استطاعت در حج

استطاعت در حج
پدید آورنده : حسن رهبری ،

مناسک

حج، آمیزه ای از کنش های بدنی در جغرافیای کعبه است که به قصد قربت به پروردگار جهانیان انجام می گیرد. اعمال تعریف شده در کنار خانه خدا را «مناسک حج» می گویند. مناسک در ادیان مختلف، نقش آفرینی ها و اثربخشی های مهمی دارد که در دیدگاه دانشمندان جامعه شناس چنین است:

یو آخیم واخ: کلیه اعمالی که از تجربه دینی مایه گرفته یا با تجربه دینی مشخص می شود; همه در حکم بیان عملی مناسک هستند. به معنای محدودتر، مناسک، عمل یا اعمال پرستش انسان دیندار است.(1)

تاریخ مناسک دینی نشان دهنده تأثیرات متقابل و مستمر میان اجبار سنت از یک طرف و کشش دائم برای آزادی فرد، ایجاد انگیزه های تازه و بروز فعالیت خلاّقِ انسانِ دیندار از طرف دیگر است که در سیر تکاملی الگوهای فکری بشری ملاحظه می کنیم.(2)

به نظر «دورکیم»، همین مناسک است که احساسات مذهبی را ایجاد، تقویت و تجدید می کند. حس وابستگی به یک قدرت خارجی روحانی و اخلاقی را که در واقع همان جامعه است، تشدید می نماید. همین مناسک و ماهیت جمعی چنین گردهمایی هاست که این همه شور و شوق برمی انگیزد و شرکت کنندگان را به اهمیت گروه و جامعه در قالب آیین های مذهبی آگاه می سازد. بدین سان مناسک، همبستگی و انسجام اجتماعی را ایجاد و حفظ می کند.(3)

«ردکلیف براون» نیز معتقد است: مناسک کارکرد اجتماعی خاص دارد; که

---------------------------

1 . جامعه شناسی دین، یو آخیم واخ، ترجمه جمشید آزادگان، 1380، نشر سمت، ص26

2 . همان، ص27

3 . مسجد نهاد عبادت و ستاد ولایت، حسن رهبری، 1380، دبیرخانه کانون های فرهنگی هنری مساجد، ص155

---------------------------------------------------

ضمن تنظیم و حفظ احساساتی که مبنای ساختمان را تشکیل می دهد; آن را از نسلی به نسل دیگر انتقال می دهد.(1)

به عقیده «گیرتس»: مکانیسم ایجاد کننده ایمان، مناسک است. ایمان مذهبی در جریان مناسک مذهبی ایجاد می شود.(2)

دین زنده، با ماهیتی که دارد، باید رابطه اجتماعی را خلق کرده و از آن نگهداری کند.(3)
انواع مناسک:

ـ مناسک خانوادگی: دعا، نماز، زیارت، قربانی، قرآن خوانی و...

ـ مناسک خویشاوندی: صله ارحام، ازدواج، دعا، نماز، زیارت، ولیمه دادن، عیادت مریض و...

ـ مناسک محلی: مسجدسازی، مراسم دعا، قرائت قرآن، مراسم شب قدر، نماز جماعت، نماز.

ـ مناسک ملی: مانند مثال های بالا.

ـ مناسک جهانی: حج.

مناسک جهانی، برای دنیای خارج از اسلام مفهوم ناشناخته ای است. جامعه شناسان غربی، در بیان انواع مناسک دینی، توانسته اند تا مناسک ملی و نژادی پیش بروند. حال، اگر در قرن اخیر به پدیده جهانی شدن می اندیشند، جز در چهارچوب روابط مادی و سیاسی، تصوّری از جهانی شدن را درک نمی کنند.

حج، مهم ترین مناسک دینی در آیین مقدس اسلام است که، می تواند مسلمانان را سالیانه در یک اجتماع عظیم مذهبی گردهم آورد و همگان را با دستور و نظام هماهنگ و شعار واحد به اجرای مراحل مختلف مناسک، هدایت نماید و ارتباط معنوی با خدا و مردم را در عالی ترین و زیباترین صورت نشان دهد.

این است که حج در اسلام از ارکان اعتقادی ایمان آورندگان به شمار می رود و در قرآن و روایت ها، به رفتن به سوی آن تأکید می شود; اما نه هجوم همگانی، که ممکن نخواهد بود، بلکه آنان که شرایط برایشان فراهم است و عذر و مشکل خاصی برای به جا آوردن مناسک حج ندارند، باید آهنگ حج نمایند.
مناسک جهانی حج در سفارش پیشوایان اسلامی

احکام و دستورهای اسلامی همواره متناسب با مصالح و مفاسد فردی و اجتماعی صادر شده است. هرکدام آثار فردی و اجتماعی خاصی دارد. هرکدام از

----------------------------------------------------------------

1 . همان.

