علامه قزوینی ؛ نابغه یگانه

در فهرست بلند مفاخر و دانشوران برجسته فرهنگ و ادب ایران و رجال نامور کهن شهر قزوین، محمد بن عبدالوهاب معروف به «علامه قزوینی» 1 از جایگاه و مرتبه ای سترگ برخوردار است. نابغه ای بی مانند و دانشمندی وارسته که با تلاشی یگانه در طول حیات سراسر تحقیق و تلاش خویش، آثار گرانسنگی از خود در عرصه ادب و فرهنگ این سرزمین برجای نهاد.

یازدهم فروردین ماه، یکصد و سی و سومین زادروز علامه فقید، فرصت مناسبی است تا ضمن بررسی اجمالی زندگی و آثار این شخصیت فرزانه، دو سند تاریخی تازه یافته در باره «تقاضای تصويب پرداخت ماهانه هزار فرانك به محمد قزوینی در ازای خدمات معارفي و ادبي ایشان در سال ۱۳۰۰ خورشیدی توسط وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه از مجلس شورای ملی» را منتشر کنم.

«علامه قزوینی» در یازدهم فروردین سال 1256 خورشیدی (1294 ق) در محله «دروازه قزوین» تهران دیده به جهان گشود. او در شرح احوالاتش 2 که برای درج در کتاب «شرح احوال رجال علم و ادب» تالیف مرتضی مدرسی چهاردهی نگاشته، آورده است:

«اسم اینجانب محمد و اسم پدرم عبدالوهاب بن عبدالعلی قزوینی 3 است. پدرم یکی از مولفین اربعه «نامۀ دانشوران» است و تراجم احوال نحاه و لغویین و ادبا و فقها غالباً باو محول بود و اسم او در مقدمۀ آن کتاب و شرح حال مختصری از او در کتاب «المآثر و الاثار» مرحوم محمدحسن خان اعتماد السلطنه مسطور است و در سنۀ هزار وسیصد و شش هجری قمری در طهران مرحوم شد.
تولد اینجانب در طهران [و] در محلۀ دروازه قزوین در پانزدهم ربیع الاول سنۀ هزار و دویست و نود و چهار هجری قمری است. تحصیلات علوم متداولۀ اسلامی را در همان طهران [طی] کرده ام. صرف و نحو را در خدمت پدرم و خدمت مرحوم حاج سید مصطفی مشهور به قنات آبادی در مدرسۀ معیرالممالک و فقه را در خدمت همان بزرگوار و مرحوم حاج شیخ محمدصادق طهرانی [،] مدرس همان مدرسه و سپس در محضر مرحوم حاج شیخ فضل الله نورس، کلام و حکمت قدیم را در خدمت مرحوم ملامحمد آملی در مدرسۀ خازن الممالک، و سپس اصول فقه خارج را در محضر درس مرحوم افضل المتاخرین آقا میرزا حسن آشتیانی (صاحب حاشیۀ مشهور بر رسائل مرحوم شیخ مرتضی انصاری) در سه چهار سال اخیر عمر آن مرحوم.
دیگر علمائی که بدون حضور در مجالس درس ایشان (چون اصلاً مجالس درس نداشتند) از مفاوضات کثیر البرکات ایشان مدت های مدید مستفیض شده ام یکی مرحوم حاج شیخ هادی نجم آبادی و دیگر مرحوم سید احمد ادیب پیشاوری و دیگر مرحوم شمس العلماء شیخ محمد مهدی قزوینی عبدالرب آبادی یکی از مولفین اربعۀ «نامۀ دانشوران» است رحمه الله علیهم اجمعین»

علامه قزوینی که پس از از ایران وقتی به برادتحصیل در رشته های مختلف علوم دینی و ادبی و فلسفی به مدارج رفیع فرهنگ اسلامی؛ فقه، اصول، کلام، حکمت قدیم و شاخه های مختلف دانش ادبی و عربی دست یافته بود در سال 1322 ق. در حالی که تنها 28 سال داشت، به دعوت برادرش میرزا احمدخان که در لندن اقامت داشت برای اقامتی کوتاه عازم به انگلستان شد. سفری که 35 سال به طول انجامید.

