مسئولیت پذیری در خانواده

اهمیت خانواده در اسلام

خانواده، اجتماع كوچكی است كه اجتماعات بزرگ تر در آن نهفته است. از این رو، هر گونه كردار نیك یا بد خانوادگی در سوق دادن اجتماع به نیكی یا بدی مؤثر است. جامعه ای كه برای تربیت اجتماعی افراد اهتمام می ورزد، اولین اقدام پرورشی خود را از خانواده آغاز می كند. با نگاهی گذرا به آموزه های اسلام، درمی یابیم كه این دین فطری تا چه حد خانواده را با اهمیت دانسته و با تعیین حقوقی همه جانبه، در رشد و حفاظت از آن كوشیده و حس مسئولیت را در آن برانگیخته است. در این نهاد مقدس، به طور كلی سه نوع مسئولیت وجود دارد: مسئولیت همسران در قبال یكدیگر؛ مسئولیت والدین در برابر فرزندان و مسئولیت فرزندان در برابر والدین.
پیام متن:
1. انواع مسئولیت ها در خانواده؛
2. اهمیت بخشی اسلام به نهاد خانواده.
احترام متقابل و ایجاد محبت؛ یكی از مسئولیت های همسران در قبال یكدیگر
سنگ نخستین بنای مقدس خانواده، با پیوند زن و شوهر نهاده می شود و در نتیجه، اولین مسئولیت نیز از همین پیوند و رابطه شكل می گیرد. زن و شوهر به محض پیوند مشترك، مسئولیت هایی برایشان به وجود می آید كه اگر به درستی عمل كنند، محیط خانواده و در نتیجه اجتماع، یكپارچه لبریز صفا و صمیمیت می شود و رنگ معنویت به خود می گیرد. اگر زن و شوهر به یكدیگر مهر بورزند، خانه به محیطی امن و آرام و مناسب برای رشد و كمال خود و فرزندان تبدیل خواهد شد. همه دستورهایی كه در اسلام درباره چگونگی صدا كردن یكدیگر، سلام كردن، پیشباز و بدرقه رفتن، خداحافظی كردن، غذای خوب پختن، ایراد نگرفتن از كارهای یكدیگر، تمیزی و نظافت، زینت و خودآرایی، سپاس و قدردانی از یكدیگر، عیب پوشی، تبسم و خوش رویی، خوش زبانی و مسائل دیگری از این قبیل به ما رسیده است، به منظور ایجاد محبت و تحكیم روابط خانوادگی است. امام صادق علیه السلام در سخنی زیبا فرمود: «كوشش در زیاد كردن محبت به همسر، در حقیقت كوشش برای افزودن مراتب ایمانی است.» حتی تأكید شده است كه این محبت را اظهار كنید و بر زبان آورید، در این صورت است كه هرگز از یادشان نمی رود.
پیام متن:
توجه به دستورهای اسلام برای ایجاد محبت و تحكیم مبانی و روابط خانوادگی.
عفو و گذشت، از دیگر مسئولیت های همسران
زن و شوهر در ابتدای زندگی، یكدیگر را محك می زنند. از این رو، به شكل ظریفی كردارهای هم را زیرنظر دارند. از آنجا كه هر دو بشر هستند، مسلما دچار اشتباه هایی می شوند و اگر گذشت و چشم پوشی نكنند، اختلاف ها و درگیری ها سر می گیرد و كم كم به جای احترام، اهانت و در عوض محبت، قهر و كینه نمود می یابد. نتیجه این بی گذشتی، سستی اركان خانواده و تربیت فرزندانی ناهنجار و پرمشكل است. پس، اگر همسران محبت و احترام را می خواهند، باید از همان ابتدای زندگی مشترك شان بكوشند كه روحیه عفو و گذشت را در خود تقویت كنند و در حقیقت، صاحب این كلید مشكل گشای زندگی شوند. بنابراین، اگر همسران عزت و سربلندی خانواده را خواستارند، باید عفو و گذشت پیشه كنند؛ چراكه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز فرموده است:
علیكم بالعفو لا یَزیدُ الْعبدَ اِلّا عِزّا فَتَعافَوا یُعِزُّكُمُ اللّه ُ.
بر شما باد كه عفو و گذشت داشته باشید، زیرا عفو موجب عزت بنده است. یكدیگر را عفو كنید تا خدا شما را عزیز كند.
پیام متن:
