صنايع دستي خراسان شمالي، سوغاتي ماندگار براي مسافران نوروزي

اسناد و مدارک برجاي مانده از ادوار گذشته در خراسان شمالي بيانگر آن است که توليد صنايع دستي در اين منطقه از ايران سابقه اي ديرينه دارد.
نوآوران و استادان صنايع دستي در اين حوزه جغرافيايي همواره به موازات آفرينشهاي ذوقي صنعتگران و هنرمندان ديگر مناطق کشور، در خلق آثاري زيبا و خلاقانه دستي داشته اند که برخي از اين رشته هاي هنري اکنون برجاي است و چون سفيري صادق، گوشه‌اي از هويت تاريخي و فرهنگي اين خطه را روايت مي کند.
بيراهه نرفته ايم اگر بگوييم که صنايع ‌دستي خراسان شمالي با توجه به‌ حضور قوميت‌هاي مختلف کرد، ترک، ترکمن، تات و فارس در اين استان تنوعي چشمگير دارد و در اين سامان
گونه‌هاي مختلفي از صنايع دستي مانند گليم، زيلو، سفره کردي، پلاس بافته مي شود و ساخت سازهاي سنتي و ديگر موارد رواج دارد.
هنرمندان اين خطه، صنايع دستي اين استان را با نگاره‌هايي از گل، سنبل و دستبافته‌هايي متنوع با رنگهاي الهام گرفته از طبيعت مي‌سازند.
با ديدن برخي از گونه هاي گليم بافته هنرمندان خراسان شمالي، مناظري از سرسبزي طبيعت اين خطه در ذهن تداعي مي‌شود و رنگهاي شاد طبيعي در اين دستبافته خود گوياي اين مطلب است.
پاپوشهاي سنتي، چاروق دوزي، رنگرزي سنتي و دوخت لباسهاي محلي، نمدمالي، سفالگري با رنگهاي شاد قرمز، نارنجي، زرد و آبي، بنفش، صورتي، همگي حکايت طبيعت سبز اين ديار را به ذهن مي آورد.
وجود مراتع سرسبز و بکر و رونق دامداري که نتيجه آن دسترسي به مواد اوليه فراوان و ارزان قيمت است به خلق دستبافته‌هاي متنوع و چشم‌نوازي از نظر طرح و رنگ منجر شده که نقش‌هاي ذهني همگي ريشه در اعتقادات و باورهاي بافندگان آن دارد و معرف ذوق، هنر، خلاقيت، ابتکار و تلاش هنرمندان اين استان است.
"گليم" از جمله صنايع دستي اين استان است که محققان سابقه‌اي هفت هزار ساله براي آن قائلند و طرحهاي به کار رفته در آن را متاثر از فرهنگ سنتي و محيط جغرافيايي طبيعي بافندگان مي دانند.
بافندگان در روستاهاي خراسان شمالي از نقشه استفاده نمي‌کنند و نقشه‌هاي ذهني آنها به صدها نقش ديگر تقسيم شده که هر سليقه‌اي را ارضا مي‌کند و در قالبهاي خورجين، پادري، پشتي، رختخواب بند، کوله پشتي، کيف زنانه، جوراب، دستکش و بازوبند کاربرد دارد.
"سفره کردي" نيز يک هنر خاص از بافته‌هاي منحصر به فرد زنان کرد عشاير خراسان شمالي است که به عنوان هنري وصف ناپذير، نمادهاي مذهبي و احساسي عشاير را نسبت به طبيعت در خود جاي داده و نقش‌هاي آن نشانگر عظمت فرهنگ، اعتقادات، آداب و رسوم قوم کرد است.
نمادها در سفره کردي همگي بيانگر شکر به درگاه خدا و نعمات الهي و احترام به طبيعت است.
نگاره و نقوش گليم کرمانجي در واقع نقش مايه‌هاي کهن هستند که در نوع خود بي‌نظيرند و بيان انتزاعي تصاوير گياهان و حيوانات، نقوش هندسي به اضافه فرهنگ واژگان اصيل موجود از خصوصيات اين نوع دستبافته است.
نقش‌هاي بافته شده بر اين سفره‌ها بيشتر حيوان و انسان است و نيز نقش انگشتها در سفره، نماد دستهاي بلند شده به درگاه خداوند جهت طلب رزق و روزي است و نقشهاي حوض و لاک پشت نيز نماد بارش باران و برکت هستند.
"جاجيم" نيز دستبافته‌اي ديگر از هنرمندان خراسان شمالي است که ضخيم، راه‌راه و رنگين است که به عنوان زيرانداز، پتو، روتختي، جل اسب و کفپوش منازل کاربرد دارد.
"پلاس" نوعي گليم پشمي است که از ديرباز به عنوان يک زيرانداز مناسب براي محافظت از ناحيه رطوبت، سرما و گرماي زمين به کار مي‌رود و بدين لحاظ در مفروش نمودن کف چادر عشاير خراسان شمالي و ساختن سياه‌چادر و نيز در خانه‌هاي روستايي مورد استفاده است.
