گذر واژه جاپلق و چگونگی پیدایش

دشت جاپلق در شهرستان ازنا در دامنه‌های سرسبز اشترانکوه قرار دارد.

جاپـِلَق منطقه‌ای بسیار کهن است که قدمت آن به دوران پیش از اسلام بر می‌گردد. واژه جاپلق در اصل عربی شده کلمه گاپله می‌‌باشد. از لحاظ باستان‌شناسی حائز اهمیت فراوان است. این منطقه در زمانهای پیش از اسلام جزء منطقه ماد و پس از تشکیل هخامنشی جزء سرزمین ری می‌گردد.

آرامگاه امامزاده زید و قاسم با ۱۰۰۰ سال قدمت در منطقه جاپلق ازنا قرار دارد. بنای این مقبره مربوط به دوران سلجوقی می‌‌باشد که گنبدی مخروطی شکل با نمای آجری و دارای ارتفاع ۴۰ متری است.

مردم جاپلق از زمانهای کهن کشاورزپیشه بوده و به واسطه همین حرفه مردمی آرام و صبور و منضبط می‌‌باشند. فرزیان از قدیمی‌ترین روستاهای ایران در این منطقه قرار دارد. ارامنه در منطقه جاپلق زیاد هستند و این بخش همراه با فراهان و کزاز یکی از بخش‌های تشکیل دهنده اراک می‌‌باشند.

طازران و کرتیلان و فین هم از روستاهی قدیمی چاپلق است. ترکان جاپلق این منطقه را چاپلق می‌گویند. شهر آشورآباد هم با قلعه‌ای قدیمی در این بخش واقع شده است.

جاپلق, بخش و ناحیه ای قدیمی در شمال شرقی استان لرستان .

بخش جاپلق در نیمة شمالی شهرستان ازنا قرار دارد و مشتمل است بر دو دهستان (جاپلق غربی به مرکزیت آشورآباد و دهستان جاپلق شرقی به مرکزیت مؤمن آباد) و یک شهر به نام مؤمن آباد که مرکز بخش به شمار می رود. این بخش از شمال و شمال شرق به شهرستانهای سربند و خمین (در استان مرکزی ) از مشرق و جنوب به شهرستان الیگودرز و از مغرب به شهرستان دورود/درود محدود است . رشته کوه اشترانکوه از رشته کوه زاگرس در آن امتداد دارد. رودهای کمندان ازنا و آشورآباد در آن جریان دارند. چشمة «دره دراز» در آن واقع است .

این بخش از گیا بادام کوهی سیب کوهی گیلاس انگور انجیر زرشک بنه آویشن گل گاوزبان گل خطمی ریواس کنگر گون موسیر و رستنیهایی برای چرای دام دارد و از زیا دارای روباه خرگوش گرگ خرس گراز شغال بز قوچ میش کوهی کبک دری تیهو و فاخته است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ج 58 ص 137).

محصولات عمدة جاپلق گندم جو حبوبات و فرآورده های باغی است . دامداری آن اهمیت دارد. قالی بافی با طرح الیگودرزی و نقشهای محلی از صنایع دستی آنجاست . جاپلق دارای معادنی چون سنگ لاشة موزاییکی سیلیس و سنگ تالک است (همان ج 58 ص 137ـ 138).

در 1316 ش بخش جاپلق و بربرود به مرکزیت الیگودرز در شهرستان بروجرد تشکیل شد. در 1329 ش جاپلق دهستانی با 153 آبادی ذکر شده است ( رجوع کنید به ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ج 2 ص 138). در تقسیمات کشوری 1355 ش بخش جاپلق مشتمل بر دهستانهای

جاپلق غربی و سیلاخور و تابع شهرستان الیگودرز بود. در تقسیمات کشوری 1373ش چهار دهستان به نامهای جاپلق غربی جاپلق شرقی پاچه لک غربی و سیلاخور شرقی در شهرستان الیگودرز ضبط شده است ( رجوع کنید به ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی 1373 ش ص 16). پس از تأسیس شهرستان ازنا در آبان 1373 بخش جاپلق در مهر 1374 با دو دهستان جاپلق شرقی و جاپلق غربی در تابعیت شهرستان ازنا در آمد ( رجوع کنید به همو 1374 ش ص 43). سپس طبق تصویبنامة هیئت وزیران (ش 13658/ ت 21023 ک ) آبادی مؤمن آباد در مهر 1378 تبدیل به شهر و مرکز بخش جاپلق شد ( رجوع کنید به همو 1382 ش ذیل «استان لرستان »). طبق سرشماری 1375ش جمعیت این بخش 348 16 تن بوده است .