عفو در خانواده، مایه عزت و سربلندی و وسیله ای برای تحكیم مودت و تثبیت خانواده.
پای بندی به معنویت و رعایت احساسات یكدیگر، از مسئولیت های همسران
زن و شوهر در بسیاری زمینه های جسمی و روانی با هم متفاوتند. از این رو، در نوع احساسات هم تفاوت دارند. این دوگانگی احساس را می توان در عشق ورزی و علاقه، خواسته ها و ایده ئال ها، انتخاب الگوها، واكنش های گوناگون در موقعیت های اجتماعی، میزان پای بندی به آداب و رسوم و مسائلی این گونه، به خوبی مشاهده كرد.
پس بر مرد و زن لازم است كه هم از اختلاف احساسات آگاهی داشته باشند و هم به آن احترام بگذارند و در صدد جریحه دار كردن آن برنیایند؛ زیرا بیشتر درگیری های خانوادگی ناشی از رعایت نكردن احساسات است. اعتقاد به معنویت و حفظ همیشگی آن نیز از مسئولیت های مهم خانوادگی است. زن و مرد چه در دورانی كه هنوز فرزندی ندارند و چه زمانی كه فرزندان به گرمی و صمیمیت محفل شان می افزایند، باید بكوشند فضای معنوی خوبی را در خانه حاكم كنند تا در این فضای معنوی هم اطرافیان و هم فرزندان كه به دنیا می آیند، با دیدن این الگوها به خوبی رشد كنند؛ زیرا داشتن الگو مؤثرترین و طبیعی ترین وسیله برای انتقال ارزش های اخلاقی و فرهنگی است.
پیام متن:
1. آگاهی و احترام زن و شوهر به احساسات یكدیگر.
2. حاكم كردن فضای معنوی در محیط خانه.
مسئولیت والدین در برابر فرزندان
فرزند، نعمتی است كه خداوند متعال به والدین عطا می كند. در روایت های معصومان علیهم السلام از فرزند به بركت، گلی از گل های بهشت و جگرگوشه مؤمن تعبیر شده است. از حسن بصری نقل شده است كه می گفت: «فرزند چیزی است كه اگر زنده بماند، رنجورم می كند و چون بمیرد، مرگش بی تاب و توانم می سازد.» چون این سخن به گوش امام سجاد علیه السلام رسید، فرمود:
به خدا قسم، دروغ گفت. فرزند بهترین نعمت است. اگر بماند، دعایی است حاضر؛ یعنی دعایش در حق والدین مستجاب است و چون بمیرد، شفاعت كننده ای است كه انسان او را پیشاپیش می فرستد.
پس، والدین باید شكر این نعمت را به جای آورند، بدین صورت كه مسئولیت هایی را كه در برابر فرزندان دارند، انجام دهند. برخی به اشتباه می پندارند كه فقط والدین بر گردن فرزند حق دارند و برای فرزندان هیچ حقی نیست. ابو رافع روزی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پرسید: «مگر فرزندان بر ما حقی دارند، همان گونه كه ما بر آنها حق داریم؟» فرمود: «آری و آن گاه حقوقی را برشمرد».
پیام متن:
1. فرزند، مهم ترین نعمت برای والدین.
2. توجه به حقوق دو طرفه والدین و فرزندان.
مراقبت های اولیه والدین از فرزندان
مسئولیت پدر و مادر در تربیت فرزندان، از هنگام انتخاب همسر و نیز از زمان انعقاد نطفه و سپس دوران بارداری آغاز می شود. مروری كوتاه بر دستورهای اسلام در این باره، اهمیت نهاد خانواده را در این مكتب نشان می دهد. پیشوایان معصوم ما برای داشتن فرزند خوب ابتدا به گزینش همسر شایسته تأكید كرده اند. رسول اكرم صلی الله علیه و آله می فرمود:
أُنْظُرْ فی أَیِّ شَی ءٍ تَضَعُ وَلَدَكَ فَاِنَّ الْعِرْقَ دَسّاسٌّ.
ببین نطفه خود را در چه محلی قرار می دهی، زیرا رگ و ریشه خانوادگی بر فرزندان اثر می گذارد.
