گنجینه و کانون صنایع دستی مردم این سرزمین

به گزارش سه نسل، خانه ملی سنتی ترکمنی که به آن از دیرباز تا به امروز "اوی" گفته می‏شود با توجه به جایگاه اجتماعی و معیشتی بین مردم ترکمن از شهرت والای تاریخی برخوردار است و هم اکنون مردم ترکمنستان از آن به عنوان مهمترین هنر دستی و نماد خانه و کاشانه مردم این کشور تجلیل کرده و به اشکال مختلف سعی می‌کنند که این هنر زیبا خانه‌سازی را حفظ کنند و به نسل‌های بعد نیز منتقل کنند.

مردم ترکمنستان با کسب استقلال خود ظرف 20 سال گذشته خیلی تلاش کرده‌اند که به سابقه دیرینی و پر افتخار تاریخی، سنتی و ملی خود برگردند و فرهنگ اصیل خود را احیا کنند که در موارد زیادی نیز موفق شده‏اند و هنر دستی مردم ترکمن ظرف 2 دهه گذشته احیا شده است که خانه ملی سنتی ترکمن یکی از آنها است که سعی می‏کنیم در این گزارش به ابعاد مختلف آن در قالب این گزارش و گزارش تصویری اشاره کنیم.

مردم ترکمن برای خانواده و خانه خود احترام خاصی قائل بوده و هستند و هم‏اکنون نیز خانه ملی ترکمنی هر چند که به معنای اهداف قدیمی خود استفاده نمی‌شود اما به عنوان نماد تاریخ، فرهنگ و تمدن تاریخی و دیرینه مردم ترکمن حفظ شده و در واقع در هر مراسم و جشن‏های ملی، مردمی و اجتماعی در محل برگزاری آئین‌ها ساخته و تزئین می‏شوند و مردم با دیدن آنها لذت می‏برند و خانه‏های ملی ترکمنی در واقع زینت اصلی جشن‌ها و مراسم‏های مردم ترکمنستان تبدیل شده‏ است و در حال حاضر هیچ جشن و مراسمی در ترکمنستان بدون ساختن خانه سنتی برگزار نمی‏شود.

خانه ملی سنتی ترکمنی که در موارد زیاد "قره اوی " و یا "آق اوی" نیز نامیده می‏شوند و به دلیل ساختار خاص در برابر حوادث طبیعی نسبتا مقاوم و ساکنان خود را از گرما و سرما در امان نگه داشته است.

این خانه سنتی در گذشته به دلیل سهولت در نصب و کاربرد در جابجایی‌ها و مهاجرت‌ها، منزلی امن محسوب می‌شد که به آسانی قابل جمع کردن و حمل بود.

در آیین جشن ملی آب ترکمنستان که هر سال به مناسبت گرامیداشت جایگاه آب در این کشور از سوی دولت ترکمنستان به صورت گسترده در سراسر این کشور و نیز عشق‌آباد پایتخت این کشور برگزار می‌شود با گروهی از ریش سفیدان حاضر در این مراسم که در مقابل "اوی" روی تخت نشسته بودند در مورد خانه سنتی ترکمنی صحبت کردیم که ایشان با تأکید بر اهمیت تاریخی اوی بر حفظ هویت ملی ترکمنی و نیز تربیت نسل‌های بعدی مردم ترکمن تأکید کردند.

یکی از این ریش سفیدان گفت: در گذشته خانواده‌های ترکمن هریک دارای "اوی" مستقلی بودند که با فاصله کمی از خانه‏های یک دیگر بر پا می‌کردند و به این مجموعه که با هم خویشاوند بودند "اوبه" می‌گفتند.

در زبان ترکمنی به این خانه‏ها همچنین "آغاج اوی" (خانه چوبی) نیز گفته‏اند و از نظر اعتقادات ترکمن‌ها خانه‏های ایشان به خصوص قره اوی مظهر سلامتی و سخاوت بوده ‏است.

در زمینه نشانه سخاوتمند بودن ساکنان این خانه سنتی همین بس است که درب این خانه‏های ترکمن‌ها همواره فاقد قفل بوده و این مسأله مهمان‌نوازی این قوم را می‌رساند.

ریش سفید دیگر نیز به صحبت ما ملحق شد در مورد دلایل انتخاب این خانه‏های چوبی که با نمد پوشانده می‏شوند، گفت: ترکمن‌ها در قدیم اغلب کوچ‌نشین و مهاجر بودند و مانند عشایر کنونی از سرزمینی به سرزمین دیگر کوچ می‌کردند این شیوه زندگی با معیشت آنان که دامداری بود ارتباط تنگاتنگی داشت و آنان در جستجوی چراگاه‌ها و مراتع جدید برای دام‌های خود مجبور به کوچ بودند و برای جابجایی آسان‌تر نیاز به منزلی داشتند که به راحتی جمع شده و قابل جابجا کردن به مناطق دیگر باشد.

