گنبدها و قوس

تعریف گنبد

♦: تعریف هندسی : مکان هندسی نقاطی که از دروان چفدی مشخص حول محور قائم ♦ : Dome بخشهای گنبد ♦: چپیره یا جمع شده :قسمت انتهای

بشن به شکل مربع یا مستطیل با قابلیت تبدیل به 8و16و22 و دایره یا بیضی نزدیک به دایره(کمبیزه) ♦: بشن یا هیکل:قسمت بالاآمده ی مکعبی رو ی زمینه ♦: گنبدخانه (زمینه)

چپیره

1.گوشه سازی 2.شکنج=چین و چروک گوشه سازی

♦ تبدیل 4گوش به 8و16ودایره یا بیضی

♦ بیشتر با کاربندی در معماری ایران

دو نوع

1 :سکنج

2 :ترمبه یا جمع شده

قدیمی ترین نمونه ی گوشه سازی ♦ بازه ی هور ♦ با چوب ♦نظریه وجود خاصیت نجومی با دلایل مستند

سکنج ♦ دو تاق اریب که در یک نقطه به هم برسند ♦ شیوه ی تاق زنی سه نوع:1-رومی2-ضربی3-چپیله ♦ باهای وارده بر گنبد به گوشه ها ورادنمی شود ♦ عدم تاثیر بر افریز

ترمبه یا سلمبه

♦ به معنای یک چیز جمع شده ♦ پوشش داده شده به 4 طریق ♦ جلوآمدن گوشه سازی با چوب(حالت خاص) ♦ فیلپوش ♦ پتکین ♦ پتگونه یا پتکانه

فیلپوش ♦ گوشه سازی دیوار که از کنج شروع شود ♦ مانند صدف حلزون از گوشه شروع کرده لایه های تاق را روی هم سوار می کنند

ترمبه پتکین=تونگان=تونجه ♦ مترادف با کلمه ی بالکن ♦ گوشه ی دیوار که شکل پیش آمده دارد

ترمبه پتگونه یا پتکانه ♦ چندین ردیف تاقچه ی روی هم ♦ جلو آمده با ترکیب بندی کامل ♦ صفه صاحب مسجد جامع اصفهان ♦ پتکان بیعنی کانه روی کانه :طاقچه روی طاقچه (طاقچه بندی) ♦ سردر گنبد قابوس ♦ برای ساختن آن ابتدا یک تویزه دورتادور می سازند به نام تویزه یا دوره بند ،بعد در داخل طاق ها را روی هم سوار می کنند.

پوشش دادن پتکانه ها با آجر کاشی از دوره ی تیموری

تفاوت با مقرنس این که مفرنس از سقف آویخته می شود (چفدآویز)اما پتکانهاز نظ ر سازه ای روی پای خودش ایستاده و آن را از پائین به بالا می سازند . بنای 12امام یزد گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان

شکنج ♦ چین و چروک در گنبد ♦ تبدیل زمینه ی مربع به دایره ♦اجرا به دو صورت :تاقبست یا تاق بندی و کاربیت یا کاربندی

تاق بندی یا تاق بست ♦ ساخت تاقچه روی تاقچه ♦ بعد از بش8 ن گنبدگوشه ها را به تدریج یک کلوک ()پیش می کنند ♦ دهانه از چهار طرف پیش آمده تنگ می شود و زمینه را به هشت ضلعی مبدل می کند. ♦ جهت تبدیل 8 به 16 روی هرتاق یک «برنخش»می سازند ♦ رو ی برنخش را پیکان می سازند ♦ حد فاصل پیکان را سنبوسه پر می کنند (مثلث های منحنی الاضلاع عامل تبدیل 16به 32) ♦ بعد دوباره یک کلوک پیش آمده و گریوارسپس گنبد می سازند کاربندی یا کاربست مشابه تاق بندی ولی بدون افزایش ارتفاع کنبد تبدیل 4به 8

اجزای کاربندی ♦ سمبوسه بالا ترین بخش کاربندی ♦ یک یا چند ردیف شاپرک جهار ضلعی منحنی الا ضلاع که قسمت های میانی را می سازند ♦ یه سری پاباریک چهارضلعی های انتهایی