خبر خروج میرزا محمدخان قزوینی رش رسید که او اتفاقی در منزل علاءالسلطنه، سفیر ایران، با «ادوارد براون» 4، مستشرق نامور انگلیسی آشنا می‌شد. براون با شنیدن این خبر و اطلاع از علاقه میرزامحمد به تحقیق و تبحر او در علوم ادبی و تاریخی خواستار آن شد که پس از ورود او به لندن با او ملاقات کند. میرزا محمدخان پس از ورود به لندن در دانشگاه کمبریج با براون آشنا شد. همین آشنایی و دیدن کتابخانه بزرگ کمبریج که دارای کتاب‌های کمیاب عربی و فارسی بود او را چنان مشتاق به اقامت در آن‌جا کرد که به قول خودش «[خیال]...اهل وطن و خانواده را...به‌کناری» گذارد و نزدیک به سی و پنج سال در خارج به تحقیق و پژوهش مشغول بود.

علامه محمد قزوینی - همراه با اعضای خانواده

مدتی در لندن، سپس در پاریس به تحقیق پرداخت. پیش از شروع جنگ جهانی اول به برلن رفت و به خاطر شروع جنگ و مشکلات مسافرت ناچار تا پایان جنگ در آنجا ماند. در برلن با سیدحسن تقی‌زاده نزدیک بود و در انتشار مجله کاوه همکاری داشت.

علامه قزوینی در دوران طولانی اقامتش در اروپا به پژوهش و بررسی نسخه های خطی فارسی و عربی در مراکز پژوهشی مشغول بود. علاوه بر این با مراکز شرق شناسی اروپا آشنا شد و سعی کرد از این مراکز استفاده لازم را ببرد. مراکز شرق شناسی انگلیس، فرانسه، آلمان و ... از جمله مراکزی بود که وي در آنجا تجاربی ارزشمند آموخت.

او در این مدت، با ایران‌شناسان و پژوهشگران نامداری چون؛ آمدروز (ناشر تاریخ الوزراء هلال صابی و تاریخ دمشق ابن القلانسی)، سر اینزن رس (مترجم تاریخ رشیدی به انگلیسی)، هرتویک درنبورگ (ناشر کتاب سیبویه)، کلمانت هوارت (مترجم و ناشر کتاب البدء و التاریخ مقدسی و مناقب العارفین افلاکی و مولف تعداد قابل توجهی از آثار نفیس دیگر)، آدریان باربیه دومنار (مترجم و ناشر مروج الذهب مسعودی و بسیاری کتب دیگر)، ولادیمیر مینورسکی (شرق شناس معروف روسی، مترجم حدودالعالم با حواشی و تعلیقات بسیار ارزشمند آن و همچنین مولف بسیاری از آثار ارزشمند دیگر در تاریخ و جغرافیای ایران)، پاول کراوس (شرق شناس چک، مترجم بسیاری از تالیفات محمدبن ذکریای رازی)، پل کازانوا (شرق شناس مشهور فرانسوی و متخصص در تاریخ و جغرافیای اسلامی)، گابریل فرآن (مدیر ژورنال ازیاتیک)، پل پلیو (شرق شناس معروف فرانسوی و متخصص در زبان چینی و مغولی)، ادگارد بلوشه (مولف فهرست کتاب های فارسی کتابخانه ملی پاریس و ناشر قسمتی از جامع التواریخ رشیدالدین فضل الله وزیر غازان واولجایتو)، لویی ماسینین (شرق شناس برجسته فرانسوی و متخصص در زبان عربی و تصوف به ویژه آثار مرتبط به حسین ابن منصور حلاج)، هانری ماسه (شرق شناس مشهور فرانسوی)، ادوارد زاخائو (شرق شناس شهیر آلمانی، ناشر متن آثارالباقیه ابوریحان بیرونی و ترجمه آن به انگلیسی و ناشر طبقات کبیر ابن سعد کاتب واقدی در 15 جلد و ...)، اویگن میتووخ (متخصص در زبان عربی و مصحح قسمتی از طبقات ابن سعد) و مارتین هارتمن (متخصص در زبان عربی)، دکتر موریتز (مدیر کتابهانه مدرسه زبان های شرقی برلین، متخصص در زبان عربی) و البته با ادوارد براون آشنایی (شرق شناس شهیر و نامور انگلیسی) همکاری بسیار نزدیکی داشت.