محمد حنفیه، فرزند امام علی علیه السلام است وی در جنگ جمل پرچم دار لشكر بود. علی علیه السلام به او فرمان حمله داد، محمد حنفیه حمله كرد، ولی دشمن با ضربت تیر جلوی او را گرفت و او از پیشروی بازماند. حضرت خود را به او رساند و فرمود: از ضربه های دشمن مترس و حمله كن. وی قدری پیشروی كرد، ولی باز متوقف شد. امام علی علیه السلام از ضعف فرزندش سخت آزرده خاطر شد، نزدیك آمد و با قبضه شمشیر به دوش وی كوبید و فرمود: این ترس را از مادرت به ارث برده ای.
امام علی علیه السلام آن چنان به این مهم توجه داشت كه به برادرش عقیل سفارش كرد زنی شجاع و نیرومند برایش انتخاب كند تا از او فرزندانی شجاع به دنیا آید. عقیل، از طایفه بنی كلاب زنی را با این اوصاف برای امیرالمؤمنین علی علیه السلام خواستگاری كرد كه بعدها او را «ام البنین» خواندند و قمر بنی هاشم، حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام در دامان او پرورش یافت. البته پس از گزینش همسر مناسب، مراقبت های لازم در هنگام انعقاد نطفه و نیز دوران بارداری، از مسئولیت های زیربنایی والدین به شمار می آید.
پیام متن:
1. تأثیر خصلت ها و ویژگی والدین بر فرزند.
2. دقت در گزینش همسر.
تربیت صحیح اسلامی
مسئولیت اساسی والدین در برابر فرزندان، تربیت صحیح است. هر چند تربیت، خود واژه ای عالی است كه همه كردارها و فعالیت های والدین را در تمامی زمینه ها شامل می شود، منظور ما در اینجا آراستن فرزند به آداب اسلامی است. این مهم، از پیش از انعقاد نطفه آغاز می شود و در دوران بارداری، زمان تولد و دوران كودكی و دوره های پس از آن ادامه می یابد. این مسئولیت به اندازه ای با اهمیت است كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
لَأِنْ یُؤدِّبُ اَحَدُكم وَلدَه خیرٌ لَه مِنْ أن یَتَصدَّقَ بِنِصْفِ صالحِ كلِّ یَوْم.
اگر هر یك از شما به تربیت فرزند خود بپردازد، برای او نیكوتر از آن است كه هر روز نیمی از درآمد خود را در راه خدا صدقه بدهد.
همچنین ایوب بن موسی، از نبی خدا صلی الله علیه و آله روایت می كند: «ما نَحلُ والِدٍ أَفْضَلُ مِن أَدَبِ حَسَنٍ؛ هیچ هدیه ای از طرف پدر به پسر، بهتر از حُسن ادب و تربیت نیكو نیست».
والدین با تربیت صحیح، بهترین میراث را برای فرزندان خود بر جای می گذارند، چرا كه بنا به فرمایش پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله : «ما وَرَّثَ والِدٌ ولَدَهُ أَفْضَلَ مِنْ أدَبٍ؛ هیچ میراثی از ادب و تربیت صحیح برای فرزند بهتر نیست».
پیام متن:
1. ارزش تربیت فرزندان، بیش از انفاق در راه خدا.
2. تربیت صحیح، بهترین میراث فرزندان.
تغذیه حلال و مناسب
همگان بر این نكته آگاهند كه تغذیه كافی و مناسب در رشد انسان، به ویژه كودكان مؤثر است. از این رو، می كوشند انواع ویتامین ها و مواد نیرودهنده لازم را برای بدن تأمین كنند. اسلام نیز بر این مسئله تأكید و نقش تغذیه را گوشزد كرده است. روایت های بسیاری از پیشوایان معصوم علیهم السلام در این زمینه به ما رسیده است و بر اساس آنها كتاب های سودمندی درباره خواص گیاهان، خوردنی ها و آشامیدنی ها نوشته شده است. در كنار اینها اسلام به یك نكته مهم دیگر هم اشاره كرده است كه بسیاری، از آن غافل هستند و آن «تغذیه حلال» است. آری، لقمه حلال كمك مؤثری به سالم سازی روح و آماده كردن آن برای درك معارف الهی می كند. بنابراین، والدین باید بكوشند از همان دوران شیرخوارگی، كودك را با غذای حلال پرورش دهند. همه تأكیدهایی كه درباره انتخاب دایه شده، به خاطر تأثیر شیر بر تربیت است. امام صادق علیه السلام از حضرت علی علیه السلام روایت می كند:
تَخَیَّرُ و الِلْرِّضاعِ كَما تَتَخَیَّرُونَ لِلنّكاح فَاِنَّ الرِّضاعَ یُغَیِّرُ الطِّباعَ.
در امر دایه و شیردادن كودك دقت كنید و بهترین و سالم ترین افراد را انتخاب كنید، همچنان كه در انتخاب همسر دقت می كنید؛ زیرا شیر دادن طبیعت كودك را تغییر می دهد.
تأثیر شیر پاك را می توان از روی داستانی از شیخ انصاری به خوبی مشاهده كرد. وقتی به مادر عفیفه و بزرگوار شیخ انصاری در داشتن چنین فرزندی تبریك می گویند و علت زهد و نبوغ علمی او را جویا می شوند، می گوید: چیزی نشده است، زیرا با آن زحمتی كه در پرورش او به كار بردم، انتظار داشتم كه به كمالات بیشتری برسد. گفتند: مگر چه كرده ای؟ جواب داد: من در تمام مدت دو سال شیرخوارگی اش هیچ گاه او را بی وضو شیر ندادم. بنابراین، با چنین مراقبتی كه من از او به عمل آوردم، رسیدن به چنین مرتبه ای بعید نیست.
پیام متن:
1. تأثیر لقمه حلال بر سالم سازی روح و دست یابی به كمالات انسانی.
2. دقت در تغذیه حلال و حتی رعایت این امر در انتخاب دایه.
انتخاب نام نیك
معمولاً بر نوزاد نامی نهاده می شود كه تا پایان عمر بدان خوانده می شود. نام های زیبا و با معنا و محتوای اسلامی، نشان دهنده شخصیت خانوادگی هر فرد است. بنابراین، پدر و مادر باید بر این مسئولیت خویش آگاه باشند و برای فرزندان خود نام های نیك انتخاب كنند. ابن عباس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل می كند كه فرمود: «حَقُّ الوَلَدِ عَلَی الْوالِدِ أَنْ یُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یُحَسِّنَ أَدَبَهُ؛ حق فرزند بر پدر آن است كه نام خوبی بر او بگذارد و به بهترین شكل تربیتش كند».
امیرالمؤمنین علی علیه السلام از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله روایت می كند: «اولین هدیه ای كه هر یك از شما به فرزندش می بخشد، نام خوب است. پس، بهترین نام را برای فرزند خود انتخاب كنید».
در اخبار اسلامی آمده است كه روزی مردی در حالی كه دست فرزندش را گرفته بود، به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و پرسید: این فرزند من چه حقی بر من دارد؟ حضرت فرمود: نام خوبی برایش برگزینی و خوب تربیتش كنی و او را در جایگاهی نیكو قرار دهی.
پیام متن:
1. نام فرزندان، نشان دهنده شخصیت خانوادگی انسان ها.
2. توصیه بر انتخاب نام نیك.
سواد آموزی
مسئولیت دیگر والدین، سوادآموزی به فرزندان است. تلاش در ایجاد انگیزه برای آموختن، ویژگی ارزشمند و برجسته یك خانواده فرهنگی و رشدیافته است و این علاقه را باید والدین در فرزندان خود به وجود آورند. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «مُرّوا اولادَكم بطلب العلم؛ فرزندانتان را به فراگیری دانش برانگیزید».
همچنین، در همین زمینه امام صادق علیه السلام می فرماید:
لقمان فرزندش را این گونه پند می داد كه فرزندم! در روزها و شب ها و ساعت هایت سهمی برای آموختن علم قرار ده؛ زیرا هیچ از دست داده ای همانند از دست رفتن علم و دانش نیست.
در روایتی زیبا از پیامبر اكرم اسلام نیز آمده است:
از حقوقی كه فرزند بر پدر دارد، سه چیز است: نام نیكی برای او انتخاب كند، خواندن و نوشتن یادش دهد و چون به سن بلوغ برسد، همسری برایش برگزیند.