♦ اکثر گنبدهای قرن 8 دارا ی کاربندی ♦ گنبد سید رکن الدین یزد ♦ چهارگنبد خشتی یزد ♦ گنبد تاج الملک یا گنبد خاگی مسجد جامع اصفهان

پوسته های گنبد ♦ پوسته ی بیرونی (خود)و درونی (آهیانه یا کدنبه) ♦ بر اساس نحوه ی اتصال خودو آه آهیانه گنبد به سه شکل ساخته ی شود : ♦ دوپوسته ی کاملا پیوسته ♦ دوپوسته ی نسبتا پیوسته (پیوسته ی میان تهی) ♦دوپوسته ی جدا از هم یا گسیخته دوپوسته ی کاملا پیوسته ♦ گنبد در خود دارای تیزه جهت راندن بار برف و باران ♦ بهترین نمونه گنبد شیخ لطف الله ♦ آهیانه روی اربانه ♦ گرداگرد اربانه پنجره های مشبک نوررسان ♦ چفد چمانه چفد پایه ی گنبد به دلیلی وسعت زیاد دهانه ی خود وآهیانه

گنبد دو پوسته ی میان تهی ♦ آهیانه وخود در نایحیه ی شکرگاه (ازویه ی 22.5 درجه ی افق )کاملا به هم اتصال دارند و از این قسمت به بعد به تدریج فاصله می گیرند. ♦ گنبد مسجد جامع اردستان ♦ بیشتر گنبدهای قرن 8ه ♦ جهت صندوقه نمودن 4آجر کنار

♦ هم گذاشته وروی آن ها را ♦ می پوشانند(در چندین جا بین خود و آهیانه) ♦ سبک تر از دوپوسته ی پیوسته ♦ گنبد مسجد جام یزد دارای دیوارک های به صورت چند دایره ی متحدالمرکز به اندازه ی 1 تا 1.5 آجر(کنوبندی)

♦ گنبد سلطانیه همزمان با ساخت آهیانه دنده هایی ساختند سپس خود را بنا کردند

گنبد دو پوسته ی گسیخته ♦ گنبد سلطانیه هخود و ایهیانه ی کاملا جدا از هم ♦ گنید بارگاه امام رضا ♦ گنبد مسجد امام اصفهان ♦ خشخاشی :دیوارک هایی جهت نگه داشتن خود روی آهیانه (اصطلاحا پره)

پره ♦ پره ها متحدالمرکز ♦عامل تقسیم بارها و نیروهای وارد بر گنبد ♦ تعداد معمولا 8 تا ♦ عامل ایجاد گریو(گردن بین خودوآهیانه ،مخروط نزدیک به استوانه) و اربانه (گریو کوتاه) قرارگیری خود روی گریو ♦ شلال :قرارگیری پاکار قوس به صورت خط قائم و بعد سوار شدن گریومثل گنبد بارگاه امام رضا ♦آوگون:ادامه ی خود به طرف داخل متمایل گردد ،بعد گریو سوار شود مثل مسجد اما م اصفهان یا گنبد مدرسه ی چهارباغ

آهیانه ♦ به معنای جمجمه ♦آهیانه نباید ار نصف تخم مرغ کوتاهنر باشد (آهیانه بیضی) اهیانه ای کم خیز تشتک یا تاوه ای نامبرده می شود که معمولا عرقچین کاربندی یا نهنبن هستند
♦ مثل ورودی مدرسه ی چهارباغ اصفهان یا گنبد ابونصر پارسا ر بلخ

پوسته خاگی

♦ از دوران چفد هلوچین کند حول محور قائمی ♦ چفد هلوچین کند بیضی ای است که فاصله کانونی آن مساوی نصف دهانه است ♦ خیز نزدیک به دایره ،دهانه های کمتر از ۱۶ گز ♦ پوسته خاگی قبل از اسلام بسیار رایج گنبد تاج الملک ♦ در زمان صفویه ،مسجد جامع اصفهان ♦ قدرت فوق العاده در برابر بارهای وارده در مقایسه با چفدهای دایره و نیم دایره