2 . همان، ص156

3 . جامعه شناسی دین، ص28

---------------------------------------------------
دیگری متأثر می باشد. همگی در یک سخن، اسلام را تعریف می کند. اگر روزه اثر فردی بیشتری دارد، نماز، زکات، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، هم اثر فردی دارد هم اثر اجتماعی. در این میان حج است که علاوه بر داشتن آثار دوگانه، اثر جهانی را هم با خود به همراه دارد. این است که گاه در ترازوی اسلام، وزنه حج بر نماز و روزه سنگینی می کند و با فضیلت تر به شمار می رود.(1)

در جهان اسلام، تقویت دین و پیوند مسلمانان به حج بستگی دارد.(2) کعبه، نماد و مظهر اسلام است.(3) دین جهانی اسلام، تا آن جا ماندگار است که حج ماندگار باشد.(4)خداوند متعال تا آن جا مسلمانان را مهلت می دهد که حج رَوی و مناسک حج را ترک نکنند; و خانه خدا را خالی نگذارند.(5)

حج، جدای از آثار جهانی، آثار مادی و معنوی ویژه ای را هم در انسان پدیدار می کند:

حج پذیرفته شده در پیشگاه خداوند، پاداشی جز بهشت ندارد.(6) حج گزار، از گناه پاک می شود، همانند روزی که از مادر متولد شده است.(7) هر مالی و نعمتی را پاسخگویی لازم است، مگر هزینه کردنی که در راه جهاد برای خدا و زیارت کعبه انجام گرفته باشد.(8) حج مایه سلامتی بدن، افزایش درآمد و شایستگی در ایمان خواهد بود.(9) آن که حج واجب انجام دهد; آزادی از آتش جهنم پاداش اوست; و اگر دوباره رود، تا پایان عمر سعادتمند خواهد زیست; و اگر سه باره پشت سرِ هم حج کند، همانند کسی است که هرساله به حج رود.(10) چنین کسی دیگر روی فقر و تهیدستی نخواهد(11)دید.

حج، در عمر انسان بالغ و عاقل، بیش از یک بار واجب نیست; اما از چنان اهمیتی برخوردار است که در سفارش پیشوایان اسلام می خوانیم: «اگر می توانید در زندگیتان به نان و نمک قناعت کرده و سالیانه به حج روید، چنین کنید!»

گاه فقیهان قدیم شیعه، حج رَوی را در روایت های رسیده به قدری عمیق یافته اند که به واجب بودن همه ساله آن فتوی داده اند.(12)زیرا علاوه بر تأکیدهای فراوان برای رفتن به حج، از کسانی هم که با وجود استطاعت، به حج نمی روند، کافر نام برده می شود.(13)
تعریف استطاعت

«استطاعت، اصطلاح کلامی به معنای توانایی (قدرتِ) انجام دادن کار (فعل) از سوی انسان است که متکلّمان درباره ماهیت

---------------------------------------------------------

1 . «وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ الْحَجَّ أَفْضَلُ مِنَ الصَّلاَةِ وَ الصِّیَامِ»، من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، 1413هـ . ق، بیروت، دارالأضواء، ج2، ص170

2 . علی(علیه السلام): «الْحَجَّ تَقْرِبَةً لِلدِّینِ» ـ نهج البلاغه صبحی صالح، حکمت 252

3 . علی(علیه السلام) : «جَعَلَهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی لِـلاِْسْلامِ عَلَماً»، همان، خطبه اول.

4 . امام صادق(علیه السلام): «لاَ یَزَالُ الدِّینُ قَائِماً مَا قَامَتِ الْکَعْبَةُ»، وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، 1378هـ . ق بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ج8، ص14

5 . علی(علیه السلام): «وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی بَیْتِ رَبِّکُمْ لا تُخَلُّوهُ مَا بَقِیتُمْ فَإِنَّهُ إِنْ تُرِکَ لَمْ تُنَاظَرُوا»، نهج البلاغه، نامه 47

6 . رسول الله(صلی الله علیه وآله): «الحجّ الْمَبْرُور لَیس لَهُ جَزاءٌ إلاّ الْجَنّة»، کنز العمّال، فاضل هندی، 1224هـ . ق بیروت، دارالکتب العلمیة، ج5، ص3 و مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، 1407هـ . ق قم، مؤسسه آل البیت(علیه السلام)لإحیاء التراث، ج8، ص41

7 . ابوعبدالله(علیه السلام) عن أبیه: «مَنْ أَمَّ هَذَا الْبَیْتَ حَاجّاً أَوْ مُعْتَمِراً مُبَرَّأً مِنَ الْکِبْرِ رَجَعَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَهَیْئَةِ یَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ»، فروع کافی، شیخ کلینی، 1350، دارالکتب الإسلامیة، ج4، ص252

8 . عن رسول الله(صلی الله علیه وآله): «وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) کُلُّ نَعِیم مَسْئُولٌ عَنْهُ صَاحِبُهُ إِلَّا مَا کَانَ فِی غَزْو أَوْ حَجّ»، سفینة البحار، شیخ عباس قمی، بی تا، انتشارات فراهانی، ج1، ص211

