باغ نگارستان

باغ نگارستان در سال 1187 هجری شمسی (1222 ه.ق)، آغاز قرن نوزدهم میلادی، در زمان حکومت فتحعلیشاه قاجار، خارج از خندق محدوده مرکزی ارگ برای رهایی از گرمای تابستان تهران ساخته شد.
جیمز موریه در سفرنامه خود نوشته است: «دو عمارت ییلاقی در تهران است، یکی قصر قاجار و دیگری نگارستان در تازه بنا می کنند. قرار بر این بود که این باغ یکی از قصرهای بیرونی سلطنتی باشد، از این رو در یکی از اطاق ها آن نقاشی بزرگی ترسیم شده بود که این باغ یکی از قصرهای بیرونی سلطنتی باشد، از این روی در یکی از اطاق ها آن نقاشی بزرگی ترسیم شده بود که مجلس سلام فتحلیشاه را نشان می دهد.
بر اساس نقشه ترسیمی عبدالغفار که در سال 1891 میلادی تهیه شده است، حد شمالی آن به
زمین های بایر، حد شرقی آن با توجه به موقعیت اصطبل جناب اعتمادالسلطنه و چند قطعه
اراضی بی نام به خیابان دروازه شمیران، حد جنوبی آن به جلوخان باغ نگارستان (میدان
بهارستان) و حد غربی آن نیز به یک خیابان بی نام منتهی می گردد. چنین به نظر می رسد
که بخشی از اراضی ابتیاعی در حد غربی نیز با استناد به فضای سرسره جزء باغ باشند که
احتمالاً در زمان تهیه نقشه معمور نبوده اند.دیولافوا پس از دیدار از این باغ می
نویسد: «این بنا سر در بزرگی دارد که در جنبین آن دو قراولخانه واقع شده و سربازان
مستحفظ در آن منزل کرده اند.» در پشت سر در اصلی باغ، در قسمت جنوبی آن قرار داشت که دو طبقه بود. در طبقه بالا سه اتاق و در طبقه پایین دو اطاق ساخته بودند. در
مقابل این سردر روزهای عید قربان، شتر قربانی می کردند.
«چون از این سر در می گذشتیم و به داخل باغ به طرف شمال می رفتیم خیابان شمالی و جنوبی آن سردر را به داخل باغ می پیوست و در حاشیه این خیابان و در طول آن اطاق های متعدد ساخته شده بود که گچبری های بسیار چشمگیر داشت.
چون به مرکز باغ می رسیدیم ابنیه اصلی این قصر در آنجا بود و مشهورترین این ابنیه عمارت حوضخانه است که نام دلگشا داشت و آن را درست در وسط این باغ ساخته بودند. در همین ساختمان است آن تالار سلام پادشاهی که در دو طرف آن پرده نقاشی مجلس سلام مذکور در فوق جلوه گری می کرد.»
تالار مهم دیگر این مجموعه قلمدان نام داشت که گفته شده است به همراه تالار دلگشا به آینه کاری های ظریف، نقوشی مطلا، درهای ارسی، تزیینات و اشیای گرانبها مزین شده بود. بر دیوارهای هر تالار، تابلوهای بسیار نفیس اثر استادان مشهوری چون میرزا بابا نقاش،عبدالله
خان نقاش باشی، استاد میرزاجانی، و مهر علی آقا نقاش نصب شده بود که گویا به خاطر وجود همین آثار گرانبها بود که بر این مجموعه نام نگارستان نهادند.
از دیگر بناهای آن مجموعه می توان به حمام در ضلع شمالی و غربی و گل خانه بزرگ در ضلع شمال غربی که به نارنجستان معروف بود، اشاره کرد. آب باغ از دو نهر مشهور آب کرج و نهر اوین (احتمالاً قنات حاج علیرضا) تأمین می شده است، آب قنات حاجی علیرضا علی الاتصال از آن جا می گذرد.
گفته شده است که محدوده باغ در زمان صدرات حاجی میرزا آغاسی تغییراتی نموده است. او دستور داد تا علاوه بر حصار اصلی باغ، عمارت نگارستان، حصار دیگری بکشند که به حصار دوم باغ معروف شد. این حصار از جانب شرقی پیاده روی شرقی خیابان دانشسرای عالی، از سوی غرب، پیاده روی خیابان غربی سازمان برنامه، از جانب شمالی منتهی الیه خیابان شریعتمدار و از جانب جنوبی نرسیده به پیاده روی جنوبی خیابان کمال الملک بود و تا سال 1313 قسمتی از حصار دوم وجود داشت.باغ نگارستان با استناد به روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه مورد توجه ناصرالدین شاه نبوده است.