پلاس در ساير نقاط ايران نيز بافته مي‌شود ولي بافت گونه "پيچ" آن منحصر به خطه خراسان شمالي است.
"فرش کردي" نيز از ديگر محصولات ذوق و هنر زنان عشاير خراسان شمالي است که دار بافت آن زميني بوده و رنگ‌هاي مورد استفاده در آن عمدتا گرم است که اين از عشق، زندگي و اميد به آينده نزد عشاير حکايت دارد.
"فرش و پشتي ترکمن" هنر دست زنان ترکمن استان است که در منطقه جرگلان در شمال بجنورد و نيز شهرستان مانه‌وسملقان رواج دارد و مانند ساير دستبافه‌ها با نقوش زيبا و خاص خود، چشم هر بينده‌اي را خيره مي‌کند.
طرح فرش‌هاي ترکمن از لحاظ شکل هندسي و شکستگي خطوط ايلي، خاص مردم کوچ نشين‌ است که به صورت ذهني بافته مي‌شود و "ترکمن يموتي، شانه‌اي، غزال‌گز، آغال، چهارقاب و قاشقي" طرح‌هاي فرعي اين نقوش را تشکيل مي‌دهند.
پشتي ترکمن بيشتر شبيه قاليچه است که در آن از چهار رنگ قزل، قره، طلايي و آق استفاده مي‌شود و نقوش را "گلچه" و "قره‌نقش" مي‌خوانند.
پارچه‌بافي، چادرشب بافي و حوله‌بافي از ديگر دستبافت هاي مردم اين استان است.
"چادرشب" دستبافته‌اي دستگاهي است که در شهرستان "جاجرم" و روستاي "رويين" اسفراين بافته مي‌شود و در گذشته از نخ‌هاي ابريشمي براي بافت آن استفاده مي‌شد ولي اکنون از نخ و کاموا استفاده مي‌کنند که مصارف گوناگون دارد.
پارچه‌بافي در منطقه مرزي و ترکمن نشين "جرگلان" بجنورد نيز رواج دارد که جنس آن عمدتا از ابريشم مرغوب است.
"جوراب بافي" ديگر هنر دستي است که بيشتر توسط اقوام چادرنشين توليد و استفاده مي شود و نام ديگر جوراب محلي، جوراب کرکي است که به جوراب کردي هم معروف است و
طرحهاي آن بيشتر نقوش هندسي است و رنگهاي به کار رفته در بافت آن قرمز تند، سرمه اي و زرد است و نخ به کار رفته در جورابهاي سنتي نيز از پشم گوسفند مي باشد.
"کلاه کرکي" نيز از توليدات صنعتگران دستي اين خطه است که چنانکه از نام آن برمي آيد از جنس کرک است که به دليل داشتن حفاظ روي گوش در اصطلاح محلي به کلاه "گوشي" نيز معروف است.
اين هنر از هنرهاي دستي خاص و کهن شهرستانهاي "گرمه" و "جاجرم" است که ماده اوليه آن کرک بز بوده و به صورت کاملا خام و خودرنگ استفاده مي شود.
مراحل بافت اين دستبافته بسيار ساده و بدون دخالت هيچگونه ماشين يا ابزار خاص، تنها توسط پنج عدد ميل چوبي بافته مي شود.
از خواص منحصر به فرد آن غيرقابل نفوذ بودن در برابر سرما، نم و رطوبت است که باعث شده تا کنون کاربرد خود را حفظ کرده و همچنان بافت و پوشيدن آن رايج باشد.
از سوي ديگر به دليل هم نشيني اقوام مختلف ترک، فارس، کرد و ترکمن با فرهنگهاي مختلف در خراسان شمالي، طراحي و دوخت لباسهاي محلي با رنگهاي متنوع، شاد و نقوش مختلف در اين منطقه رواج يافته است.
"لباس کرمانجي" که دختران و زنان عشاير استان مي پوشند، داراي رنگ‌هاي شاد با حاشيه‌هاي متنوع دوخته شده است.
لباس زنان کرمانجي شامل شليته و دامني بلند از مخمل است که تا زانو رسيده و حاشيه آن داراي نواردوزي مي شود که رنگ اين نوار نشان‌دهنده طايفه صاحب آن است و رنگ آن براي عروسها سفيد، براي خانم‌ها قرمز و براي دخترها زرد است.
"گراس" پيراهني بلند که پايين آن چين دار است، جليقه از جنس مخمل و داراي رنگ يکنواخت با شليته مي‌باشد که روي آن را سکه دوزي مي‌کنند.
"ياشار" روسري بلندي از جنس حرير بوده که با سربند يزدي براي محکم نگهداشتن آن بسته مي‌شود.
"لباس‌هاي محلي ترکمني" از ديگر پوشش‌هاي رايج در خراسان شمالي است که شامل