9 . قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ(علیه السلام) یَقُولُ حُجُّوا وَاعْتَمِرُوا تَصِحَّ أَجْسَامُکُمْ وَ تَتَّسِعْ أَرْزَاقُکُمْ وَ...»; ثواب الأعمال، شیخ صدوق، ترجمه علی اکبر غفاری، 1363، 108

10 . وَ قَالَ الصَّادِقُ(علیه السلام) مَنْ حَجَّ حَجَّةَ الاِْسْلاَمِ فَقَدْ حَلَّ عُقْدَةً مِنَ النَّارِ مِنْ عُنُقِهِ وَ مَنْ حَجَّ حَجَّتَیْنِ لَمْ یَزَلْ فِی خَیْر حَتَّی یَمُوتَ وَ مَنْ حَجَّ ثَلاَثَ حِجَج مُتَوَالِیَة ثُمَّ حَجَّ أَوْ لَمْ یَحُجَّ فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ مُدْمِنِ الْحَجِّ»; من لا یحضره الفقیه، ج2، ص162

11 . عَنِ الصّادق(علیه السلام) : «مَنْ حَجَّ ثَلاَثَ حِجَج لَمْ یُصِبْهُ فَقْرٌ أَبَداً»; خصال، شیخ صدوق، باب ثلاثة، حدیث 93

12 . حج در قرآن، شهید سید محمد حسینی بهشتی، 1378، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 103

13 . پیامبر اسلام به علی(علیه السلام) : «یَا عَلِیُّ تَارِکُ الْحَجِّ وَ هُوَ مُسْتَطِیعٌ کَافِرٌ...» ; وسائل الشیعه، ج8، ص21

---------------------------------------------------

آن و همچنین نسبتش با فعل اختلاف نظر دارند.

استطاعت، مصدر باب استفعال از ریشه «طوع» است. راغب اصفهانی می گوید: استطاعت به معنای وجود چیزی است که به سبب آن امکان پذیر می شود و انسان بهوسیله چهار امر استطاعت می یابد که خواسته هایش را به عنوان فعل پدید آورد:

1 . نیرو یا قدرت ویژه ای که از آنِ فاعل است.

2 . تصور کردن فعل.

3 . ماده ای که پذیرای تأثیر فعل است.

4 . ابزار انجام دادن فعل (اگر فعل به ابزار نیازمند باشد).

عجز، ضدّ استطاعت است و عاجز کسی است که فاقد یک یا چند امر از امور یادشده باشد. بدین قرار، هرگاه فردی این امور را دارا باشد، مطلقاً مستطیع، و هرگاه فاقد همه آنها باشد، مطلقاً عاجز است; و زمانی که دارای برخی و فاقد برخی دیگر باشد، از جهتی مستطیع، و از جهتی عاجز است; و بهتر آن است که او را عاجز بخوانند. استطاعت اخصّ از قدرت است.(1)

مبحث استطاعت از نخستین مباحث کلامی به شمار می رود. «جبرگرایان»، استطاعت را همراه با فعل می دانند; یعنی آنان معتقدند که یاری خداوند، در زمان انجام دادن فعل و به همراه آن می رسد و این یاری همان استطاعت است. «عدل گرایان» به سبب مختار دانستن انسان در کارهایش، به استطاعت قبل از فعل معتقدند. هشام بن حکم ـ متکلم امامی ـ با بهره گیری از سخنان معصومان(علیهم السلام) ، بر این باور است که استطاعت دو جنبه دارد; یک جنبه آن، توفیقی است که کار مخلوق نیست و این جنبه همراه با فعل است; اما جنبه دیگر آن، استطاعتی است که از جهت تندرستی، وسع، توانایی و سلامت اعضاست. این جنبه، پیش از فعل است و خطاب تکلیف کننده نیز به آن تعلّق می گیرد.(2)

اگر می توانید در زندگیتان به نان و نمک قناعت کرده و سالیانه به حج روید، چنین کنید!

آن چه در مفهوم استطاعت، منطقی می نماید و آیات قرآنی و روایات آن را تأیید می کند، همان است که هشام بن حکم گفته است; «یعنی استطاعت پیش از فعل و همراه با آن».

برای رفتن به حج ابتدا عقل، ایمان، نیت و پول لازم است، اما این ها همه کافی نیست. تا در بدن توانایی حرکت و اجرای

---------------------------------------------------------

1 . دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جمعی از نویسندگان، تهران، 1377، ج8، ص192

2 . همان، صص193 و 194

---------------------------------------------------

مناسک حج نباشد، اعمال حج امکان برگزاری نخواهد داشت.

