محمد کریم پیرنیا (پدر معماری سنتی ایران)

استاد محمد کریم پیرنیا در سال 1299 هجری شمسی در شهر یزد از پدری نائینی و مادری یزدی به دنیا آمد. در سال 1318 پس از پایان تحصیلات متوسطه در یزد، برای ادامه تحصیل خود به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران وارد شد ولی هنوز در ابتدای راه بود (1324) که فهمید این راه را برای پیمودن تا به آخر نمی پسندد. بدین ترتیب بود که این مدرسه و استادان نوپرداز آن را واگذاشت و به قول خود به دنبال استادان بزرگی رفت و سینه به سینه معماری را آموخت.

استاد پیرنیا از نادر افرادی هستند که در چند دهه گذشته، سعی در شناخت و شناساندن معماری ایرانی را داشته است. اگر چه ایشان به بحث های گوناگون پرداختند، اما شاید بتوان یکی از مهمترین آن ها را سبک شناسی معماری ایرانی دانست. وی معماری پیش از اسلام ایران را به دو شیوه پارسی و پارتی و معماری بعد از اسلام را به چهار شیوه خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی تقسیم کرده است.

از دیگر ابداعات وی برشمردن پنج اصل برای معماری ایرانی بوده است که شامل: مردم واری، پرهیز از بیهودگی، نیارش، خودبسندگی و درون گرایی می باشد.

روانش شاد باد.

محمد كریم پیرنیا در سال 1299 شهر یزد متولد شد . وی پس از اخذ دوره دبستان و دبیرستان با یك آزمو ن در دانشكده هنر های زیبا در رشته معماری قبول شد و شرو ع به كسب علم نمود .

محمد كریم پیرنیا دردورا ن كودكی به این علت كه پدرش به یزد تبعید شده بود و اجازه خروج از این شهر را نداشتند تا بعد كه این امكان فراهم شد وبرای كارهایی كه باید انجام می دادبه اكثر نقاط كشور مسافرت كرد . یزد زمستانهای بسیار سرد وتابستانهای گرمی دارد .

درآن زمان مردم اعم از اعیان و طبقه پایین از پانزدهم اردیبهشت به كوهستانهای اطاف می رفتند كه هوای مطلوبی دارد و تا آخر تابستان آنجا می ماندند . اكثر مردم از خودشان جایی برای این مدت اسكانشان نداشتند و معمولا باغهایی را اجاره می كردند .

پدر بزرگ او هم مثل سایر مردم باغی را اجاره می كرد وبه آنجا می رفتند .یزد واقعا یكی از شهر های آرام دنیاست ، اما به علت كمبود آب دراین منطقه ، بین مردم در گیری پیش می آمد و حتی گاهی قتل هایی هم اتفاق می افتاد .

در همان باغی كه اجاره می كردند ، كنار جوی آب ، چاهی درست كرد و به تقلید از قناتها ی یزد ،‌با درست كرد ن چند پشته ، آب را به بالا می كشاند و به قول مقنی ها ،‌آ ب آفتابی شد .

در آنجا باغ و خیابانی درست كرده بود و به جای درخت ،عدس كاشت و با قوطی كبریت شروع به خشت زدن كرد و با همین خشت ها استخری درست كرد .به قدری این عمل مورد توجه قرار گرفت كه مردم برای تماشای آن می آمدند . اواخر تابستان هم كه ما باغ را ترك می كردند ، صاحب باغ اطراف مزرعه ای را كه اومی ساخت ،خاركریز كرد تا آب آن را از بین ببرد . خلاصه طوری بود كه علاوه بر بچه ها ،بزرگتر ها هم از این كار او خوششان می آمد .

تحصیلات رسمی و حرفه ای :

محمد كریم پیرنیا دوران دبستان را درمدرسه اسلام و بعد از تاسیس مدرسه دولتی به دلیل با لا بودن كیفیت این گونه مدارس نسبت به مدرسه های قدیمی ، «در مدرسه نمره دو »ادامه تحصیل داد .

دوران تحصیل را در «دبیرستان ایرانشهر » یزد كه فقط دوره علمی داشت گذراندم . بعد از طی دوره علمی دریزد برای ادامه تحصیل به تهران آمد .در كنكور اولین دوره «دانشكده هنرها زیبا » به دلیل علاقه ای كه به هنر معماری كشور خود داشت شركت كرد و قبول شد .