شرح سند:
تقاضاي تصويب ماهي هزار فرانك جهت شيخ محمد خان قزويني در ازاء خدمات معارفي و ادبي ايشان

شمارة سند:297026736 / تاريخ سند: 1300ش
مرجع سند: سازمان اسناد و کتابخانه ملی

شرح سند:
پاسخ مجلس شورای ملی به درخواست وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه در خصوص پرداخت ماهانه هزار فرانک شيخ محمد خان قزويني

شمارة سند:297026736 / تاريخ سند: 1300ش
مرجع سند: سازمان اسناد و کتابخانه ملی

قزوینی در ادب فارسی و عربی، تاریخ و کتاب شناسی تبحر بسیار داشت و بیشتر عمر خود را چه در ایران و چه در اروپا صرف پژوهش در حوزه ادب فارسی و عربی، تاریخ و کتاب شناسی کرد. وسعت اطلاعات و دقت او در پژوهش، زبانزد معاصرانش بود. از ویژگی هایش این بود که علاوه بر تبحر در دانش سنتی و بومی با دانش جديد و روش کار محققان غربی نيز آشنایی داشت و همه این تجارب و آموخته ها را در خدمت پژوهش قرار داده بود.

او در اواخر سال 1318 خورشیدی به علت گسترش جنگ جهانی دوم و سختی و مشکلات فراوان اقامت در اروپا، به ایران بازگشت و پس از رحل اقامت در تهران، کار تصحیح و تحقیق متن‌های قدیمی را ادامه داد و آثار نفیس دیگری از خود برجای گذاشت.

علامه قزوینی در بیان آثار تحقیقی، پژوهشی و تالیفات خود می نویسد: «در مدت اقامت خود در اروپا کتب ذیل به تصحیح این ضعیف و به مخارج اوقاف خیریۀ گیپ با مرحوم ادوارد براون انگلیسی به طبع رسیده است و بعضی از آنها نیز ترجمه یا تالیف خود اینجانب است:

1- جلد اول تذکرۀ لباب الالباب عوفی (باستثنای 5 یا 6 جزوۀ اول) جلد دوم آن قبل از جلد اول و قبل از رفتن من به اوپا به طبع رسیده بود.
2- مرزبان نامۀ سعدالدین وراوینی
3- المعجم فی معاییر اشعار العجم شمس الدین محمدبن قیس رازی
4- چهار مقالۀ نظامی عروضی سمرقندی با حواشی مفصل مبسوط در آخر آن
5 تا 7- جلد اول و دوم و سوم تاریخ جهانگشای جوینی تالیف علاءالدین عطا ملک جوینی در تاریخ مغول و خوارزمشاهیان و اسماعیلیه الموت، با حواشی مفصل مبسوط در آخر جلد سوم و مقدمۀ مبسوط بر جلد اول
8- ترجمۀ لوایح جامی به فرانسوی که سپس وینفیلد متستشرق فرانسوی آن ترجمۀ فرانسوی را به انگلیسی ترجمه نمود و با عکسی از نسخۀ خطی از اصل لوایح در لندن چاپ نمود.
9- رسالۀ در شرح حال مسعود سعد سلمان که فقط ترجمۀ آن به انگلیسی توسط مرحوم ادوارد براون به طبع رسیده بود نه اصل فارسی آن
10- دیباچه بر تذکره الاولیاء شیخ عطار طبع آقای نیکولسون درلیدن
11- رسالۀ در شرح احوال شیخ ابوالفتوح رازی که به عنوان خاتمه الطبع در آخر جلد پنجم متاب مزبور در تهران به طبه رسیده
12 ، 13- عده [ای] از مقالات متفرقۀ تاریخی و ادبی و انتقادی که در تحت عنوان: بیست مقالۀ قزوینی در دو جلد به طبع رسیده است؛ جلد اول در سنۀ 1307 هجری شمسی در بمبئی به توسط دوست فاضل دانشمند من آقای ابراهیم پور داود مدظله العالی، و جلد دوم در سنۀ 1352 قمری (1313 شمسی) به توسط فاضل دانشمند آقای عباس اقبال مدظله العالی
14- رساله در شرح احوال ابوسلیمان منطقی سجستانی مولف صوان الحکمه که در سال 1312 شمسی در پاریس به طبع رسیده است.
15- رسالۀ در تحقیق مولف نقثه المصدور یعنی محمدنسوی منشی جلال الدین منکبرنی که در سنۀ 1308 شمسی باهتمام دوست ارجمند خود آقای عباس اقبال مدظله العالی در طهران به طبع رسیده است.16- رسالۀ راجع به ممدوحین سعدی و شرح احوال آنان، که در سنۀ 1317 شمسی به توسط فاضل ارجمند آقای حبیب یغمائی ابتدا در مجلۀ تعلیم و تربیت و سپس مجزی در طهران به طبع رسیده است.
17- دیوان خواجه حافظ که این ضعیف از روی چند نسخۀ قدیمی تصحیح نمودم و در سنۀ 1320 شمسی در طهران باهتمام وزارت فرهنگ به طبع رسیده است». 5

علامه محمد قزوینی در ششم خرداد سال ۱۳۲۸ خورشیدی در تهران دیده از جهان فانی فرو بست و در جوار مزار شیخ ابوالفتوح رازی در شاه‌عبدالعظیم به خاک سپرده شد. محمدتقی بهار (ملک الشعراء) قصیده معروف خود را با مطلع: «از ملک ادب حکم‌گزاران همه رفتند/ شو بار سفر بند که یاران همه رفتند» در سوگ او سرود.