زیارتگاههای امامزاده قاسم و شاهزاده ابراهیم فرزند امام محمدباقر علیه السلام و تپه ای باستانی به نام «قلعه خرابه » نیز در این بخش واقع است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ج 58 ص 138). راه آهن تهران ـ اهواز از طریق ازنا ـ مؤمن آباد ـ شاه زند از این بخش می گذرد.

جاپلق از نواحی قدیمی ایران در لرستان است . ظاهرا نخستین بار نام آن در ذکر وقایع قرن دوم آمده است از جمله اینکه در 131 میان ابوالهیذام (سردار داوودبن یزیدبن عمربن هبیره فزاری ) و قحطبة بن شبیب به طرفداری از عبدالله بن معاویة بن عبدالله بن جعفربن ابی طالب در آن جنگی روی داد (طبری ج 7 ص 407 یاقوت حموی ذیل «جابلق »). یاقوت حموی در قرن هفتم (همانجا) جاپلق را رستاقی در اصفهان ذکر کرده است .

حمدالله مستوفی در سدة هشتم از جاپلقی یاد کرده است که عروج و سوسن خوانده می شد که شهری کوچک بر دو جانب آب و دارای باغستان بسیار نارنج و ترنج و لیمو و درخت گرمسیری فراوان بود (ص 70) اما نباید آن را با جاپلق لرستان

یکی دانست . لسترنج (ص 245) مکان این جاپلق را چهار فرسخی شمال غربی ایذه در دو جانب رود (کارون ) آورده است . نام جاپلق در منابع دورة صفویه و زندیه نیز ذکر شده است . به نوشتة منجم یزدی (ص 343) شاه عباس اول صفوی در 1017 از ییلاق اصفهان به موضع جاپلق رفت . نامی اصفهانی (ص 116ـ 122) نیز در 1176 از حرکت کریم خان زند به سوی جاپلق مطالبی آورده است .

به نوشتة اعتمادالسلطنه (ج 4 ص 1877ـ 1878) در دورة قاجاریه جاپلق یکی از سه بلوک بزرگ بروجرد بود و چهار بلوک کوچک (حمزه لو بیات ایقرلو و پشته ) داشت . جمعیت آن حدود هفده هزار تن و زبان اهالی آن ترکی بود و تعداد ارمنیان در آنجا بسیار بود. کشاورزی آن عمدتا دیمی بود و گندم جو تریاک نخود و خربزه در آن بسیار خوب به عمل می آمد و چشمه های آب شیرین و گوارا داشت . حاکم نشین آن قریة خروسان بود که در حدود 39 کیلومتری شمال شهر الیگودرز قرار داشت . وی همچنین از دو کوه الوند ساکی و مستران / مسترون نام برده است (همانجا).

در دورة پهلوی اول (1304ـ1320 ش ) املاک بسیاری از ناحیة جاپلق و بربرود در اختیار خانهای بختیاری بود (کیهان ج 2 ص 444).

سیدمحمدشفیع جاپلقی * و مولی محمود جاپلقی و فرزندش شیخ عبدعلی بن محمود جاپلقی از علما و فقهای امامیه بوده اند ( رجوع کنید به خوانساری ج 4 ص 218ـ220).