گنبد بیضی ♦ تنبوشه های داخل قنات ها ی آب ♦ پل های تاقی ♦ گنبد خاگی مشابه تخم مرفی با قسمت پائینی پهن تر ♦ پاراسته گنید بیضی با بلبه های منحنی به صورت قائم به پائین قرارگیری خط رانش تاق بر روی مرکز ثقل(پاشنه)

اصطلاحات قوس بیضی ♦ پایه :دو کانون بیضی

♦ دوبند:خط ترسیم کنننده ی بیضی و گذرنده از کانون ♦ کمند:محیط بیضی ♦ افراز:بلندی قوس ♦ دیرک:خط عبوری از وسط دو کانون و اادمه تا افزار ♦ هج:دوبند که با هم زاویه ی قائمه بسازند ♦ دهانه :فاصله ای که قوس یا تاق بپوشاند

پوشش بستو

♦ دوران چفد حول محور قائم ♦ بیشترین خیز در میان گنبد ها ♦ پوشش خا رجی ومعمولا رک بانیروی رانشی زیاد
♦ پوشش یخچال ها و دهانه ای وسیع ♦ گنبد قابوس ♦ دوران چفد چمانه

پوشش سبوئی

♦ از تقاطع دو بیضی ♦ نام دیگر سه وچهارو بیان ♦ قابلیت باربری فوق العاده ♦ ایوان پیشان بسیاری از مساجد جامع ♦ پیشان مسجد جامع یزد ♦ آهیانه اکثراً گنبدها تیزه دار ♦ آهیانه گنبد سلطانیه

طرز چیدن مصالح گنبد

1 گِرد چین chin ـ Gerd 2تَرکین Tarkin 3رَگچین chin ـ Rag

گِرد چین

در این طریقه رگهای آجر متمایل به مرکز گنبد است و بصورت شعاعی چیده می شوند رگچین

در این طریقه رگهای آجر یا خشت موازی خط افق چیده می شود . گنبدهای رک را نمی توان گردچین کرد بنابراین همه آنها بصورت رگچین ساخته می شوند .

ترکین

♦ ترک ترک اکثراً با قالب گچی

♦ فاصله میان ترک ها را با آجر یا خشت پر می کنند . ♦ ساخت تویزه های گچ ونی را روی زمین مطابق قوس مطلوب ♦ سرپا نگهداشتن همه تویزه ها توسط وادارها ♦ پرکردن بین تویزه ها را با آجر یا خشت ♦ عدم استفاده ازشاهنگ و هنجار برخلاف انواع دیگر گنبد

گنبدهای ایرانی بدون قالب

♦ ساخت گنبد رومی روی قالب سنتر بطریق استروتومی ،سنگ تراشی با مهارت و دقت زیاد که درزها کاملاً چفت هم گردد. ♦ ساخت چفد مصری با استفاده از قالب،متشکل از دو دایره ♦ چفد بیز تند بدون قالب ، بیضی با فاصله کانونی مساوی طول دهانه است

طرز ساختن گنبد

♦ ساخت رج به رج از پشت و به سمت بالا

♦ شروع کار از دستگاهی بنام شاهَنگ(میله چوبی مرکز گنبدخانه علم) و هَنجار(برای محکم بستن شاهنگ به دو دیوار گنبد از هشت الی ده چوب استفاده می کنند ،سپس در دو نقطه ای که باید دو کانون بیضی باشد روی شاهنگ دو تا گل میخ می زنند و به آن دو زنجیرهنجار بسیار ظریف وصل می کنند که با آن بتوان بیضی دلخواه را رسم نمود)

طرز ساختن گنبدهای تركین

♦ گنبدهای ترکین را بدون استفاده از شاهنگ ♦ عدم امکان ساختن تویزه های گچ و نی با اخیز به ارتفاع ۱۶ الی ۱۸ متر ♦ ساخت ترک ها را تکه تکه رویهم و کنار ♦ تا ارتفاع معینی از گنبد یک سری ترک مشابه کنار هم ♦ پوششش دور تا دور گنبد با یک سری ترک ♦ سری دیگری از ترکها تا ارتفاع بعدی گنبد ،روی ردیف زیرین ♦ چیدن ادامه پیدا می کرد تا ارتفاع گنبد کامل شود.

