوس و آکاسیا بومی منطقه نیست.

تغییر رژیم آبی رودخانه موجب کاهش و تغییر گیاهان رویش یافته در رودخانه و همچنین تالاب شادگان شده است که تغییر پوشش گیاهی بطور مستقیم و بطور غیر مستقیم بر جانوران منطقه نیز اثر می گذارد.

9. اثرات سد مارون بر بهداشت ساکنین منطقه:

در مجاورت دریاچه سد که امکان ماندابی شدن آب و تکثیر عوامل بیماریزای ناقل وجود دارد، روستای پشکر قرار دارد که روستایی کم جمعیت است و ضمناً در بخش جنوب غربی دریاچه واقع شده که برخلاف جهت باد غالب منطقه است و در نتیجه مشکلات بهداشتی از این طریق زیاد نیست. اما بالا آمدن سطح سفره آب در مناطق شمالی دشت بهبهان موجب تجمع آب و کاهش جذب آن شده و موجب لجنزار شدن بخش های نه چندان وسیع از اراضی منطقه و باتلاقی شدن آن گردیده است. لازم به ذکر است که آب رودخانه مارون که در پشت سد تجمع می یابد از لحاظ سلامت در وضعیت کیفی خوب قرار دارد و امکان ایجاد بیماریهای میکروبی در این ایستگاه کم است اما از بعد از ایستگاه مارون بهبهان که فاضلاب شهرهای مسیر عبور رودخانه به آن اضافه می شود کیفیت آب کاهش چشمگیری می یابد تا جائی که آب رودخانه جراحی که از ایستگاه شادگان مورد سنجش قرار گرفته کیفیت متوسطی دارد.

نتیجه گیری:

حوضۀ آبریز مارون از حوضه های مهم در استان خوزستان به شمار می آید بطوریکه نقشی حیاتی در بخش کشاورزی و تولید انرژی دارد. علاوه بر این حوضۀ آبریز آن در بخش بالادست، کوهستانی بوده است و از غنای بیولوژیکی و اکولوژیکی بالایی برخوردار است و در پائین دست آن نیز تالاب شادگان باارزش زیست محیطی بین المللی قرار دارد.

از آنجا که شاخص های زیست محیطی جزء مهمترین شاخص های توسعه می باشد و در حال حاضر توجه جامعه جهانی به سمت کاهش اثرات سوء پروژه های توسعه بر محیط زیست قرار گرفته است در ایران نیز بر همین اساس و برای به حداقل رساندن پیامدهای سوء زیست محیطی پروژه های سدسازی، مطابق با بند (ه) ماده (2) صورتجلسه 2/10/76 شورای عالی حفاظت محیط زیست، سدها و سازه های دیگر آبی مشمول ارزیابی اثرات زیست محیطی EIA شده و کارفرمایان آن ها موظف گردیده اند به همراه گزارش امکان سنجی و مکان یابی نسبت به تهیه گزارش ارزیابی در مورد سدهایی با ارتفاع بیش از 15 متر و یا مساحت دریاچه بیش از چهارصد هکتار اقدام نمایند. اما سد مارون بعلت اینکه قبل از اجرایی شدن قانون تهیه ارزیابی، احداث شد، فاقد گزارش جامع ارزیابی زیست محیطی است. درنتیجه مشاهده شده است که سد درمواردی مثل گسترش کشاورزی ، امکان بالقوه گردشگری وتوریسم ورزشی و ایجاد اشتغال در کوتاه مدت اثرات مثبت در منطقه داشته و در موارد متعددی موجب آسیب رساندن به محیط زیست منطقه در کوتاه مدت و دراز مدت شده است، اثراتی مانند: تخریب پوشش گیاهی، کاهش تنوع و تعدد جانوران بومی، ازبین رفتن یا قطع امکان دسترسی به نقاط باستانی، بالا آمدن سطح سفره آب و شور شدن آب پایین دست، تغییر رژیم آبی که به تالاب شادگان می ریزد و... بدین ترتیب لازم است جهت کاهش پیامدهای منفی و تقویت پیامدهای مثبت احداث سد، اثرات آن مورد بررسی قرار گرفته و مواردی که در برنامه ریزی های اولیه بطور جامع و همه سونگر لحاظ نشده، مورد مداقه و تدبیر قرار گیرد.

لازم به ذکر است که بهبود وضعیت اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی مناطق تحت تاثیر سد مارون به مدیریت کلان نگر احتیاج دارد که مطمئناً بدون وجود مطالعات علمی و دقیق پیرامون آن ها امکان پذیر نمی باشد.

پیشنهادات جهت بهبود وضعیت زیست محیطی مناطق تحت تاثیر سد مارون:

1- انجام مطالعات علمی – پژوهشی برای شناسایی گونه های گیاهی و جانوری منطقه

2- تعریف و تعیین مرزهای اکولوژیک پروژه و ارائه طرح های جامع مدیریت برای بهبود وضعیت زیست محیطی آن

3- حفاظت و حمایت گونه های گیاهی و جانوری خصوصآً گونه های کمیاب منطقه

4- آموزش و ارتقاء سطح آگاهی ساکنین منطقه تحت تاثیر جهت کاهش آسیب رسانی به محیط زیست و افزایش مشارکت مردمی در ارتقاء شاخص های زیست محیطی منطقه

5- فعال سازی اکورتیسم منطقه در ابعاد تاریخی، تفریحی، طبیعی و ورزشی ضمن رعایت همه جوانب که توریسم منجر به آسیب رسانی به منطقه نشود

6- گسترش مرزهای اجتماعی در بهره گیری از امکانات بوجود آمده از سد (عامۀ مردم امکان بهره گیری از مزایا را داشته باشند)

7- جانمایی صحیح کمپ ها، ساختمان ها و محل های دفع زایدات مجاور سد برای جلوگیری از فرسایش خاک

8- محدود نمودن ماندآب در ذخیره گاه برای جلوگیری از تخریب کیفیت آب در مخزن دریاچه

9- کنترل حشرات به روش بیولوژیکی برای جلوگیری از انتقال بیماری هایی که توسط ناقلین گسترش می یابد

10-برنامه ریزی و آمایش سرزمین در اراضی بالادست سد جهت حصول به نتایج پر بازده و جلوگیری از تغییرات منفی در کیفیت آب

رودخانه وسدمارون

مطالب مشابه :

آدرس و شماره تلفن دانشگاههای آزاد سراسر کشور قسمت5

دانشگاههای آزاد ایران

بيشترين ميزان بارندگي طي ‪ ۲۴ساعت گذشته در خوزستان ‪ ۴۳ميلي متر بود

رودخانه وسدمارون

پراكنش جمعيت گونه‌هاي جانوري در مناطق حفاظت شده استان خوزستان