سیدای نسفی در این خصوص چه زیبا سروده است:

احرام کعبه را به تصوّر مکان تمام *** این راه، قطع، بی مدد پا نمی شود(1)
استطاعت در قرآن

استطاعت از ریشه «طوع»، در صیغه های مختلف باب استفعال، 42 بار در قرآن آمده است. اهل لغت، استطاعت را توانستن، و ممکن شدن انجام کاری، معنی کرده اند. واژه مخالف آن «عجز» است که به معنی ناتوانی و واماندگی است.(2)

ازاین رو، کسی که از لحاظ مادی و معنوی یا جسمی و روحی قادر به انجام کاری بوده و ابزار کار برایش فراهم باشد، او «مستطیع» است; در غیر این صورت «عاجز» است و معذور.

فقیه دامغانی در تفسیر واژه قرآنی «استطاعت» چنین می نویسد:

«الإستطاعة علی وجهین: السعة فی المال، الطاقة فی القلب»:

الوجه الأول

ـ } وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَکُمْ{(3) یعنی لو وجدنا السعة فی المال.

ـ } وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً{(4) یعنی من وجد سعة فی المال علی أن یحجّ قدر ما یبلغه.

ـ } وَ مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ مِنْکُمْ طَوْلاً{(5)أی: فمن لم یجد فی المال سعة «أن ینکِحَ المُحصناتِ».

الوجه الثانی

ـ } وَ لَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّساءِ{(6) یقول لن تطیقوا أن تعدلوا بین النساء فی الحبّ .

ـ } فَاتَّقُوا اللهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ{(7) یعنی ما أطقتُم.(8)

استطاعت در قرآن بر دو معنی آمده است: توانگری و توانایی به عنوان مثال:
1) در مفهوم توانگری

ـ (منافقان) به زودی به خدا سوگند یاد می کنند که: «اگر توانایی داشتیم همراه شما برای (جهاد) حرکت می کردیم» یعنی اگر مالی داشتیم (که معاش خانواده و هزینه خرید سلاح و... را تأمین کنیم با سپاه اسلام به سوی میدان روانه می شدیم).

ـ برای مردمی که راهی یابند، رفتن به خانه کعبه واجب است; یعنی مقدار دارایی

-------------------------------------------------------

1 . دیوان سیدای نسفی، با تصحیح و تعلیق حسن رهبری، 1382، انتشارات بین المللی الهدی، ص276

2 . نکـ : مفردات راغب اصفهانی، 1393هـ . ق دارالکاتب العربی (افست قم، دارالکتب العلمیه)، ص319

3 . توبه : 43

4 . آل عمران: 97

5 . نساء : 25

6 . نساء : 129

7 . تغابن : 16

8 . الوجوه والنظائر، فقیه دامغانی، 1390هـ . ق بیروت، دارالعلم للملایین، ص300

---------------------------------------------------

که برای حج لازم است، (داشته باشند).

ـ کسی که توانایی مالی برای ازدواج با زنان پاکدامن مؤمن ندارد، پس با کنیزان مؤمن ازدواج نماید.
2) در معنی توانایی قلبی:

ـ شما هرگز نمی توانید در میان زنان، به عدالت رفتار کنید; یعنی نمی توانید علاقه یکسان به آنان داشته باشید.

ـ تقوای الهی پیشه کنید تا می توانید; یعنی تا آن جا که طاقت دارید.

با توجه به معنای «استطاعت»، «مستطیع» کسی خواهد بود که برای انجام کاری قدرت بدنی و امکانات مادی داشته باشد. البته نوع کارها از هم متفاوت اند; برخی تنها توان جسمی، برخی به توان فکری، برخی به توان مادی و برخی دیگر به وجود هر دو یا هر سه با هم نیازمند می باشند.

نماز، با رمقی از توان جسمی و فکری قابل انجام است; روزه، انرژی بیشتری نسبت به نماز، نیاز دارد; اما حج، غالباً با پیمایش مسافت بسیار طولانی همراه است. چنین مسافرتی، مرکبی هموار و ساز و برگی بسیار می طلبد. از این رو، تحمّل سختی های راهپیمایی تا مکّه مکرمه، انجام اعمال و مناسک حج و اسکان چند روزی در شهر مکه، هم قدرت بدنی و فکری می خواهد و هم قدرت مالی.

پس، از منظر قرآن و عقل، استطاعت در حج، مستلزم سلامت جسم است و داشتن درهم و دیناری عرف پسند برای تأمین هزینه سفر و هزینه خانواده اش به اندازه بسندگی در روزهای مسافرت به خانه خدا و بازگشت از آن.

---------------------------------------------------

حال، شاید کسی راهی نزدیک یا حتی راهی دور، اما با قدرت بدنی زیادی که دارد، پای پیاده حج رود و دیگری توان تهیه چهارپایی لاغراندام داشته باشد و با آن آهنگ کعبه کند; و آن یکی هم با خودرو و هواپیما به این سفر معنوی رو نهد. به هرحال دستور خداوندی بر این است که از ملیت ها و قشرهای مختلف امت اسلامی باید هر سال در کنگره عظیم حج حضور یافته و در تمرین شیوه های عبودیت به روش ابراهیمی، درس زندگی سعادتمند را فراگیرند و بدانسان رفتار نمایند. متن دعوت نامه خداوند سبحان از مردم، که ابلاغ آن را به عهده پیامبرش حضرت ابراهیم(علیه السلام) می گذارد چنین است:

} وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِر یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجّ عَمِیق{ .(1)

« (ای ابراهیم)، مردم را به حج دعوت کن تا پیاده و یا سوار بر مرکب های لاغراندام، از هر راه دوری به سوی تو روان شوند.»