اعتمادالسلطنه می نویسد: «صبح در خانه رفتم. شاه فرمودند عصر، نگارستان تشریف
خواهند برد در صورتی که البته هشت نه سال است که نگارستان تشریف نبردند. نگارستان
باغ بی صفا نبود.» فرید الملک همدانی که حدود یک سده پس از احداث باغ از آنجا دیدن
کرده است از شرایط نامطلوب بر تالارها این گونه یاد می کند: جای خیلی افسوس است که
عمارت به این خوبی و تصاویر اشخاص بزرگ عهد خاقان مغفور عنقریب مضمحل و منهدم خواهد شد ».
این که سالهای بعد چگونه این باغ دچار سرنوشت های گوناگونی شده است به طور دقیق مشخص نیست. اما بنابر نوشته های اهل نظر ادامه حیات این باغ و چگونگی تغییرات
آن تا حدودی روشن شده است.عیسي صدیق می نویسد: «در سال 1307 شمسی (1347 ه.ق)، که من ریاست تعلیمات عمومی مملکت را بر عهده داشتم نگارستان در اثر بی آبی و بی قیدی چند ساله چون صحرای قفری بود که عمارت نیمه خراب مدرسه علمیه در شمال آن قرار داشت.در آن سال بر حسب پیشنهاد نگارنده نقشه ساختمان یک مدرسه متوسطه کامل با رعایت سبک معماری ایران و اصول مدرسه سازی توسط مهندس مارکف تهیه و اجرا شد.
بعداً دو آپارتمان در حد انتهای شمالی نگارستان برای سکونت معلمان فرانسوی و در شمال مدرسه صنایع مستطرفه عمارتی سه طبقه برای تأسیس شبانه روزی. شاگردان آغاز شد ولی نیمه تمام ماند.
حوض خانه عمارت نگارستان. نقشه خيابان بنىي و چمن کاری و درختکاری را
سید علی اکبر باغبان تهیه کرد و گودبرداری و کودریزی را آغاز نمود.» با توجه به اين
موارد می توان نتیجه گرفت که باغ نگارستان به روزی افتاده بود که همه و از جمله
مارکف به خود جرأت دادند تا ساختمان های قدیمی را تخریب و به جای آن عمارت های تازه
بسازند. در جایی اشاره شده است که : «وقتی دارالمعلمین عالی به نگارستان انتقال
یافت مدتی صرف بیرون بردن خاک و سنگ و نخاله بنایی و هموارکردن اراضی شد. سپس
عمارات سه گانه بدین شرح تقسیم شد: دو آپارتمان شمالی که دارای شش اطاق بود. به
دفتر ریاست و مدیر داخلی و دبیرخانه و شورای دارالمعلمین عالی اختصاص یافت.عمارت
مرکزی که شامل پانزده کلاس و دو تالار بزرگ بود به محل تدریس و کتابخانه و اجتماعات
شاگردان تخصیص داده شد. عمارت جنوبی ساختمانش تکمیل و مخصوص آزمایشگاهها گردید.»
آنچه مسلم است کلیه فعالیت های آموزشی پیش گفته در عمارت های جدید انجام شده است.
بنابر این سعی می گردد به مواردی از مشخصه های معماری این بناها اشاره گردد.
احتمالاً اولین تجربه مارکف در طراحی ساختمان های آموزشی، باغ نگارستان می باشد.
گفته شده است : « مدرسه دارالفنون تا سال 1308 برقرار بود. در این سال میرزا یحیی
خان اعتمادالدوله قره گزلو وزیر معارف وقت بنای قدیم را درهم کوبید و به وسیله
مارکف روسی ساختمان نو بنا گذاشته شد. در سال 1313 جناب علی اصغرخان حکمت وزیر وقت فرهنگ در جانب شمال و جنوب عمارتی بر آن مزید فرمود.» با توجه به این که براساس گزارش صدیق اعلم دستور تهیه نقشه دانشسرایعالی در سال 1307 داده شده است، باید گفت که سنگ بنای اولین دانشگاه در باغ نگارستان تجربه شده است.
جسارت مارکف در این طراحی از جهاتی قابل توجه است.- در طراحی مدرسه دارالفنون هنوز اصل طراحی بر
استفاده از حیاط مرکزی استوار است، در حالی که در تجربه باغ نگارستان نه تنها حیاط
مرکزی نقشی ندارد، بلکه پاسیوها برای اولین بار به کمک طراحی می آیند.