منابع : اعتمادالسلطنه ایران . قانون تقسیمات کشوری آبان 1316 قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران مصوب 16 آبان ماه 1316 چاپ اول تهران ] بی تا. [ ایران . وزارت کشور تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران تهران 1355 ش ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ج 2 تهران 1329 ش ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران تهران 1373 ش همو سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران تهران 1374 ش همو سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران تهران 1376 ش همو نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن تهران 1382 ش عباس جعفری گیتاشناسی ایران تهران 1368ـ1379 ش حمدالله مستوفی نزهة القلوب خوانساری طبری تاریخ (بیروت ) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ج 58 : خرم آباد تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح 1373 ش مسعود کیهان جغرافیای مفصل ایران تهران 1310ـ1311 ش مرکز آمار ایران سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور استان لرستان شهرستان ازنا تهران 1376 ش همو سرشماری عمومی نفوس و

مسکن 1375: شناسنامة بخشهای کشور کل کشور تهران 1378 ش همو سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375 نتایج تفصیلی استان لرستان تهران 1376 ش جلال الدین محمد منجم یزدی تاریخ عباسی یا روزنامة ملاجلال چاپ سیف الله وحیدنیا تهران 1366 ش محمدصادق نامی اصفهانی تاریخ گیتی گشا با مقدمة سعید نفیسی تهران 1363 ش نقشة تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران مقیاس 000 500 2:1 تهران : سازمان نقشه برداری کشور 1379ش نقشة کشور جمهوری اسلامی ایران مقیاس 000 000 1:1 تهران : ادارة جغرافیائی ارتش 1366 ش یاقوت حموی
گاپله‌ای نام محلی لهجه‌ای فارسی مردم منطقه چاپلق ازنا در دشت جاپلق در استان لرستان ایران است. این لهجه تحت تأثیر لهجه‌های استان مرکزی به ویژه شهرستان خمین و گلپایگان قرار دارد. نام چاپلق تلفظ دیگری از همین نام «گاپله‌» است.

به ساكنان گاپله، گاپله‌ای می‌گويند. پيشه بيشتر آنان كشاورزی همراه با دامداری می‌باشد. زبانشان فارسي با لهجه‌ای ويژه كه پاره‌ای از فتحه‌ها را كسره تلفظ كرده و شبيه به لهجه‌های مركزی ايران از جمله اراكی، خمين و كاشان می‌‌باشد در بعضی مناطق گاپله، زبان تركی و ارمنی هم رواج دارد.

گرچه بخش‌هايی از گاپله و شهرستان ازنا به دليل تقسيمات كشوری در لرستان قرار گرفته ولی به علت داشتن موقعيت جغرافيايی و دشتی، فرهنگ وآداب و رسوم، ارتباطات فرهنگی و پيوندهای اجتماعی، جزو شهرها و مناطق حوزه مركزی ايران محسوب می‌شوند و به علت حائل شدن رشته كوه‌های بلند از جمله اشتران‌كوه و سفيدكوه، ارتباط فرهنگي و اجتماعی بسيار كمی با لرستان دارد.

نژاد گاپله‌ای‌ها آريايی و فارس می‌باشند كه ميانگين دارای قدی بلند و گردنی كشيده، پوستی روشن و موهايی خرمايی و پيشانی آنان پهن می‌باشد. لباس آنان شلواری ميانه است كه پيراهنی بلند بر روی آن می‌پوشند و دستاری بر روی پيراهن می‌بندند. و در آخر لباسی بلند شبيه به عبا بر روی آنان می‌پوشند كه به آن «مرادبگی» (morad bagi) می‌گويند. كشاورزان گاپله‌ای لباس‌های مذكور را بدون مرادبگی می‌پوشند و هميشه داسی در دست دارند كه پاره‌ای به آن «داس‌قاله» (das ghale) می‌گفتند. گاپله‌ای‌ها هميشه كلاه بر سر دارند ولی عموماً كلاهی نخی و سياه رنگ كه منگوله‌های كوچكی دارد بر سر می‌گذارند. نظير اين كلاه در تصاوير تخت جمشيد نيز وجود دارد.

گاپله‌ای‌ها ويژگی اخلاقی خاصی دارند كه عموماً مردمی آرام، صبور و مذهبی هستند. امام خمينی، آيت‌الله بروجردی، آيت‌الله گلپايگانی، آيت‌الله اراكی، آيت‌الله اميری در قرون معاصر و ميرزا محمد شفيع ابن علی جاپلقی از فضلای اماميه در زمينه فلسفه، ميرزاي قمي، و خزائی‌ها از مذهبيون اين منطقه يا نزديك به اينجا بوده‌اند.