این دعوت، عمومی است و همه جهانیان را دربرمی گیرد; امّا بدیهی است که هر تکلیفی از عهده هرکس برنمی آید; در ضمن محدودیت زمانی ایّام حج و محدودیت مکانی کعبه، اجازه حضور همگانی در حج را نمی دهد. ازاین رو:

} وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً{(2)

«از جانب خداوند سبحان، حج بر کسی واجب است که توانایی برای حج کردن داشته باشد.»
استطاعت در روایت

معنای «استطاعت» در قرآن را دانستیم، حال ببینیم که روایت ها در معنای فقهی استطاعت چه می گویند:

1 ـ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: قَالَ اللَّهُ ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ } وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً{ قَالَ: هَذِهِ لِمَنْ کَانَ عِنْدَهُ مَالٌ وَ صِحَّةٌ...».(3)

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه استطاعت حج فرمود: وجوب حج برای کسی است که دارایی و سلامتی را داشته باشد.

2 ـ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّار قَالَ: «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ رَجُل لَهُ مَالٌ وَ لَمْ یَحُجَّ قَطُّ قَالَ هُوَ مِمَّنْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی } وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی{ .(4)

راوی می گوید: از امام صادق(علیه السلام) از حال مردی که امکان مالی دارد ولی هرگز به حج نرفته است پرسیدم، فرمود: آن کس،

-------------------------------

1 . حج : 27

2 . آل عمران : 97

3 . وسائل الشیعة، ج8، ص16

4 . همان، ص17

---------------------------------------------------

مصداق این سخن خداوند است که می فرماید: «روز قیامت نابینا ظاهر می شود».

3 ـ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِم قَالَ: قُلْتُ لاَِبِی جَعْفَر(علیهما السلام) قَوْلُهُ تَعَالَی } وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا{ قَالَ: یَکُونُ لَهُ مَا یَحُجُّ بِهِ».(1)

محمد بن مسلم می گوید: از امام محمد باقر(علیه السلام) از معنای آیه «استطاعت حج» پرسیدم; فرمود: هرچه حج بدان بستگی دارد، ]استطاعت[ را شامل می شود.

کسی که از لحاظ مادی و معنوی یا جسمی و روحی قادر به انجام کاری بوده و ابزار کار برایش فراهم باشد، او «مستطیع» است; در غیر این صورت «عاجز» است و معذور.

4 ـ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخَثْعَمِیِّ; قَالَ: سَأَلَ حَفْصٌ الْکُنَاسِیُّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) وَ أَنَا عِنْدَهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ } وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا{ مَا یَعْنِی بِذَلِکَ؟ قَالَ: مَنْ کَانَ صَحِیحاً فِی بَدَنِهِ مُخَلًّی سَرْبُهُ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَةٌ فَهُوَ مِمَّنْ یَسْتَطِیعُ الْحَجَّ أَوْ قَالَ مِمَّنْ کَانَ لَهُ مَالٌ فَقَالَ لَهُ حَفْصٌ الْکُنَاسِیُّ: فَإِذَا کَانَ صَحِیحاً فِی بَدَنِهِ مُخَلًّی سَرْبُهُ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَةٌ فَلَمْ یَحُجَّ فَهُوَ مِمَّنْ یَسْتَطِیعُ الْحَجَّ؟ قَالَ نَعَمْ».(2)

راوی می گوید که حفص کناسی آن گاه که من هم حضور داشتم، از امام صادق(علیه السلام) از تفسیر آیه «استطاعت حج» پرسید. حضرت فرمود: آیا کسی که از لحاظ جسمی سالم است راه حج امنیت لازم را دارد، توشه راه و مرکب برایش فراهم است، یا این که دارایی لازم را داشته باشد، او مستطیع نمی شود؟ کناسی گفت: یعنی کسی که دارای این ویژگی ها باشد مستطیع است؟ حضرت فرمود: آری!

5 ـ عَنِ الرِّضَا(علیه السلام) فِی کِتَابِهِ إِلَی الْمَأْمُونِ قَالَ: «وَ حِجُّ الْبَیْتِ فَرِیضَةٌ عَلَی مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً، وَ السَّبِیلُ الزَّادُ وَ الرَّاحِلَةُ مَعَ الصِّحَّةِ».(3)

امام رضا(علیه السلام) در نامه ای به مأمون نوشت: حج برای هر مستطیعی واجب است و منظور از راه داشتن: توشه و مرکب و سلامتی بدن است.

