هنرهای سنتی ترکمن ها

هنرهای سنتی ترکمن ها به دو دسته تقسیم می شود. یک دسته که به پوشاک و تولید و تهیه آن مربوط می باشد و شامل ابریشم بافی ( پارچه بافی ) ، سوزن دوزی ( رودوزی سنتی ) ، کاموابافی ، نواربافی ، قیطان بافی ، پوستین دوزی ، سکه دوزی ( پول دوزی ) ، حصیر بافی ، جاجیم بافی است و دسته دوم که هنرهای مستقل محسوب می شوند و شامل قالی بافی ، بافت گلیم و پلاس ، نمدمالی ( تصاویر زیر ) ، صنایع چوبی و صنایع فلزی می باشد .

1- ابریشم بافی

استخراج الیاف ابریشم ، رنگ آمیزی ، بافت پارچه های ابریشمی و نیز پارچه های نخ و ابریشم از جمله کارهایی است که توسط زنان ترکمن در جهت تولید پوشاک انجام می گیرد. ابریشم و پارچه های بافته شده از آن ، در حقیقت ظرافت و لطافت را از طبع و حوصله زنان و دختران ترکمن به عاریه گرفته اند.

در گذشته زنان ترکمن پارچه مورد نیاز برای تهیه لباس را خود با دستگاه های محلی سنتی می بافتند و در صورتی که الیاف ابریشم باشد از مرحله پرورش پیله تا استخراج الیاف ، موم زدایی و رنگرزی الیاف و بافت پارچه را خود بر عهده داشتند.

زنان ترکمن برای بافت پارچه های ابریشمی ، پس از پرورش کرم ابریشم و تهیه پیله آن ، با استفاده از چرخ دستی ابریشم های بدست آمده را تاب داده و سپس با رنگ های طبیعی همچون قرمز دانه ، اناردانه ، پوست انار ، نیل و دیگر گیاهان صحرایی رنگزا ، رنگ می کردند و بعد از تهیه نخ ابریشم رنگی ، پارچه های ابریشمی را به صورت طاقه هایی به درازای دو یا پنج متر با عرض متغیر سی، چهل و گاه پنجاه سانتی متر با دستگاه ساده ای به نام «تارا» می بافتند و گاهی نیز در این پارچه های رنگی خطوط سفیذ و زردی می انداختند تا صاحب خود را از چشم های بد محفوظ دارد. تولید این پارچه های ابریشمی که از ثروت های ملی ترکمن ها محسوب می شود، در روزهای داغ تابستان بدن انسان را خنک و در هنگام زمستان باعث عدم نفوذ هوای سرد شده و بدن انسان را گرم نگه می دارد. از طرفی چون این پارچه ها از ابریشم خالص بافته شده و با رنگ های طبیعی نیز رنگ آمیزی می شوند، برای سلامتی انسان نیز مفید شناخته شده اند. لازم است به این نکته نیز اشاره شود که بافت این پارچه های دست باف امروزه کمتر در میان ترکمن ها دیده می شود.

2- سوزن دوزی

یکی از با سابقه و پرافتخار ترین نمونه های صنایع دستی کشورمان، هنر سوزن دوزی یا رو دوزی سنتی می باشد. هنر سوزن دوزی آراستن پارچه های ساده و تبدیل آن ها به منسوجاتی با رنگ ها و نخ های متنوع و نقش های چشم نواز است و در واقع سوزن دوزی را باید هنر آرایش جامه و لباس دانست. لازم به ذکر است که امروزه با وجود کثرت هنرهای ماشینی همچنان هم سوزن دوزی اصالت خود را حفظ کرده است و علاقه مندان فراوانی در بین جوامع مختلف دارد.

اصولا سوزن دوزی به سه شکل دیده می شود. نخست نوعی سوزن دوزی است که در آن زمینه پارچه کاملا از بخیه پوشیده می شود. دسته دوم که در آن زمینه پارچه ، مکمل نقش هایی است که بر روی آن دوخته می شود و دسته سوم که کم کار نامیده می شود و در آن ها فاصله نقش ها زیاد می باشد. در این گروه گاهی تزئینات جانبی نظیر سکه دوزی و ... نیز دیده می شود. این هنر یکی از مهم ترین هنرهای ستی زنان ترکمن بعد از ابریشم بافی است که با نقوشی متنوع، زیبا و رنگارنگ خلق می شود. سوزن دوزی ترکمن که به آن سیاه دوزی نیز اطلاق می شود، در بین ترکمن های به نام «کشته» معروف بوده و گستره داخلی آن استان گلستان و بخشی از خراسان می باشد.