وی در ادامه گفت: ترکمن‏های کوچ نشین در طی سال‏ها زندگی در صحرا و شرایط مختلف آب و هوایی در ساخت منزلگاه خویش به طرحی دست یافته‌اند که می‌توان اذعان کرد یکی از کامل‌ترین نوع منازل سیار بوده ‏است.

مراسم‌های ملی در ترکمنستان به‌ویژه در عشق‏آباد با شکوه خاصی برگزار می‌شوند و هنرمندان و فرهنگیان از پنج استان این کشور در عشق‌آباد جمع شده و هر کدام از آنان خانه ترکمنی خود را در محل جشن برپا می‌کنند و داخل آن را نیز با انواع هنرهای دستی ترکمنی تزئین کرده در واقع داخل آن را به نمایشگاه صنایع دستی تبدیل می‌کنند که شادی و علاقه بازدیدکنندگان از ظاهر و داخل اوی ترکمنی را دو چندان می‏کند.

اوی با سقفی گنبدی را می‏توان نمادی از کیهان و گنبد آسمان دانست، هنگام نشستن اعضا در این دایره جای بالا و پایین وجود ندارد و همه در یک مرتبه جای می‏گیرند و در دوره‌ای طولانی ترکمن‌ها آموختند تا از اوی خویش برای رصد مکان ستارگان و تعیین جهت و ساعت روز استفاده کنند.

اوی مکان تولد و رشد و وفات یک ترکمن بوده‏ است و اکثر صنایع دستی موجود ترکمن‏ها نیز به نوعی با اوی در ارتباط بوده ‏که از جمله آن قالیبافی است.

اطراف اوی با نمد پوشانده شده با 3 قطعه حصیر محکم می‏شود و سرانجام طناب‏هایی از بیرون، اوی را به زمین محکم می‌کند تا در برابر بادهای شدید مقاومت بیشتری داشته باشد.

اوی‌هایی را که با نمدهای سفید و تمیز برای عروس و داماد و اشخاص مرفه درست می‌کنند "آق اوی" می‌نامند.

نوعی دیگر از اوی که افرازد کم بضاعت و نیز دامداران در موقع کوچ و اقامات موقت برپا می‏کنند "گوتیکمه" نامیده می‏شود که فاقد چهار چوب پایه‌ای است.

اوی را در روز و ساعتی که شگون داشته باشد برپا می‏کنند و گوسفندی را نیز قربانی کرده و با آن مهمانی می‏دهند و انداختن نمد بالای توی نوک (بالاترین قسمت سقف اوی) بر عهده زن بزرگ فامیل است.

با بیشتر شدن جمعیت انسان‏ها قومیت‏ها و طوایف مختلف نیز به‌وجود آمدند و قوم ترکمن نیز یکی از این اقوام می‏باشد، اکثریت قوم ترکمن دامداری را به عنوان شغل خود انتخاب کردند و داشتن خانه‏های ثابت برای قوم ترکمن که دامدار بودند و مجبور بودند برای تهیه علوفه و چرای دام‌هایشان دائما در حال کوچ باشند مشکلاتی را به‌وجود می‏آورد.

این مسأله مردان قوم را بر آن داشت تا بتوانند با در نظر گرفتن امکانات موجود خود خانه‌ای طراحی نمایند تا به صورت متحرک قابل جابجایی باشد و در حداقل زمان ممکن آن را بر پا نمایند و در زمان کوچ نیز به‌راحتی بتوانند آن را جمع نمایند و کار حمل و نقل آن نیز توسط حیواناتی چون اسب یا شتر امکان‌پذیر باشد و در عین حال از استحکام زیادی نیز برخوردار باشد تا بتواند در مقابل عوامل جوی همچون بادهای شدید، بارش‌هایی همچون برف و باران، زمین لرزه ایستادگی نماید و در تابستان و زمستان نیز مورد استفاده قرار گیرد.

اصیل ترین منزلگاه ترکمن‏ها، آلاچیقشان می‏باشد که در دوره دامداری و کوچ نشینی به عنوان پناهگاه شمرده می‏شود.

ویژگی‏های قره اوی یا آلاچیق ترکمن

ساختمان اوی شامل اسکلتی از چوب است که آن را چند قطعه نمد می‏پو‏شانند، اگر نمد برداشته شود اوی ترکمنی همچون یک قفس چوبی به‌نظر می‌رسد.