برخی اصطلاحات گنبد

♦ تَبَره:ضخامت چفد و طاق و گنبد ، ضخامت تبره در سطوح مختلف گنبد متفاوت ♦ تبره ی آهيانه گنبد در پاکار 1/16 دهانه ♦ گنبد سلطانيه با دهانه بيش از 24 گز است تبره را کمی بيش از 1.40 گز گ

رفته اند يعنی دقيقاً‌1/16 دهانه

♦ شِکَرگاه :زاويه 22.5درجه روی پوسته گنبد نسبت به مرکز دهانه ♦ بالِنج : فاصله از پاکار تا نقطه شکرگاه معمولاً بالنج با ضخامت 1/16 دهانه می چينند .

♦ ايوارگاه،شانه طاق يا گنبد :از شکرگاه تا زاويه 67.5 درجه نسبت به مرکز دهانه ♦ در چيدن گنبد از شکرگاه تا زاويه 45 درجه ( ميان شانه ) ضخامت را يک خشت کم می کنند از زاويه 45 درجه تا ايوارگاه مجدداً از ضخامت تبره يک خشت می کاهند . از ايوارگاه تا نزديکي های تيزه نيز خشت ديگری از کلفتی طاق کم می کنند . اين بخش معمولاً‌ نازکترين ضخامتی است که می توان با آن طاق يا گنبد را اجرا کرد . ♦ هورنو: سوراخ نزديکي تيزه که اجرای پوشش آن مثل دهانه چاه بصورت طوقه چينی است،جهت نوررسانی وعمل تهويه ♦ در گنبد سلطانيه سوراخ هورنو قطری حدود 1.80 سانتی متر دارد . ♦ پرگر:در پرگر يا پرگره چينی از اطراف حلقه ،آجرها رگه به رگه پيش می نشينند تا پوشش کامل شود . در ميان هورنو يک ميله آهنی کار گذاشته می شود و طوقه ميله آهنی را در بر می گيرد . ♦ شَنگَرگ:ستون حد فاصل بين پوسته زيرين و رويی گنبد ، ♦ توغ :سه تکه گوی فلزی و چند تکه لوله نسبتاً‌ قطور رويهم ♦ خوج: بجای گوی انتهائی خوج گلابی شکل

خود گنبد

♦ پوسته ی بیرونی ♦ معمولاچفد شبدری تند ♦ باربر

قوس شبدری تند

♦ دهانه قوس (الف د) را در نظر می گیریم و از

وسط دهانه نقطه (ه) دایره ای به شعاع (الف ه)

رسم می کنیم سپس به همان اندازه ای که پرگار باز

است یعنی همان نصف دهانه از نقطه (ص) و

(ع) که در اصل همان نقاط بالایی و پایینی دایره

هستند کمان هایی می زنیم تا نقاط (ب) و (ج)

مشخص شوند و در نیم دایره پایین هم نقاط (ح) و (ر)

را مشخص می کنیم در این حالت (الف ب) و (ج د)

پاکار قوس را تشکیل می دهند به مرکز (ح) به طول

(ح ج) یا (ب ر) قوس (ج ط) را رسم می کنیم و برای

نقطه (ر) نیز به همین صورت قوس (ط ب ) را رسم

می کنیم که شانه های طاق را تشکیل می دهند. و بدین

صورت جمع کمان های (الف ب)(ب ط) (ط ج) و (ج د)

قوس شبدری تند را تشکیل می دهند.خط (ع ص) عمود

منصف دهانه است و در این قوس شرط صحیح بودن ترسیم این است که حتما نقطه (ط) روی این عمود منصف واقع شود.