6 ـ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، قَالَ: «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ } وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً{ قَالَ: الصِّحَّةُ فِی بَدَنِهِ وَ الْقُدْرَةُ فِی مَالِهِ».(4)

راوی گوید از امام صادق(علیه السلام) از تفسیر آیه «استطاعت حج» پرسیده، فرموده است:

----------------------------------------------

1 . همان، ص22

2 . استبصار، شیخ طوسی، 1390هـ . ق تهران، دارالکتب الاسلامیة، ج2، ص139 و کافی، ج4، ص267

3 . وسائل الشیعه، ج8، ص23

4 . همان، ج8، ص24

---------------------------------------------------

سلامتی در جسم و توانایی در مال است.

7 ـ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّد(علیهما السلام) ... قَالَ: وَ حِجُّ الْبَیْتِ وَاجِبٌ لِمَنْ (عَلَی مَنِ) اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَ هُوَ الزَّادُ وَ الرَّاحِلَةُ مَعَ صِحَّةِ الْبَدَنِ وَ أَنْ یَکُونَ لِلْإِنْسَانِ مَا یُخَلِّفُهُ عَلَی عِیَالِهِ وَ مَا یَرْجِعُ إِلَیْهِ بَعْدَ حَجِّهِ».(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود: رفتن به خانه خدا بر هر کسی که استطاعت رفتن داشته باشد واجب است و استطاعت آن است که: توشه راه، مرکب سواری، تندرستی، و مخارج اهل و عیال خود را تا هنگام بازگشت از مکه داشته باشد.

این ها نمونه روایاتی بود که از کتاب های حدیثی، در این جا آوردیم. روایات دیگری هم وجود دارد که به دلیل یکسان بودن مضمون آن ها و پرهیز از طولانی شدن مطلب، از بیان همگی خودداری کردیم.

چنانکه ملاحظه کردید; چه در قرآن و چه در روایات، مفهوم فقهی استطاعت، داشتن توانایی انجام حج با تمام امکانات لازم برای سفر به خانه خدا است.

همان گونه که برای رفتن به یک سفری و انجام مأموریتی، داشتن پول، ابزار کار، وسیله سفر، صحّت بدن و تأمین نیازمندی های خانواده ای که در خانه بی سرپناه خواهند ماند لازم است و عقل و عرف چنین برنامه ریزی را لازمه سفر می شمارد، شرع نیز، عقل و عرف بشری را همراهی کرده و دریافت آن ها را برای عملی شدن این سفر مهم الهی پسندیده و امضا کرده است.

اما بدیهی است که امروزه ابزار سفر، زمان سفر، میزان نقدینگی و... با توجه به شرایط روز و روابط بین المللی، به مراتب با گذشته فرق کرده و به روز کردن تکالیف وارده، از ضروریات زمانی و مکانی در فقه اسلامی تبعیّت خواهد کرد.

این جستار پس از بیان دیدگاه برخی از فقیهان جهان تشیع در استطاعت حج، مفهوم امروزین استطاعت را مورد نظر دارد که بدان خواهد پرداخت.
استطاعت در نگاه فقیهان

فقیهان شیعه و سنی، برای وجوب حج، شرایط پنج گانه زیر را قائل شده اند:

1 . اسلام(2)

2 . بلوغ

3 . عقل

4 . آزاد بودن

5 . استطاعت(3)
اما در مفهوم استطاعت، اختلاف نظر

------------------------------------------------------

1 . خصال، شیخ صدوق، ترجمه سید احمد فهری زنجانی، انتشارات علمیه اسلامیه، ج2، ص733

2 . بعضی از فقیهان شیعه، اسلام را معتبر نمی دانند، نکـ : الدروس الشرعیه، شهید اول، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1417هـ . ق ج1، ص270

3 . فقه السنه، السید سابق، قاهره، دارالفتح الأعلام العربی و بیروت، المکتبة العصریة، 1420هـ . ق ج1، ص637 ونکـ : اللمعة الدمشقیة، شهید اول، کتاب الحج، فصل اول (فی شرائطه وأسبابه) و المحجة البیضاء، فیض کاشانی، بیروت مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1403هـ . ق ج2، ص160

---------------------------------------------------

وجود دارد. برخی توان مالی را برای استطاعت بسنده می دانند برخی توان بدنی را و گروهی توان مالی و بدنی را یکجا شرط استطاعت می شمرند.

فاضل مقداد در کتاب معروف «کنز العرفان» می نویسد:

با توجه به این که حدیث نبوی(صلی الله علیه وآله) ، که استطاعت را داشتن توشه و سواری (الزاد والراحلة) تفسیر می کند، بنابراین:

شافعی، تنها توان مالی را شرط استطاعت می داند. پس مطابق این دیدگاه، کسی که از کار افتاده و زمین گیر است، ولی توان مالی دارد، حج بر او واجب می شود و باید به جای خود کسی را به حج بفرستد.

مالک، توان جسمی را شرط استطاعت می داند. برابر دیدگاه او، کسی که توان راه رفتن و کسب و کار را ]حتّی به گدایی[(1) در طول مسیر حج داشته باشد، حج بر او واجب می شود.