چهار نقطه تارم و 60 تا 70 قطعه چوب‌های کمانی شکل نام دارد و یک قطعه دیگر به نام تونوک که گرد است و بالاتر از همه جا می‏گیرد اسکلت آلاچیق را پدید می‏آورد.

بر پا کردن و برچیدن خانه سنتی در موارد زیاد به عهده زنان است که با کمک زنان همسایه و گاهی مرد یا پسر خانواده انجام می‏شود.

قره اوی را معمولا در زمینی بر پا می‏کنند که اندکی بلندتر از مکان‌های دیگر است و برای برپا کردن آن ابتدا 2 تا از تارمی‏ها را که چهار چوب در باید بین آن 2 کار گذاشته شود روی زمین قرار داده و چهار چوب را به آن 2 می‏بندند و بعد 2 تارمی دیگر آلاچیق را هم به آن‌ها متصل می‏کنند تا دور اسکلت آلاچیق تکمیل ‏شود.

نمدهایی که آن را با آلاچیق می‌پوشانند، چندقطعه است: اول چهار قطعه مستطیلی شکل که دورلق می‏نامند و گرداگرد آلاچیق را در محل تارمی‌ها می‌پوشاند.

بعد هم 2 قطعه دیگر به نام "اوزوک" که روی اوق‌ها با آنها پوشیده می شود، دور لق‌ها و اوزوک‌ها را ریسمان دوزی کردند تا وقتی که آنها را بر روی آلاچیق انداختند با ریسمانشان به اسکلت آلا چیق ببندند. آخرین قطعه نمدی که روی آلاچیق می‌اندازند.

وقتی پوشاندن نمدهای آلاچیق تمام شد دور آلاچیق را با 3 نقطه حصیری می‌بندند، 2 قطعه از این قامیش‌ها را که هریک هشت نه متر درازا دارد از یک سر به چهار چوب در و از سر دیگر در پشت آلاچیق به هم می‌بندند.

بعداز اینکه آلا‏چیق را با قامیش پوشاندند چند میخ چوبی در 2 طرف آلاچیق به زمین می‏کوبند و آلاچیق را با چند قطعه ریسمان به آنها می‌بندند تا در برابر بادهای شدید ایستادگی کند.

هر قطعه از این ریسمان‌ها را از این سو به زیر تارمی آلاچیق گره می‏زنند و سردیگر آن را از بیرون و از روی آلاچیق می‏گذرانند و در سمت دیگر به یکی از میخ‌های چوبی گره می‌زنند .

برای استقامت بیشتر آلاچیق در برابر باد، جسم سنگینی را در وسط آلاچیق می‏آویزند.

بعلاوه یک تیرک چند متری هم که در وقت جابجا کردن نمدهای پوششی آلاچیق به‌کار می‏آید از توی آلاچیق واز سمتی که باد می‏وزد به محل اتصال اوق به تارمی ضامن می‏کنند و سر دیگر آن را از سوی دیگر آلاچیق به پایین تارمی‌ها متصل می‌کنند با این کارها آلاچیقشان در برابر شدیدترین بادها هم استقامت می‏کند و شکل آلاچیق هم به این استقامت کمک می‏کند، زیرا می‏تواند جریان باد را بر خلاف سطوح عمودی و با تحمل فشار کم از خود عبور بدهد.

بر چیدن اوی از برپا کردن آن آسانتر است ابتدا باید ریسمان‌هایی را که با میخ‏های چوبی بسته شده ‏است باز کرد بعدهم قامیش‏ها را باید گشود و نمدهای پوششی آلاچیق را پایین کشید و اسکلت چوبی آن ر ا پیاده کرد.

چنانچه بخواهند آلاچیق را به جای دورتری ببرند چهارقطعه تارمی را جمع می‌کنند و اوق‌ها را در 2 بسته و بر شتر یا یک ارابه بار می‌کنند و تونوک را هم بر روی آنها می‏گذارند و نمدها و قامیش‌ها و وسایل دیگر را هم بر شتری دیگر و یا در همان ارابه بار می‌کنند و به راه می‏افتند.

گنجینه و کانون صنایع دستی مردم این سرزمین

مطالب مشابه :

ساخت اصولی لانه

ساخت ماکت بازو

پرورش ماهی در قفس

کار گروهی - واحد کار حیوانات وحشی- کاردستی قفس

سنتور

گنجینه و کانون صنایع دستی مردم این سرزمین

همه چیز درباره فنچ