پیام متن:
1. شوق و علاقه به دانش جویی، ویژگی مهم یك خانواده فرهنگی.
2. توصیه اسلام به علم آموزی و اختصاص بخشی از ساعت های زندگی به این امر.
مسئولیت فرزندان در برابر والدین
نكته اساسی در نهاد خانواده رعایت حقوقی است كه پدر ومادر بر گردن فرزند دارند. بی شك، یكی از حقوق اساسی والدین، احترام به آنهاست. پدر و مادر در همه مراحل زندگی، از فرزندان خود توقع احترام دارند. قرآن كریم نیز به این امر بسیار اهمیت داده است. به گونه ای كه در آیه ای، احسان به پدر و مادر را بعد از پرستش خدای یگانه ذكر فرموده است:
وَ قَضی رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا إِمّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفِّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَریمًا * وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّیانی صَغیرًا. (اسراء: 23 و 24)
پروردگارت مقرر داشت كه جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیكی كنید. هرگاه تا [زمانی كه] تو زنده هستی، هر دو یا یكی از آن دو سالخورده شوند، آنان را میازار به درشتی خطاب مكن حتی به آنان اف هم مگو و با آنان به اكرام سخن بگوی. در برابرشان از روی مهربانی سر تواضع فرود آور و بگو: ای پروردگار من، همچنان كه مرا در خردی پرورش دادند، بر آنها رحمت آور.
در این آیه شریفه نكته های عمیق و آموزنده ای وجود دارد كه با نگاه دقیق به آنها، حقوق والدین و منزلت آنان به خوبی آشكار می شود:
1. احترام و احسان به پدر و مادر رادر كنار پرستش خداوند ذكر فرموده و این نشان دهنده اهمیت بالای موضوع است.
2. به هیچ روی نباید والدین را اذیت كرد و سخنان آزاردهنده ای به آنان گفت.
3. هنگامی كه سالخورده شدند و حوصله، توقع، روش و منش ودیگر خصوصیات اخلاقی آنان با شما سازگاری نداشت، نباید بی تاب و عصبی و كم حوصله شوید و حتی در این هنگام نباید به آنان «اف» بگویید.
4. در حضور والدین، كمال تواضع را داشته باشید. تعبیر قرآن در آیه گفته شده این است كه در برابر آنان «خفض جناح» كنید. اگر شما پرنده ای را دنبال كنید، این پرنده تا آنجا كه می تواند، بال می زند و فرار می كند و هرگاه نتوانست، بر زمین می دود، ولی اگر باز هم نتوانست برود، بال هایش را پهن می كند و تسلیم می شود، این حالت را «خفض جناح» می گویند؛ یعنی بال ها را به نشانه التماس، پهن كردن و تسلیم شدن.
5. در حق والدین دعا كردن و برای آنان طلب رحمت كردن.
این آموزه های مؤكد اسلامی، نشان از شكوه و قرب والدین در دین اسلام دارد. چه بسا فرزندانی كه باخدمت به والدین، به سعادت دنیا و آخرت دست یافته اند و در مقابل، در طول تاریخ دیده می شود كه عاقبت بی احترامی به پدر و مادر، عاق والدین بوده است كه برای فرزندان بسیار شوم و نكبت بار است.
پیام متن:
1. احترام به والدین، مهم ترین مسئولیت فرزندان.
2. سفارش به احترام به پدر و مادر در قرآن، بعد از پرستش خدای یگانه.
3. عاقبت به خیری و بد عاقبتی، در پرتو خدمت یا بی توجهی به والدین.

منبع:www.nhwf.ir

مسئولیت پذیری در خانواده

مطالب مشابه :

مسولیت پذیری

مسولیت پذیری کودکان

مسئولیت پذیری

مسئولیت پذیری کارکنان

مسئولیت پذیری در بستر رشد اجتماعی

مسئولیت پذیری در خانواده

مسئولیت پذیری

مسئولیت پذیری دانش آموزان