خاطرات و وقایع تحصیل :

تمام دوستان محمد كریم پیر نیا كه در دانشگاه با وی بودند بعد ها جزو هنرمندان ممتاز نه تنها ایران ، بلكه در جهان بودند .محل دانشكده آن موقع در «مدرسه هروی » (علوم قدیمه ) و مدرسه سپهسالار بود . این دو مدرسه را با تغییراتی كه در آنها انجام شده بود ، به دانشكده هنر های زیبا تبدیل كرده بودند .

دانشكده هنرهای زیبا در آن سالها فقط سه رشته معماری ، نقاشی ،مجسمه سازی داشت و برای شركت در دوره معماری ، دیپلم كامل متوسطه لازم بود اما برای رشته نقاشی و مجسمه سازی سیكل اول متوسطه كافی بود .مجسمه سازی به دلیل اینكه داوطلب زیادی نداشت ، به تدریج تعطیل شد .

باوقوع مسائل شهریور 20 دانشكده به زیر زمین دانشكده فنی منتقل وبعد ها به ساختمان فعلی انتقال داده شد كه البته سا ختمان آن هنوز تكمیل نشده وبه شكل فعلی كه وجود دارد ، نبود . شخصی بودبه اسم استاد مندلی كه چون با سواد بود به او مندلی می گفتند . ایشان اهل میبد بود .

ملا مندلی اطلاعات عجیب و غریبی درسینه اش داشت . بعد ازاینكه از مدرسه بر می گشتنددور ایشان جمع می شدندو اوبه قول خودش «نكیر » می كرد ، یعنی با سر انگشت یا چوب خطهایی روی زمین می كشید و توضیحاتی خاصه در مورد «هنجار »می داد . هنجار واقعا مثل یك كامپیوتر كارهای عجیب و غریبی می كرد .

به هر حال از ملا مندلی كسب اطلاعات می كردو گاهی هم می شد كه پاسبانی می آمد و جمع آنهارابه هم می زد و ازملامندلی می خواست كه دیگر معركه نگیرد ولی هیچ كس اجازه نمی داد و درمكانی دیگر جمع شان را تشكیل می دادند و از وجود ملامندلی استفاده می كردند . وی وقتی كه همین موضوع هنجارو كاربرد آن را برای مرحوم دكتر محسن هشترودی گفت ایشان خیلی تعجب كرد و می دانید كه ایشان هم به ریاضیات غربی و هم ریاضیات شرقی مسلط بود .

دكتر هشترودی می گفت كه چنین چیزی رانه در ریاضیات غرب و نه درشرق ندیده است ،و این رامختص معماران قدیمی ایران می دانست كه سینه به سینه نقل شده است .ایشان علاقمند بود كه برای به جاماندن هنجار ،به طور مشترك كاری انجام دهند ولی متاسفانه به علت فوت ایشان این كار میسر نشد . بعد از این باز هم به دنبال كسی بود كه اینكار را پی گیری كند تا دكتر پیرنیا ی ریاضی دان ، برای این كار اعلام آمادگی كرد ولی متاسفانه ایشان هم مرحوم شد .
هم دوره ای ها و همکاران : از همدوره ایهای محمد كریم پیرنیا می توان به مهندس زهره بزرگمهر و مهندس معماریان كه زحمت چاپ بعضی از كتابهای او را كشیده بودند اشاره كرد .

وقایع میانسالی :

محمد كریم پیرنیا از این دوران چنین یاد می كند: بعد از بازنشسته شدن تجربیات و تحقیقات چندین ساله ام را خواستم روی كاغذ بیاورم ، ولی متاسفانه به علت لرزش دست و بعد هم از كار افتادن آن ، میسر نشد .اما تعدادی زیادی از نوارهای صحبتهای بنده در دانشگاههای تهران ، شهید بهشتی و فارابی و «میراث فرهنگی » موجود است كه دوستان زحمت پیاده كردن آنها را كشیده اند .
زمان و علت فوت : محمد كریم پیرنیا درسال 1376 دارفانی را وداع گفت .
مشاغل و سمتهای مورد تصدی : محمد كریم پیرنیا مدتها معاونت «حفاظت آثر باستانی »را به عهده داشتم و كار ترمیم و تعمیر آثارباستانی بود.
گرفتن سه مدال كه در طول دانشگاه به دلیل نوشتن سه رساله گرفته بود .