سوزن دوزی ترکمن شامل زنجیره های فشرده و بسیار ریزی است که سطح رویی پارچه را کاملا پر می نماید و در زبان ترکمنی «سانجیم» نامیده می شود. معمولا برای شروع کار پارچه ای را به عنوان لایه، به پارچه اصلی از زیر وصل می نمایند، در مرحله بعد خط راستی به دور پارچه زنجیره دوزی می کنند که به آن «چکیم» گفته می شود، سپس طرح مورد نظر را که بیشتر ذهنی بوده و شامل نقوش و نمادهایی از گل و گیاه و از تکرار اشکال منظم، هندسی و قرینه حاصل شده، اجرا و بعد با استفاده از زنجیره پر می کنند.

پارچه های قابل دوخت برای سوزن دوزی ترکمن شامل پارچه های ابریشمین، نخی و انواع پارچه های ترکیبی است. معروف ترین پارچه های ابریشمی مورد استفاده در سوزن دوزی های ترکمن شامل پارچه های «کتنی» ، «قرمیزی» ، «ساوسانی» ، «ساری تخته» می باشد. اما اصولا تمام پارچه هایی که بتوان روی آن ها سوزن دوزی نمود، قابل استفاده هستند. نخ هایی که در سوزن دوزی ترکمن استفاده می شوند شامل نخ ابریشم، نخ دمسه و نخ های نایلونی هستند که در رنگ های متنوع و شاد استفاده می گردند. برای شروع کار ابتدا از دو رنگ سیاه و سفید که در اصطلاح ترکمنی «قارالاما» و «آقلاما» نامیده می شوند، استفاده می شود و سپس بر اساس سلیقه و نقشه از رنگ های متنوع استفاده می کنند. معمولا رنگ نخ اصلی که در سوزن دوزی ترکمن بکار می رود، قرمز شرابی و رنگ های فرعی آن رنگ های زرد، سبز و آبی می باشد.

هنر سوزن دوزی را دختران ترکمن از مادرانشان می آموزند و نسل به نسل منتقل می کنند. در جامعه سنتی ترکمن چه برای مردان و چه زنان، آن لباسی با ارزش محسوب می شود که مزین به دست دوزی و سوزن دوزی باشد. به طوری که حتی تن پوش مردان نیز خالی از نقش و نگار و سوزن دوزی نیست. البته لباس زنان در مقایسه با لباس مردان پرکارتر و زیباتر می باشد. این هنر حتی روی لباس کودکان، کهنسالان، روی ملحفه ، رو بالشتی و کیسه های دعا و حتی روی پرده و رختخواب پیچ نیز جلوه گر می باشد. زنان ترکمن از قدیم الایام به تهیه ابریشم که به عنوان ماده اصلی سوزن دوزی تلقی می شود، آشنایی داشته و لباس های خود را سوزن دوزی می کردند. رودوزی های ترکمنی در واقع به لباس های آنان جان می دهد و گویای گذشته های دور، آداب و رسوم ، باورها، اعتقادات و حتی آرزوهای پنهان آنان است. اما امروزه سوزن دوزی عمدتا در لباس های زنان و کودکان استفاده می شود و به ندرت طرح های جدید و ابتکاری را در سوزن دوزی های آنان می توان مشاهده نمود.

مهم ترین فرآورده های سوزن دوزی ترکمن شامل سوزن دوزی پیراهن، شلوار زنانه ، کلاه ، قبا و بقچه می باشند که مهم ترین نقوش به کار رفته در سوزن دوزی های مربوط به آن ها را می توان چنین برشمرد:

1- گل نقش : این طرح بیشتر روی کلاه سوزن دوزی می شود.

2- بورمه چیگین : بیشتر در قسمت های انتهایی پاچه شلوار زنانه و کلاه سوزن دوزی می شود.

3- قوچق ، قوچاق : این نقش بر روی شلوار زنانه ، کلاه ، روی یقه و سر آستین ها و روسری دوخته می شود.

4- تیرانابورون : اکثرا بر روی کلاه و شلوار زنانه سوزن دوزی می شود.