♦ ابتدا دهانه قوس را مشخص می کنیم که همان خط ♦ (الف د) است سپس دایره ای از مرکز این قوس

♦ نقطه (ه) به اندازه نصف دهانه رسم می کنیم از ♦ نقطه (الف) به اندازه نصف دهانه کمان زده و ♦ نقطه (ب) را مشخص می کنیم برای نقطه (ج) هم به ♦ مرکز (د) همین کار را تکرار می کنیم سپس نقطه (ب) ♦ و (ج) را به (ه) وصل کرده و امتداد می دهیم تا دایره ♦ را در نقاط (ح) و (ر) قطع کند سپس به مرکز (ح) و ♦ دهانه (ح ج) و به مرکز(ر) و دهانه (ر ب) به ترتیب ♦ کمان های (ج ط) و (ب ط) را رسم می کنیم در این حالت کمان های (الف ب) (ب ط) (ط ج) و (ج د) قوس پاتوپای کند را تشکیل می دهند ♦ برای استقامت بیشتر خطوط (ب ر) و (ج ح) را ادامه می دهیم تا خطوط عمود بر دو طرف دهانه قوس را در نقاط (س) و (ش) قطع کنند ♦ شرط صحت ترسیم این قوس آن است که نقطه (ط) روی عمود منصف دهانه قرار بگیرد.

قوس هشت او پنج

دهانه ی (الف د) را مشخص کرده و عمود

منصف آن را رسم کرده سپس دهانه را به ده

قسمت مساوی تقسیم کرده نقاط (ی) و (ک) را

هر کدام از دو دهم هر طرف جدا می کنیم به

انداره چهار واحد از واحد های به دست آمده

یعنی چهار دهم دهانه بالا و پایین خط عمود منصف

جدا می کنیم و نقاط (ص) و (و) می نامیم و از دو نقطه

(ی) و (ک) به (و) وصل می کنیم و از هر دو طرف

امتداد می دهیم تا پایه های قوس را در نقاط (ح) و (ر)

قطع کند سپس از مرکز (ک) و به طول (ک د) و از مرکز

(ی) و به طول (الف ی) کمان هایی می زنیم تا پاکار قوس را تشکیل دهند و در این حالت امتداد قطرهای (ح و ی) و ( ر و ک) به ترتیب نقاط (ج) و (ب) را مشخص می کند سپس از نقطه ی (ح) به طول (ح ج) و از نقطه (ر) به طول (ر ب) کمان هایی می زنیم تا نقطه ی (ط) تیزه ید قوس نیز به دست بیاید.در این حالت کمان های (الف ب) (ب ط) (ط ج) و (ج د) قوس هشت او پنج را تشکیل می دهند.

قوس پنج و هفت تند

ابتدا دهانه ی قوس را مشخص کرده سپس عمود

منصف آن را رسم کرده بر روی عمود منصف

نقطه (ص) را دقیقا برابر نصف دهانه انتخاب

می کنیم از نقطه (الف) به اندازه (الف ص) کمانی

می زنیم تا دهانه را در نقطه (ک) قطع کند سپس

به مرکز (ک) و به شعاع (ک د) کمانی می زنیم تا

امتداد عمود منصف دهانه را در نقطه (و) قطع کند

خط (و ک) را کشیده و از هر دو طرف امتداد می دهیم

تا پایه سمت راست قوس را در نقطه (ح) قطع کند

حال به مرکز (ک) و طول (ک د) کمانی می زنیم تا

زمانی که امتداد (و ک) را قطع کند و نقطه (ج) به دست می آید

سپس به مرکز (ح) و طول (ح ج) کمانی می زنیم تا عمود منصف دهانه را در نقطه (ط) قطع کند و به همین نحو قوس های طرف مقابل را رسم می کنیم در این صورت کمان های (الف ب) (ب ط) (ط ج) و (ج د) قوس پنج او هفت تند را تشکیل می دهند.