آثار استاد معماری محمد کریم پیرنیا :

1 - آشنایی با معماری اسلامی ایران « ساختمان درون شهری و برون شهری»
ویژگی اثر : این اثر در 1371 انتشارات دانشگاه علم وصنعت ایران به چاپ رسیده است این كتاب شامل ده بخش و پنج پیوست است همراه با واژه نامه و فهرست منابع . كه این مجموعه ای از سخنرانیها، مقالات و مواد درسی استاد است كه توسط غلامحسین معماریان جمع آوری و تنظیم وتدوین شده است .
2 - اثر
ویژگی اثر : این فصلنامه علمی ، فنی ، هنری سازمان میراث فرهنگی كشور شماره 2- زمستان 1370 به چاپ رسیده است . این فصلنامه بیستمین شماره است و استاد مطالب خود را به تقریرات استاد كریم پیرنیا درزمینه معماری سنتی و هنر های وابسته اختصاص داده است . مطالب این كتاب كه در خقیقت سلسله درسهای استاد در طول سالیان متمادی برای دانشجویان واهل فن بوده، تحت عنوان «گنبد های ایران » جمع آوری شده است . در یك بخش به چگونگی ساخت گنبد ها و در بخش دیگر به طرح خصوصیات هندسی وفنی گنبد ها اشاره شده است .
3 - اثر
ویژگی اثر : درفصلنامه علمی ، هنری سازمان میراث فرهنگی كشور پائیز1373به چاپ رسیده است . بیست و چهارمین شماره اثر . سومین دفتر از تقریرات استاد پیرنیا درزمینه معماری است كه توسط زهره بزرگمهر تنظیم و تدوین شده است . مطالب این مجموعه «چفدها و طاقها » بخشی دیگراز مبحث «ساخت وسازه »و روش عملی كاربست آن در معماری ایرانی است .
4 - ارمغانهای ایران به جهان معماری «جناغ وكلیل »
ویژگی اثر : این اثر در مجله هنر ومردم به شماره 142 در سال دوازدهم 1353 به چاپ رسیده است كه این مقاله تحت عنوان شرح تاثیرات معماران ایرانی است در كار معماران خارجی .
5 - ارمغانهای ایران به جهان معماری گنبد
ویژگی اثر : این اثرد ر مقاله هنر ومردم به شمارهای 136و137 در سال 12به چاپ رسیده است . دراین مقاله به شیوه های كار معماران ایرانی درساخت گنبد و كاربردو ویژگیهای بناهای گنبدی پرداخته و در ادامه تاثیرات این گونه معماری را درروند كار معماران خارجی مورد بررسی قرار می دهد .
6 - ارمغانهای معماری ایرا ن به جهان معماری «پادیاو»
ویژگی اثر : این اثر در هنر و مردم در سال 12 و شماره 1353،139به چاپ رسیده است كه در رابطه با مكانی برای شست وشوی و طهارت بود كه به آن پادیاو می گفتند و طشت آب كه در آن شست شوی انجام می شد پادیاب دان می نامیدند .
7 - بادگیر و خیشخان
ویژگی اثر : این در مجله هنر و معماری به شماره 10 و 11 به چاپ رسیده است . این مقاله ،به بررسی جنبه های تاریخی و نیز كیفیت فنی بادگیر و نقش آن در زندگی مردم نواحی مختلف ایران می پردازد .
8 - بازار ایران
ویژگی اثر : این اثر در باستان شناسی و هنرایران به شماره 3 درسال1348 به چاپ رسیده است كه در باره خصوصیات نیكو و پسندیده پیشه وران و بازاریان و زندگی و كسب مسالمت آمیز آنها در كنار هم و مشخصات معماری و ساختمان بازارهای ایرانی و بر شمردن ویژگیهای منحصربه فرد هر دكان كه كالایی خاص را به فروش می رساند ه است .
9 - بناهای تاریخی هر كشور درحكم شناسنامه های فرهنگی است
ویژگی اثر : در مجله هنر و معماری شماره 17 این اثر استاد به چاپ رسیده است .در این مقاله ،بناهای تاریخی و معماری اصیل ایرانی را از دیدگاه هویت فرهنگی مورد بررسی قرار داده است .وی ضمن بر شمردن برخی از خصوصیات معماری ایرانی و تناسب آن با شرایط اجتماعی ، اقلیمی و فرهنگی مردم ، آثار مثبت این قرابت را در تاریخ معروفی چون مساجد ، كاخها ، آتشكده ها ،مزارها و .... اشاره شده و دروصف هركدام از آنها به تفضیل سخن رانده شده است .
10 - بیماری بولوار
ویژگی اثر : این مقاله در مجله هنر ومردم در سال ششم به شماره 69 به چاپ رسیده است كه دریك كلام شكوائیه نویسنده از تخریب بناهای سنتی و زیبا كه هر كدام انبوهی از خاطرات تلخ وشیرین را با خود دارند و رشد بی رویه بلوارها و خیابانها و آسمان خراشها است كه با ویرانی و نابودی بناهای كهن ، ابزار وجود می كنند .
11 - تویزه ـ قوس ـدور
ویژگی اثر : این اثر در هنر ومعماری درشماره 8 و در سال 1349 به چاپ رسیده است. مطالب آن تحت عنوان بررسی نقاط ضعف و قوت سبكهای قدیم پارتی و پارسی و سبكهای جدید خراسانی و رازی و آذری و اصفهانی كه با ذكر دلیل در رابطه با هر كدام بررسی های انجام داده است