5- چاقماق : این طرح اکثرا بر روی پاچه شلوار زنانه دوخته می شود .

6- ساری ایچیان : بر روی پاچه شلوار زنانه به صورت پی در پی سوزن دوزی می شود.

7- بستانی : بیشتر در دوخت کلاه کاربرد دارد.

8- باغ نقش : این طرح بیشتر بر روی پاچه شلوار نقش زنانه سوزن دوزی می شود.

9- گل پاییدی ( گل شکفته ) : بیشتر بر روی یقه پیراهن زنانی که بچه دار نمی شوند به امید بچه دار شدنشان و به طور کلی بر روی پاچه شلوار زنانه سوزن دوزی می شود.

10- قوش قانات ، دورت گوز ، قویموق ، قیچی ، عالم نقش ، اردک نقش ، موی نقش ، کعبه نقش ، توتار نقش ، عمره ، شلپه نقش ، برگ ، ییلان اوک ، قوراما ، گول ، کردناقش ، تکه نقش ، دویه کله ، آلاجا : این نقوش همگی بر روی پارچه شلوار زنانه سوزن دوزی می شوند.

در میان تمامی موارد ذکر شده پس از کلاه، بر دمپای شلوار زنانه، دور یقه و روی سینه پیراهن زنانه بهترین سوزن دوزی ها را می توان دید که به دلیل اهمین این پوشاک ، سوزن دوزی های روی آن ها نیز متنوع تر و شادتر هستند.

امروزه بیشتر پارچه های سوزن دوزی شده و لباس های سنتی که مردم ترکمن ایران، برای مراسم خود لازم دارند، از ترکمنستان وارد می شود. زیرا تقریبا سوزن دوزی در اندازه بزرگ در ایران کنار گذاشته شده و اکثر زنان ترکمن لباس های سوزن دوزی خود را در شهرها به قیمت کمی به دلالان فروخته اند. در طی سال های اخیر نیز سوزن دوزی ترکن به تدریج در حال فراموشی است، به طوری که با وجود کاربرد نسبتا وسیع آن، تعداد اندکی از هنرمندان به تولید فرآورده های آن می پردازند.

احیا این هنر و تولید فرآورده های سوزن دوزی ترکمن ضمن زنده نگهداشتن این هنر سنتی، باعث حفظ و احیای لباس های زیبای ترکمنی می شود زیرا این لباس ها و سوزن دوزی های زیبا آن ها را در هر جای دنیا که باشد ما را به یاد مردم ترکمن می اندازد و در ضمن می توانند درآمدی برای قشر وسیعی از زنان و دختران ترکمن باشند.

3- نوار بافی

یکی از هنرهای دستی زنان ترکمن نواربافی است . زنان ترکمن با استفاده از ابزارهای بسیار ساده و از طریق نواربافی، نوارهای ابریشمی دست بافی را تولید می کنند که دور سجاف یقه، لبه شلوارها، سرآستین ها، چاک پهلوها و ... برای تزیین دوخته می شود. تعدادی از این نوارها و محل استفاده آن ها را می توان چنین ذکر نمود:

1-3- بالاق یوپ : نواری که در انتهای پاچه شلوار زنانه دوخته می شود.

2-3- اوچقورباق : بندی که از درون لیفه شلوار عبور می کند.

3-3- بقچه باغ : نوارهایی که دور بقچه لباس می بندند.

4-3- چویچه بورون بورک : بندی که در قسمت لبه کلاه دختران و پسران می دوزند.

5-3- یقه یوپ : بندی از ابریشم که به جای دکمه دو لبه یقه را به هم و گل یقه را نیز بدان وصل می کنند.

6-3- چاریق باغ : بندهای چاروق که به دور پا پیچیده می شوند.

7-3- ترمه قوشاق : نواری که به صورت کمربندی از ابریشم است و بر روی آن زیورهایی از طلا و نقره وصل می شود.

این نوارها علاوه بر زیبایی در تعیین ارزش یک لباس نیز جایگاه ویژه ای دارند، به طوری که هر چه از نوارهای دستی بیشتری برای آرایش لباس استفاده شده باشد، ارزش آن لباس نیز بالاتر خواهد رفت و هر چه ضخامت الیافی که در بافت نوار بکار می روند کمتر باشد نوار باریکتری به دست می آید که مرغوب تر نیز خواهد بود.