قوس کلیل کند پنج او هفت

برای ترسیم این قوس ابتدا قوس پنج او هفت کند خوابیده را تا پاکار و قسمت های پایین شانه به صورت ذیل رسم می کنیم:

(دهانه (الف د) را در نظر گرفته و آن را به چهار قسمت مساوی تقسیم

می کنیم از نقاط تقسیم عمود هایی رسم می کنیم از عمود های خارج شده

در هر دو طرف دهانه به اندازه یک چهارم طول دهانه به طرف بالا

علامت می زنیم تا نقاط (ح) و(چ) به دست بیاید به مرکز (ه) و طول

(ه ح) کمانی می زنیم تا دهانه را در نقطه (ی) قطع کند به مرکز نقطه

(ی) و اندازه (الف ی) کمانی می زنیم تا عمود (ح س) را در نقطه ی

(م) قطع کند سپس (م) و (ی) را به هم وصل کرده و امتداد می دهیم تا

عمود منصف دهانه را در نقطه (و) قطع کند در این حالت طول(م و)

برابر با طول (ه ح) خواهد بود سپس از نقطه (ح) به نقطه (و) وصل

کرده امتداد می دهیم تا پایه های دهانه را در نقطه (ر) قطع نماید سپس

به مرکز (ی) و طول (ی الف) کمانی می زنیم که امتداد خط (و م) آن

را قطع می کند(نقطه (ج)) و این قسمت پاکار قوس را تشکیل می دهد و

از نقطه (و) و به طول (و ج) کمانی را می زنیم تا امتداد عمود (س ح)

آن را قطع کند و نقطه (ل) می نامیم و این قسمت پایین شانه را تشکیل می دهد)

سپس جای نقطه (و) را تغییر می دهیم روی عمود منصف دهانه به اندازه ی نصف دهانه پایین می آییم و این نقطه را (و) می نامیم در این حالت از نقطه ی (و) کمانی به طول (و ح) می زنیم ( خط (ح ل) حد واصل نشست نقطه ی (ل) از نقطه (ح) است) این کمان نقطه ی (چ) را نیز قطع می کند خط (ح ل) را نیز رسم می کنیم هم چنین می توان این کمان را از نقطه (و) و طول(و ط) نیز به دست آورد. در این صورت (ه ط) برابر با (ه ح) خواهد بود.قسمت های متقارن را نیز باید ترسیم کنیم.کمان های (الف ب) (ب ل) (ل ح) (ح ط) (ط چ) (چ ک) (ک ج) (ج د) معرف قوس کلیل کند پنج او هفت خواهند بود.

سروک

♦ نوعی گنبد

♦ در زمان آل بویه در شیراز
♦ ناشی از شرایط اقلیمی شمال ایران در برابر آسیب باران های متوالی ♦ بتدریج در شهرهای قم و کاشان درحاشیه کویر ♦ گنبدهای ابولولو ♦ میر نشانه ♦ میر پنجه ♦ دروازه کاشان قم و حضرت معصومه

ترکیبی از شکم گنبد نار و تیزه گنبد رک

♦ گنبد رک را روی گنبد نار ♦ در شمال غرب ایران ♦ گنبدها تاارتفاع معین شبدری ، ادامه آن تا تیزه به جای خط منحنی خط راست گنبد رسکت و گنبد لاجیم در مازندران ♦ گنبد چهل دختران در دامغان ♦ گنبد پیر تاکستان ♦ در بسیاری از بناهای قرون چهارم، پنجم وششم

گنبد رک

♦ به صورت مخروط کامل (خرستوک یا چند پر ) ♦ کاشان گنبدهای هرمی بیشتر 12 ضلعی گاهی 16 ضلعی
♦ اجرای گنبدهای رک به صورت پله پله است که به آن ارچین گویند.(معمولا در خوزستان) و زیباترین نمونه آن امامزاده عبدالله شوشتر است

♦ عدم قرارگیری گنبد به صورت مستقیم بر روی روی دیوار یا ستون و قرارگیری آن بر روی پاراسته (چنبره):حد فاصل بین بام تا پایه ی گنبد ♦ نمایش چنبره در پشت گوشه سازی ها :کوهه

گنبدها و قوس

مطالب مشابه :

گنبد

گنبد سلطانیه

هورمون ها آزاد کننده گنادوتروپین (GnRH)

موافقت با آمدن چند رشته تحصیلی به گنبد / مرکزیت منطقه آزاد با گنبدکاووس است

دانشگاه آزاد اسلامی واحد گنبد کاووس:

ایجاد منطقه آزاد در گنبدکاووس

چارت تشکیلاتی جدید شورا

گنبدها و قوس

گنبد های نمکی جنوب ایران

نقش گنبد در معماری