"چاوک، کولته، چلپي و يلک" است و متداولترين و ارزانترين آنها چاوک است، که جنس پارچه آن از ابريشم دستباف و عمدتا داراي رنگ قرمز و حاشيه زردرنگ است که حاشيه لباس و سرآستين آن سوزن دوزي شده و براي جلوگيري از جمع نشدن پارچه و ظرافت بيشتر سوزن دوزي با آستر انجام مي‌شود.
"زيورآلات محلي" مکمل لباس‌هاي سنتي و بومي اين استان است و لباس‌هايي چون لباس‌هاي کردها و ترکمن‌ها که معرف آداب، رسوم، آداب و سنن و فرهنگ مردم اين منطقه است و زيورآلات بخشي جدايي ناپذير از پوشاک اقوام عشاير و روستاييان اين استان است.
زيورآلات همچنين جزوي لاينفک از لباسهاي زنان ترکمن است و اين هنر و صنعت در مناطق ترکمن‌نشين استان نظير جرگلان، از قدمت ديرينه‌اي برخوردار است.
عمده زيورآلات مورد استفاده زنان ترکمن شامل گردنبند، سينه ريز، مچ بند، دستبند، سربند است و وجود اقوام ترکمن در منطقه باعث خلق آثار هنري بسياري از جمله "رودوزي هاي خاص" شده که بر روي لباسهاي محلي صورت مي‌گيرد.
رودوزي بر حاشيه پيراهن، شلوار، سرآستين، کلاه و کمربند انجام مي‌شود و کلاه مزين به دوخت‌هاي سنتي "تخيه" نام دارد.
"چاروق" نيز پاپوش سنتي مردم خراسان شمالي است که کلمه‌اي ترکي به معناي "پاي افزار" يا پاپوش است که بندها و تسمه‌هاي بلندي دارد و بندهاي آن را به ساق پا مي‌پيچند.
چاروق داراي نوکي برگشته رو به بالا است که از چرم طبيعي است و با نخ‌هاي ابريشم الوان و اشکال مختلف زينت داده شده و براي زيباتر شدن پاپوش در نوک آن منگوله اي، تعبيه مي‌شده که از نخ‌هاي ابريشم رنگي تهيه مي‌شود.
"سفال" ديگر هنر ايراني است که حدود هشت هزار سال قدمت دارد و در خراسان شمالي، در سالهاي نه چندان دور سفالگري در بجنورد، اسفراين، گرمه، جاجرم و شيروان از رشته هاي درآمدزا بوده که اکنون به علت بي توجهي رو به منسوخ شدن نهاده است.
"معرق" ديگر هنري است که با قرار دادن قطعات مختلفي چون صدف، عاج، استخوان، فلز و چوبهاي رنگي در کنار هم ايجاد مي شود و اکنون در تمام شهرهاي خراسان شمالي، هنرمندان زيادي در اين رشته فعاليت مي کنند.
استان خراسان شمالي در موسيقي مقامي نيز شهرتي فراگير دارد که وجود هنرمندان موسيقي هنر ساخت "سازهاي سنتي" را نيز به يکي از اصيل ترين و قديمي ترين هنرهاي استان تبديل کرده که به دليل وجود اقوام ترک، ترکمن و کرد در منطقه و موسيقي فولکلوريک رواج دارد.
ساخت "دوتار"، ساز مخصوص ترکمن ها که صداي چهار نعل اسب را ايجاد مي کند در ميان ترکمنان اين منطقه رواج بسياري دارد.
"سه تار" نيز سازي است که اقوام کرد در ساخت و استفاده از آن تبحري خاص دارند.
هم اکنون مراکزي در خراسان شمالي وجود دارد که انواع محصولات صنايع دستي را به علاقه مندان و مسافران نوروزي عرضه مي کنند که بيشتر اين کالاها به عنوان وسيله اي براي تزيين منزل مورد استفاده قرار مي گيرند.
"علي کاظمي" مدير کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري خراسان شمالي گفت: با هدف معرفي صنايع دستي منطقه در ايام نوروز نمايشگاهي با 70 غرفه در شهرستانهاي بجنورد، مانه و سملقان و شيروان برپا مي شود.
صنعتگران خراسان در 25 نوع رشته صنايع دستي مشغول به فعاليت و توليد هستند. ک/4

صنايع دستي خراسان شمالي، سوغاتي ماندگار براي مسافران نوروزي

مطالب مشابه :

نمونه سوالات دروس طراحي دوخت

نگرشی بر سوزن دوزی

فهرست کتاب هنرهاي دستي و سير تحول آن در ايران و جهان

صنايع دستي خراسان شمالي، سوغاتي ماندگار براي مسافران نوروزي

لباس محلی مردم گیلان

بروجرد شهر توليدات صنايع دستي کاربردي تزئيني

عملکرد فرمانداری و بخشداری ها

قالی کرمان، پرديس قالی ايران