ابوحنیفه، توان مالی و بدنی را به طور همزمان شرط استطاعت می داند. برابر رأی او، کسی که توشه راه، سواری، هزینه رفت و آمد به حج و پس انداز لازم برای خود و هزینه خانواده اش را نداشته باشد، حج بر او واجب نیست.

شیعه ]افزون بر دیدگاه ابوحنیفه[، داشتن سرمایه و امکاناتی که پس از بازگشت از حج در کسب و کار کسی لازم است،(2) و امنیت راه و داشتن وقت کافی برای رسیدن به حج را نیز از جمله شرایط استطاعت مطرح کرده اند.(3)

البته برخی از فقیهان شیعه ـ همانند دیدگاه شافعی ـ استطاعت بدنی را شرط وجوب ندانسته اند; یعنی آنان بر این باورند که اگر تمام شرایط حج برای کسی آماده باشد، ولی به دلیل مرض مزمنی زمین گیر است، حج بر او واجب است و باید به جای خود کسی را به حج بفرستد. اما باورکنندگان به این دیدگاه کم هستند، بلکه دیدگاه غالب این است که افراد پولدار ناتوان و زمین گیر مستطیع نمی شوند و نایب گرفتن برای حج هم بر آنان واجب نیست (لو کان المتمکّن مریضاً لم یجب الإستنابة);(4) مگر این که قبل از ناتوانی و زمین گیر شدن، حج بر او محقّق شده باشد; آنوقت واجب است که از طرف خود نایبی را به حج بفرستد و اگر بمیرد، وارثان از سرمایه اش این کار را انجام بدهند.(5)

اولویت بندی واجبات درمقام استطاعت

از شرایط استطاعت آن است که واجبِ مهم تر و مقدم تری بر حج وجود

----------------------------------------

1 . مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام، جواد کاظمی، مکتبة المرتضویه، 1343هـ . ش، ج2، ص105

2 . کنزالعرفان، فاضل مقداد، 1343، تهران، مکتبة المرتضویه، ج1، صص263 و 264

3 . مسالک الأفهام، ص105 والمحجة البیضاء، ج2، ص160

4 . تبصرة المتعلّمین، علامه حلی، تهران، مکتبة العلمیة الإسلامیه، 1372هـ . ق ص39

5 . الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ سوم، 1375هـ . ش ج1، ص243 و تحریرالوسیله، امام خمینی، کتاب الحج، مسأله 42 و 48 و مناسک حج، ناصر مکارم شیرازی، مدرسة الإمام علی بن ابی طالب، 1374، ص22

---------------------------------------------------

نداشته باشد وگرنه استطاعت محقّق نخواهد شد; مثلاً بدهکار در مقابل مطالبه طلبکار، بدهکار حقوق واجب (زکات)، نیازمند خانه، مسکن، ازدواج، یا دیگر ضروریات زندگی برای خود یا افراد واجب النفقه ـ در صورتی که رفتن به حج حیثیت اجتماعی او را لکه دار خواهد کرد ـ مستطیع نخواهد بود.(1)

امام خمینی(ره) در پاسخ به این که، آیا حج مقدّم است یا ازدواج؟ می نویسد: اگر نیاز به ازدواج دارند، در صورتی مستطیع هستند که علاوه بر مصارف حج، مخارج ازدواج را هم داشته باشند.(2)
استطاعت در موقعیت کنونی

امروزه با توجه به وضعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی پیش آمده، مفهوم استطاعت، دیگر در همان مفهوم سی ـ چهل سال پیش باقی نمانده است. در گذشته، زمان استطاعت را از روزهایی که کاروان ها آماده ثبت نام می شدند به حساب می آوردند و هرکس متناسب با وضعیتی که در آن روزها داشت استطاعت مالی و بدنی خود را می سنجید و تشخیص می داد; امّا از دو ـ سه دهه گذشته، افزایش جمعیت کشورهای اسلامی، فزونیِ داوطلبان حج، محدودیت های اسکان در مدینه و مکه، محدودیت های پروازی، ارزی، امنیتی و... دست به دست هم داده و حالتی را پدید آورده است که درخواست کنندگان باید در یک فرصت معیّنی ثبت نام کنند و سپس مدتی را در انتظار باشند تا قرعه کشی، زمان سفر آنان به حج را معلوم کند. چه بسا که پنج ـ شش سالی زمان انتظار به درازا بکشد، که چنین هم شده است!

ازاین رو، در فرصت اعلان شده برای ثبت نام، کسانی که خود را از لحاظ مالی در آن روز مستطیع می شناسند و یا احتمال می دهند که تا اعلام اسامی آنان مستطیع خواهند شد، با قرض کردن و فروش زیورآلات همسر و غیره نسبت به ثبت نام اقدام می نمایند، تا چه پیش آید!