- راهرو که در تجربه دارالفنون به بخش حاشیه ای عمارت کشیده شده است، در طراحی جدید
در مرکز قرار می گیرد. شایان ذکر است که در طراحی معماری سنتی ایران راهرو عنصر
اصلی و عمده ای به شمار نمی رود، در حالی که این المان برای اولین بار در ساختمان
آموزشی در سطح عالی تجربه می شود.

- برای اولین بار بنای کوشک در باغ مورد غفلت قرار می گیرد. طراحی جدید عنایی بر
این عنصر مهم و حیاتی باغ ایرانی ندارد.

- معماری مارکف پس از تجربه های فراوان با این ویژگی معرفی می گردد، در نماهای اصلی
طبقه همکف دارای پنجره هایی به شکل مربع مستطیل و در طبقه دوم پنجره ها دارای شکلی
با قوس ایرانی هستند. در معماری باغ نگارستان در هر دو طبقه پنجره ها یکسان و با
فرم قوسی دیده می شوند.

- آنچه از یادگارهای مدارس گذشته ای ران در این بنا دیده می شود، نوشتن اشعار با
مضمون تعلیم و تربیت می باشد. دراین خصوص گفته شده است: « با کمک بدیع الزمان
فروزانفر ابیاتی برگزیدم و به خط نستعلیق بسیار خوش برکاشی نویسنده نصب کردم. مثلاً
در بالای تالار بزرگ غربی عمارت مرکزی که به کتابخانه تخصیص یافت این بیت از سعدی
در کتیبه نوشته شد:

خنک نیک بختی که در گوشه ای
به دست آردازمعرفت توشه ای

نقشه های زیر موقعیت، پلان طبقه همکف و نماهای دانشسرای عالی را نشان می دهند. باغ
نگارستان در طول حیات خود وقایع سیاسی و فرهنگی گوناگونی را تجربه کرده است:

- محمد شاه در باغ نگارستان بر روی تخت طاووس تاج گذاری کرد.

- میرزا ابوالقاسم قائم مقام، وزیر محمدشاه، در ماه صفر 1251 هجری قمری در زیر زمین
عمارت دلگشا کشته شد.

- مدرسه صنایع مستطرفه در زمان وزارت حکیم الملک تحت ریاست کمال الملک در سال 1329
هجری قمری (1295 هجری شمسی) در عمارت حوضخانه گشایش می یابد.

- نخستین مدرسه فلاحت در زمان مظفرالدین شاه در سال 1318 هجری قمری (1301 هجری
شمسی) توسط داشر اتریشی در این مکان تأسیس شد.

- در سال 1304 هجری شمسی به عنوان وزارت عدلیه نامیده شد.

- در سال 1307 هجری شمسی به عنوان محل دایمی دارالمعلمین و دانشسرای عالی در نظر
گرفته می شد. بدین ترتیب دو دانشکده مهم ادبیات و علوم اجتماعی در آن جا تشکیل شد.

- اولین فرهنگستان ایران در سال 1314 هجری شمسی در اطاق شورای دانشسرا شکل گرفت.

- از سال 1335 هجری شمسی به ترتیب موسسه لغت نامه دهخدا، موسسه جغرافیا و موسسه
زبان های خارجی در این جا به فعالیت علمی خود ادامه دادند.

- در سال 1337 هجری شمسی باغ نگارستان به موسسه تحقیقات اجتماعی واگذار شد.

- باغ نگارستان در سال 1377 هجری شمسی به شماره 2082 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

- پژوهشکده فرهنگ و هنر در سال 1377 هجری شمسی در باغ نگارستان مستقر شد. در سال 1381 هجری شمسی این پژوهشکده به موسسه پژوهشی فرهنگ وهنر تغییر نام یافت

پانوشت ها:
. انوار، عبدالله، کتاب تهران، مقاله «باغ نگارستان» صص
16-41، جلد چهارم روشنگران، 1373.
. دیوالافوا، مادام، سفرنامه، ترجمه فره¬وشی، همایون، قصه¬پرداز، 1375.
. ذکاء، یحیی، تاریخچه ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، انجمن
آثار ملی، 1349.
. فرید الملک همدانی، میرزا محمدعلیخان، خاطرات فرید، زوار، تهران، 1354.
. دیوالافوا، 1378، ص 150.
. اعتمادااسلطنه، روزنامه خاطرات، امیرکبیر، 1345.
. فرید، ص 204، 1354.
. ذکاء، ص 198، 1369.. صدیق عیسی، یادگار عمر، جلد دوم، دهخدا، 1354.
. روشنی زعفرانلو، قدرت الله، امیر کبیر و دارالفنون، شماره 8، انتشارات کتابخانه
مرکزی و مرکز اسناد، دانشگاه تهران، 1354.
. صدیق، عیسی، یادگار عمر، جلد دوم، دهخدا، 1354.

باغ نگارستان

مطالب مشابه :