پی نوشت:
1- میرزامحمدخان قزوینی و شیخ محمدخان قزوینی، نام های دیگر این شخصیت فرزانه است.
2- شرح احوال علامه قزوینی همچنین در مجله یغما – سال 1327 و به نقل از کتاب «شرح احوال رجال علم و ادب» درج شده است.
3- پدر و اجداد علامه قزوینی از اهل قلم و فرهنگ بوده اند. جد او «ملا عبدالعلی قزوینی» از دانشمندان قزوین به شمار می رفت. پدرش «ملا عبدالوهاب قزوینی» معروف به «ملا آقای قزوینی» اصلا اهل بلوک بشاریات (اکنون بخش بشاریات) قزوین بود که با کوشش شخصی صاحب مرتبه‌ای در دانش و ادب شد و به تهران رفت و در مدرسه معیرالممالک صاحب کرسی تدریس شد. او در عین حال در دارالتالیف و دارالترجمه ناصری در تدوین «نامه دانشوران» شرکت داشت.
4- ادوارد گرانویل براون‎Edward Granville Browne ‏(۱۸۶۲-۱۹۲۶م) از مستشرقین و ایران شناسان نامدار انگلیسی به شمار می رود. او پس از پایان تحصیلات ابتدایی و متوسطه، از دانشگاه کمبریج درجه‏ی دکتری پزشکی گرفت، اما هیچگاه به طبابت اشتغال نورزید. براون به علت علاقه‏ای که به مشرق زمین داشت، زبان های ترکی، فارسی و عربی رافرا گرفت. او در سال 1887 به ایران آمد و مدت یک سال در شهرهایی چون یزد، کرمان و تهران اقامت کرد، با مردم ‏محشور شد و با آداب و رسوم طبقات مختلف آشنایی پیدا کرد. نخستین کتابش به نام «سرگذشت یک سیاح» در سال‏1891 منتشر شد که شرح مشاهدات او در ایران است. همین کتاب یک بار دیگر به نام «یک سال در میان ایرانیان» به چاپ‏رسید. براون پس از بازگشت به انگلستان در دانشگاه کمبریج به آموزش زبان فارسی پرداخت و در سال 1902 به مقام استادی‏ زبان عربی آن دانشگاه نائل آمد و تا سال 1926 که پایان عمرش بود، در این سمت کار می‏کرد. «تاریخ ادبیات ایران» که حاصل سی سال کوشش و تحقیق و مطالعه‏ی مدام اوست در چهار جلد است که جلد چهارم‏آن سلسله‏های صفویه، قاجاریه و اوایل پهلوی را دربر می‏گیرد. دیگر آثار ادبی براون عبارت است از؛ ترجمه‏ی ‏خلاصه تاریخ طبرستان، تصحیح تذکرة الشعرا، تصحیح جلد دوب لباب الباب، ترجمه چهار مقاله، ترجمه تاریخ‏ گزیده و طب عربی. براون هم چنین مقالات بسیاری نیز در مجله‏ی انجمن سلطنتی آسیائی منتشر کرده است.
5- مجله یغما – سال 1327

علامه قزوینی ؛ نابغه یگانه

مطالب مشابه :

سرویس های ایاب و ذهاب از تهران و کرج به قزوین و بالعکس (رجا و علامه قزوینی)

یک والپر بسیار زیبا

علامه قزوینی ؛ نابغه یگانه

آیت‌الله علامه سید سید ابوالحسن رفیعی قزوینی ره

اولویت دانشگاه های غیرانتفاعی قزوین

دانشگاههای ارائه دهنده رشته مدیریت جهانگردی در کنکور سال 1391

زندگینامه :: آیت الله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی ::

رتبه های مورد نیاز برای پذیرش غیرانتفاعی (بر اساس اطلاعات سال پیش)

رتبه بندی دانشگاه های صنعتی کشور – رتبه جهانی

ناگقتنی های دانشگاه پرندک