روشن است که در فقه، مقدّمه واجب، واجب است و ثبت نام اولیه، امروز یکی از مقدمات حج به شمار می رود. بنابراین، کسی که در زمان اعلام ثبت نام، استطاعت لازم را داشته باشد، ثبت نام بر وی واجب خواهد بود. اگر پس از اعلام نتایج قرعه کشی، نوبتش در همان سال اول قرار گرفت و تا زمان ثبت نام کاروان ها شرایط استطاعت برایش باقی بود، حج بر او استقرار یافته و واجب می باشد; امّا اگر نوبتش در سال های

------------------------------------------------

1 . نکـ : الدروس، شهید اول، ص266 ; تحریر الوسیله، ج2، ص120، مسأله 15 و استفتائات مختلف از مراجع عظام تقلید...

2 . استفتائات، امام خمینی، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1366، ج1، ص435

---------------------------------------------------

دیگر قرار گرفت، اختیار خواهد داشت که نوبت را برای خود حفظ کند یا این که ودیعه خود را از بانک یا سازمان حج و زیارت مسترد، و در امور لازم سرمایه گذاری و یا هزینه نماید.

حال در فرض این که ودیعه را همچنان در بانک نگه داشته باشد، زمان بررسی استطاعت مالی و جانی، زمانی خواهد بود که شخص به سال نوبتش وارد شده و کاروان ها ثبت نام از حایزین شرایط را آغاز کرده باشند. اگر در چنین زمانی، از هر لحاظ ، خود را مستطیع می داند، حج بر او مستقر شده و واجب خواهد بود و اگر حتی مقداری از شرایط استطاعت را دارا نباشد، مستطیع نخواهد بود و اگر چنین شخصی با اصرار و احساس علاقه مندی، به حج برود، از حَجّة الاسلام کفایت نخواهد کرد; یعنی اگر در سال های بعد مستطیع شد باید به حج برود.
نظر فقیهان نسبت به استطاعت در وضعیت حاضر

مسأله ای که مسلمانان ایران در موضوع استطاعت حج با آن روبه رو هستند، همان است که در بالا بدان اشاره کردیم، امّا این که فقیهان شیعه در شرایط مذکور، نسبت به مسأله چه حکمی دارند، در اکثر رساله ها و استفتائات، جز سکوت به چیزی نمی توان رسید، مگر در «تحریرالوسیله» که می نویسد:

«لو کان عنده ما یکفیه للحجّ، فإن لم یتمکّن من المسیر لأجل عدم الصحّة فی البدن أم عدم تخلیة السّرب، فالأقوی جواز التصرف فیه بما یخرجه عن الاستطاعة».

اگر نزد او مالی باشد که برای حجش کفایت می کند، چنان که به علت سالم نبودن خودش یا باز نبودن راه نتواند حج برود، اقوی آن است که تصرف در آن مال، به طوری که او را از استطاعت بیندازد، جایز است:

«... والظاهر جواز التصرّف لو لم یتمکّن فی هذا العام، و إن علم بتمکّنه فی العام القابل، فلا یجب إبقاء المال إلی السنین القابلة».(1)

از شرایط استطاعت آن است که واجبِ مهم تر و مقدم تری بر حج وجود نداشته باشد وگرنه استطاعت محقّق نخواهد شد

------------------------------------------------------

1 . تحریرالوسیله، امام خمینی(ره)، ترجمه علی اسلامی، دفتر انتشارات اسلامی، 1368، ج2، ص124 و 125

---------------------------------------------------

نتیجه

وجوب حج، به استطاعت جانی، مالی و فراهم شدن شرایط، ابزار و امنیت سفر بستگی دارد. تنها ثبت نام کردن و واریز ودیعه به حساب سازمان حج و زیارت، استطاعت آور نیست. کسی را که مقررات دولتی در همان سالِ ثبت نام، اجازه رفتن ندهد، به انتظار نشستن او برای سال های بعد الزام شرعی ندارد. او اختیار دارد ودیعه اش را تا رسیدن نوبت در حساب واریزشده نگه دارد یا این که مطالبه و در امور مورد نظر خود مصرف کند; امّا اگر ودیعه اش را همچنان نگه داشت، استطاعتش در سالی که نوبت حج او رسیده است ـ منوط به داشتن تمام شرایط استطاعت در همان سال خواهد بود.

استطاعت در حج

مطالب مشابه :

اعلام نتایج ثبت نام حج عمره در بانک ملی و ملت

خرید و فروش فیش حج عمره و واجب،فروش فیش حج عمره و واجب،خرید و فروش فیش حج09100067943،فیش حج آوا

خرید و فروش فیش حج عمره و تمتع واجب تهران و شهرستان09127650121

خرید و فروش فیش حج عمره تمتع واجب

استطاعت در حج

خرید و فروش فیش حج

سخن اول - سخن دوم - سخن سوم - سخن چهارم

چگونه خدمه حج شویم ؟

بازار فروش غیرقانونی فیش حج داغ شد

فیش حج عمره بانک ملت،فیش حج عمره بانک ملی