4- قیطان بافی

نوار دیگری که در تمام اجزای پوشاک ترکمنی به کار رفته و با دست نیز بافته می شود، نواری نخی یا ابریشمی است که به آن قیطان می گویند. این نوار به صورت مغزی باریکی به لبه کلاه، مچ بند، دست بند، پاچه شلوار و آستین دوخته می شود تا حاشیه لباس ها را از سائیده شدن بر اثر اصطکاک حفظ نماید. قیطان، در واقع الیاف بافته شده گیسو مانندی است که لابه لای یکدیگر بافته می شوند. اگر الیاف ضخیم باشند، قیطان پهن می شود و در صورتی که الیاف نازک باشند قیطان باریک خواهد شد. گاهی اوقات نیز الیاف ابریشمی الوان را لابه لای نخ ها قرار می دهند و قیطان رنگانگ می بافند .

5- جاجیم بافی

جاجیم بافی در واقع نوعی پارچه، ضخیم تر از پارچه های معمولی است که از الیاف پشم برای بافت آن استفاده می شود. این بافت اغلب به صورت راه راه با رنگ های متفاوت است که گاهی اوقات گل های ریزی نیز بر آن بافته می شود. در بافت جاجیم الیاف تار با توجه به نقش از نخ های پشمی رنگارنگ و پود از نخ های پشمی یکرنگ انتخاب می شوند. به همین دلیل پارچه های بافته شده همانند نوار، عرض کمی دارند. لازم به ذکر است که زنان ترکمن از جاجیم برای بافت بند قنداق، بند گهواره و انواع نوارهای پهن و ضخیم استفاده می نمایند.

6- کاموا بافی

کاموا بافی شامل بافت انواع جوراب ، دستکش ، کلاه، شال کمر و شال گردن است که با الیاف پشمی، توسط زنان ترکمن بافته می شود.

7- پوستین دوزی

هوای سرد و دام فراوان باعث به وجود آمدن پوستین و پوستین دوزی می شود. پوستین دوزی در واقع یک هنر قدیمی و از مشاغلی است که توسط زنان ترکمن انجام می شود. آن ها برای تولید پوستین، پوست گوسفندانی را که دارای پشمی یکرنگ و خوب باشند را جمع آوری کرده و برای تهیه پوستین آماده می نمایند. لازم به ذکر است که پوشیدن این پوستین ها توسط مردان ترکمن و در فصول سرد رایج می باشد.

8- سکه دوزی یا پول دوزی

سکه دوزی رسمی کهن است و در هر دوره از سکه های رایج همان دوره جهت این امر استفاده می شود. اکثر عشایر نیز از سکه برای ساخت گردن بند، گوشواره و سایر زیورآلات استفاده می نمایند. زنان ترکمن علاوه بر ساخت زیورآلاتی که به صورت جداگانه استفاده می شوند، بر روی سینه برخی لباس های خود نیز، سکه هایی می دوزند. برای این منظور یا حلقه ای به آن جوش داده و حلقه را به لباس می دوزند و یا آنکه سکه ها را سوراخ کرده و سکه را طوری می دوزند که سوراخ ردیف های قبل با سکه های ردیف های بعدی پنهان شده و دیده نشود. البته در صورتی که از سکه های قدیمی و نقره برای این منظور استفاده شود به آن حلقه ای جوش می دهند تا سکه آسیب نبیند.

9- حصیر بافی

این نوع بافت را غالبا زنان ترکمن در گروه های چند نفری انجام می دهند که گاه در جهت تهیه حصیر برای مصرف در منازل است و گاه نیز از آن برای تهیه کلاه حصیری زنانه استفاده می شود.

پایان

منبع : کتاب پوشاک و زیورآلات مردم ترکمن ، رامونا محمدی

هنرهای سنتی ترکمن ها

مطالب مشابه :

خرید پکیج طلایی آموزش کامل بافتنی نوزاد و کودک شامل 6 ساعت فیلم آموزشی با کیفیت

مقاله صنعت چادرشب بافی ( قاسم آباد _ رودسر)

کرم ابریشم همراه با فیلم مراحل زندگی آن

هنرهای سنتی ترکمن ها

تحقیق واحد 8 حرفه وفن نوغانداری

فصل ششم : ساختار اقتصادی

چادرشب یا چاشو

اصطلاحات و نکته های خیاطی