12 - خیز و اندام گنبد های ایرانی
ویژگی اثر : در مجله هنر و معماری شماره 10و 11 به چاپ رسیده است . در این مقاله به بررسی ویژگیهای گنبد و خصوصیات آن و نیز انواع مختلف گنبد درسیر تاریخی زندگی مردم ایران پرداخته شده است و در جای جای مقاله مثالهای ازگنبد های معروف ایرانی چون گنبد : حرم مطهر امام رضا (ع) ، آرامگاه سلطان محمد خدابنده در سلطانیه ، مقبره شاه نعمت الله ولی در ماهان كرمان ، جامع قزوینی و. ..... همراه با تصاویری از این مكانها آورده شده است .
13 - در درگاه و كتیبه آستانه حضرت عبدالعظیم (ع)
ویژگی اثر : در باستان شناسی و هنر ایران در شماره دوم و در سال 1348 بهار به چاپ رسیده است . كه دررابطه با تاریخ و قدمت این بنای معماری است
14 - درو پنجره درمعماری ایران
ویژگی اثر : این مقاله در بهار 1348 و شماره 2 و در مجله باستان شناسی و هنر ایران تحت عنوان چگونگی استفاده معماران از در و پنجره در معماری بنا ها اشاره رفته است .
15 - راه و رباط
ویژگی اثر : این اثر وی درانتشارات امین ، تابستان 1370 به چاپ رسیده است. راه و رباط در دوبخش یكی راه و بناهای وابسته به آن در دوره پیش از اسلام و در بخش دوم راه ورباط های دوره های اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است .
16 - سبك آذری
ویژگی اثر : این اثردرفرهنگ ومعماری ایران درسال 1354 به شماره اول به چاپ رسید ه است كه دارای خصوصیات و نشانه هایی است كه نگارنده مقاله ، به شكلی مبسوط به آنها پرداخته و با در نظر گرفتن تمامی جووانب ، به شرح آن مبادرت كرده است .
17 - شیوه های معماری ایرانی
ویژگی اثر : موسسه نشر هنر اسلامی وابسته به معاونت امور فرهنگی اجتماعی و هنری بنیاد مستضعفان و جانبازان ، در هشت بخش ، كه چاپ اول در زمستان 1369 است . این كتاب د ررابطه به منطق و حكمت كارهایی كه در زمینه معماری در طول تاریخ انجام شده است و نیز تحولاتی كه درمدت سه یا چهارهزار سال ، این پدیده دستخوش آن بوده و همچنین نقاط اوج ، فواید ، ایرادها و ...پرداخته شود .و بخشهای هشت گانه آن عبارتند از : ـ اصول معماری ایرانی - شیوه های معماری ایرانی - شیوه اصفهانی -شیوه های پارسی - شیوه های پارتی - شیوه های آذری - شیوه های خراسانی ـ شیوه های رازی
18 - طاق گنبد
ویژگی اثر : این مقاله كه در حقیقت ادامه ای بر مقاله« خیز و اندام گنبد های ایرانی »استاد می باشد ، به مساله طاق گنبد توجه كرده و اقسام مختلف طاقهای ایرانی را از لحاظ شكل و طرز اجرا بر می شمارد .
19 - طاق و چف
20 - مردم ورای در معماری ایران
ویژگی اثر : در فرهنگ و زندگی به شماره 24 و در سال 1355 تحت عنوان خصوصیات مردم ورای درمعماری ایران كه نویسنده به جوانب آن اشاره كرده است.
21 - مروری بر كتاب (نظری اجمالی بر شهر نشینی و شهر سازی ایران )
ویژگی اثر : كه این مقاله در مجله اثربه شماره 1 درسال 1358 به چاپ رسیده است . در این مقاله استاد به چگونگی و ویژگیهای معماری ایران د ر رابطه با خصوصیتهای اجتماعی مردم می پردازد .
22 - مساجد
ویژگی اثر : این مقاله در خصوص معرفی مسجد به عنوان یك مركز مهم مردمی و همچنین مشخصات مساجد اسلامی از بدو پیدایش و سیرتحولی آنها در طول زمان نگاشته شده است . دراین مقاله همچنین قسمتهای مختلف یك مسجد بصورت تفكیكی مدرد بررسی قرار گرفته و در هر مورد مثالهایی پیرامون مساجد معروف اسلامی به میان آورده شده است .
23 - معماری مساجد ایران راهی به سوی ملكوت
ویژگی اثر : این اثر در فصلنامه هنر و به شماره سوم درسال 1362 به چاپ رسیده است كه عنوان این مقاله است سیر مسجدسازی در ایران و ویژگیهای معماری هر مسجد در ادوار مختلف و جمع بندی خصوصیات تمامی مساجد ، مطلبی است كه نویسنده در این مقاله بازبانی روان و سلیس و دیدی مو شكافانه و دقیق و تحلیل به آن پرداخته است .
24 - هندسه در معماری ایران
ویژگی اثر : این كتاب در اسفند ماه سال 1360 در نشریه سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران به چاپ رسیده است .