ويژگي اخلاقی خاص ساكنان احتمال دارد به خاطر قرن‌ها كشاورزی در سيستم اداری فئودالی بوده باشد، زيرا اولاً ساكن و يكجانشين، دارای شغلی ثابت و هميشگی بوده‌اند. بنابراين بر اساس مبانی جامعه‌شناسی اين ويژگی‌ها مردم را قانونمند كرده و منافع بلند مدت را بر كوتاه مدت ترجيح می‌داده‌اند و گذشته از اين‌ها سعی می‌كردند. از اختلاف پرهيز كرده و در صورت بروز اختلاف، به فئودال مراجعه می‌كردند. بنابراين در سيستمی تقربياً اداری زندگی می‌كرده و قانونمند بودند. دست كم در دوران معاصر مراجعه به آمار جرم نيروي انتظامي و دادگستري و مقايسه با مردم ساكنان همجوار گاپله مؤيد اين ادعا است.

اشاره‌های جغرافيايی تاريخی در خصوص مردم گاپله وجود دارد كه از جمله «ياقوت حموی» در «معجم البلدان» آورده است: جابلق شهری در مغرب اقصی بوده و مردم آن از فرزندان قوم عاد می‌باشند و اهل جابرس [منطقه‌ای ميان استان‌های همدان و مركزی] از فرزندان ثمود می‌باشند. پس در آنجا مردمانی از فرزندان حضرت موسي(ع) وجود دارد.

اشاره ديگر اين كه در قاموس «كتاب مقدس» هاكس آمده است: ... و مردم فرزيان مردمی هستند كه از اعقاب و بازماندگان كنعانيان هستند. از اين مطالب پيدا می‌گردد پيشينه فرزيان بيش از زمانی است كه تخمين زده می‌شود كه شايد اشاره‌ای به شهر گابايی بوده باشد.

روستای فرزیان در ۲۰ کیلومتری ازنا در استان لرستان واقع است. نام اصلی این روستا ی فرزین بوده است. از مناطق دیدنی در این منطقه می‌توان به دوخواهران اشاره کرد. و از مناطق دیدنی می‌توان به تاجواداشاره کرد که یکی از بهترین قنات‌ها در آنجا واقع است. جمعیت آن حدوداً ۱۷۰۰ نفر و دارای ۳۰۰ خانوار است. مردم فرزیان به شغل کشاورزی می‌‌پردازند و کشت اصلی آنها بعد از گندم لوبیای قرمز است و اخیراً به کشت چغندر قند روی آورده اند. آب و هوای این روستا سرد و کوهستانی است. فصل کشت و کار بهار و تابستان است. زمینهای کشاورزی این روستا حدود ۱۰۰۰۰ هکتار است که از این لحاظ دارای بزرگ‌ترین اراضی در بین روستاهای ایران می‌‌باشد. اين روستا به دو قسمت قلعه بالا و قلعه پايين تقسيم بندي شده است . 3 عدد مسجد به نامهاي مسجد بالا ، مسجد وسط و مسجد دامون (پايين) در اين روستا وجود دارد . مردم اين روستا تا حدود 5 سال پيش از يك حمام عمومي استفاده مي‌نمودند ولي هم‌اكنون اكثر خانه‌هاي اين روستا داراي حمام شخصي مي‌باشد . تعداد 4 عدد مغازه بغالي و دو عدد تعميرگاه موتورسيكلت و خودرو و يك عدد جوشكاري در اين روستا وجود دارد . همچنين اين روستا داراي يك مخابرات مي‌باشد كه مردم اين روستا قبلاً از آن استفاده مي‌كردند . هم اكنون خيابان اصلي اين روستا و جاده دسترسي آن به شهر مومن آباد آسفالت مي‌باشد . همچنين خانه‌هاي اين روستا مجهز به برق ، سيستم لوله كشي آب و تلفن مي‌باشند . سيستم فاضلاب اين روستا چاه بوده و نياز به تخليه دوره‌اي دارد . اين روستا داراي سه راه ارتباطي است كه آنرا به شهر مومن آباد ، جاده ازنا - اليگودرز و منطقه تاجواد متصل مي‌كند

گذر واژه جاپلق و چگونگی پیدایش

مطالب مشابه :

درباره جايزان

گذر واژه جاپلق و چگونگی پیدایش

روستا شناسی

ثَلاث باباجانی

سیمای مختصر و آماری از شهرستان باشت