روایت دوم زندگینامه محمد کریم پیرنیا:

وی دوران دبستان را در «مدرسه اسلام» گذراند و بعد از تأسیس مدرسه دولتی ، در «مدرسه نمره دو» ادامه تحصیل داد. وی پس از طی دوره علمی در «دبیرستان ایرانشهر» یزد برای ادامه تحصیل به تهران آمد. او با وجود آنکه در زمینه ادبیات تحصیل می‌کرد و در این زمینه موفقیت‌هایی نیز کسب کرده بود، ادبیات را رها کرده و در کنکور اولین دوره دانشکده هنرهای زیبا، به دلیل علاقه‌ای که به هنر و معماری داشت شرکت کرد و پذیرفته شد.

عدم توجه چندان به معماری ایرانی و تاکید بیشتر بر معماری غربی و آثار اروپایی در دانشگاه های آن زمان، سرانجام پیرنیا را بر آن داشت که تحصیلات خود را دانشکده هنرهای زیبا ناتمام رها کند و به بررسی‌ها و تحقیقات فردی خویش متکی شود و تلاش کرد با بررسی بناها و گفتگو با معماران و استادکاران قدیمی برخی از ویژگی‌ها و اصول معماری ایرانی را مورد شناسایی قرار دهد و به تدریج حاصل تحقیقات خود را در طی مقالاتی که تدوین نمود، در اختیار عموم قرار داد.
محمدکریم پیرنیا در شهریور ماه ۱۳۷۶ در گذشت. مزار او بنا به در خواست وی در «خانه رسولیان» یزد که در حال حاضر دانشکده هنر و معماری یزد در این مکان قرار دارد، واقع است.
محمدکریم پیرنیا مدت‌ها از سال ۱۳۴۴ تا مدتی پیش از انقلاب به عنوان معاون فنی سازمان حفاظت آثار باستانی در زمینه ترمیم، تعمیر و احیاء بناها و آثار باستانی فعالیت می‌کرد و مدتی نیز در دانشکده هنرهای زیبا و دانشگاه شهید بهشتی به تدریس معماری ایرانی اشتغال داشت.
محمدکریم پیرنیا کتب و مقالات بسیار در مورد سبک‌شناسی و معماری اصیل و سنتی ایرانی تالیف کرده است و بدین دلیل او را پدر معماری سنتی ایران میدانند.

محمد کریم پیرنیا (پدر معماری سنتی ایران)

مطالب مشابه :

آشنایی با معماری اسلامی ایران

300- دانلود رایگان چکیده کتاب «سبک شناسی معماری ایرانی» استاد پیرنیا

منابع دکتری معماری- معماری اسلامی

آشنایی با معماری اسلامی ایران

116- تاریخ معماری ایران (4) : دوره اسلامی

محمد کریم پیرنیا (پدر معماری سنتی ایران)

منابع کنکور ارشد دانشگاه دولتی معماری

منابع کنکور معماری و معماری منظر

آشنایی با معماری مسکونی ایرانی(گونه شناسی برونگرا)

منابع ارشد معماری- گرایش معماری معماری