پرورش کرم ابریشم

چکیده :
نوغانداری و ابریشم بافی در گذشته بالخص به عنوان یک صنایع دستی پایه ای و پراهمیت در سطح استان گلستان رواج داشته است . این صنعت که روزگاری در اقتصاد خانواده و منطقه سهم بسزایی داشته است در چند سال اخیر از کاملاً رونق افتاده است.

پرورش کرم ابریشم یا نوغانداری حرفه ای است دیر پا که قدمت طولانی که همگام با بسیاری از ملل نیا در کشور ایران نیز انجام می شده است گرچه در فراز و نشیبهای روزگار دستخوش تحولات و تغییرات بسیاری بوده است اما مسیر بقاءان همچنان تداوم یافته است .

تاریخچه نوغانداری و ابریشم بافی :
براساس مدارک و شواهد تاریخی اولین کشوری که به صنعت نوغانداری و تولید ابریشم دست یافت ، کشور چین بود که این زمان را مورخین 2650 قبل از میلاد مسیح ثبت کرده اند .( ریاضی/ 1382 / 21) بنا به یک روایت کشف ابریشم را به "لی تسو" ( Lei-teso ) نخستین معشوقه "هوانگ تی"((Hiwang - ti امپراطور افسانه ای چین نسبت داده اند . ( بلوندا / 1383/1) در این روایت آمده است که بانو سوگل زیر درخت توت در باغش قدم می که ناگهان زد پیله ی سفید را از روی برگهای درخت توت دید و برداشت ، این بانو بی خیال با پیل بازی می کرد که به طور کاملا تصادفی پیله در فنجان چایش می افتد در این نگام بود که پی می برد می تواند یک تار و یا بلندسفید و از پیله بیرون بکشد.

راز پرورش و ریسندگی آن رازی بود که سالها از دیوار بزرگ چین به بیرون رخنه نکرده بود ولی بلاخره دیگر جهانیان به این راز پی بردند و به این صنعت دسترسی پیدا کردند .( فرانک /1376 /77) اولین نشانه های بافنه های ابریشمی در ایران در ادبیات دوره کلاسیک یونان و در کتاب آریستوفان Aristophans دیده می شود .

عبور جاده ابریشم از ایران که محموله های ابریشمی چین از این راه به کشور های اروپایی حمل می شد ، موجب رواج صنعت نوغانداری در ایران گردید و کشور ما از جمله کشورهایی بود که در زمینه تولید پیله و ابریشم دارای شهرت جهانی بود ه ، بطوریکه در قرون پنجم و ششم میلادی یعنی دوره سلطنت ساسانیان این صنعت رونق چشمگیری داشت در زمان ساسانیان الیاف و پارچه های ابریشمی از چین به ایران وارد می شد که بافندگان ایرانی برای نخستین بار طرحهای پیچیده ای روی پارچه می دیدند ولی سقوط این دوره موجبات رکود صنعت نوغانداری را فراهم آورد . ( ورلف/1357/ 157) ایرانیان در زمان ساسانیان از جمله پرورش دهندگان و ریسندگان الیاف ابریشمی بودند . اولین نشانه بافته های ابریشمی ایران درادبیات دوره کلاسیک یونان و در کتاب آریستوخان دیده می شود .

ابریشمی که در ابتدا در نواحی مرو گسترش داشت بین قرون ششم تا دهم میلادی به تدریج به ایالات گرگان و طبرستان و گیلان نفوذ یافت و در مرحله بعد به نواحی مرکزی ایران راه یافت . ( جهان بخش توب ، ابریشم گیلان ص 146 )،( ریاضی/1382/ 23) برتولد اشپولر در کتاب ایران در قرون نخستین قرون اسلامی می نویسد : " تولید ابریشم و بخصوص کار گا ههای ابریشم بافی و ابریشم تابی در این منطقه ، گرگان(به ویژه استرآباد) از گذشته دور اهمیت داشته است. ( اشپولر/1372/210) در زمان مغول ابریشم گرگان به شهرهای دیگر ایران ازجمله یزد فرستاده می شد ، در دوره ایلخانان به سال 693 ه . ق ( 1293 م ) بازرگانان جنوایی یک خط کشتیرانی در دریای خزر دایرکردند و قصد داشتند ابریشم شمال ایران ( ازجمله استرآباد ) را از طریق رودهای دن و ولگا به اروپا برسانند . ( فرانک /1376/ 77 ) دوره صفویه را به دلیل ثبات سیاسی می توان عصر شکوفایی این فعالیت دانست بطوریکه میزان تولید آن در حدود 3000 تن در سال برآورد شده است . (بروشور جهاد کشاورزی پروش کرم ابریشم /1 ) حتی شاه صفوی تجارت ابریشم را شخصا خود در اختیار داشت . بطوریکه شاه عباس در تهیه و تولید ابریشم کوشش فراوانی نمود و ولایات شمالی ایران را که در تولید ابریشم بسیار فعال بودند به املاک خاصه تبدیل نمود . ( جهانبخش تواب / ص 152 ) در دوره افشاریه تولیدات مازندران و استر آباد غالبا َ در داخل کشور مصرف می شد و کمتر به خارج فرستاده می شد. ( شعبانی/1373/333) مهمترین مراکز پرورش و تولید نوغان و ابریشم ایران در دوره سلطنت قاجار همواره ولایات شمالی ایران من الجمله استرآباد بوده است . ( جرج کرزن / ایران و قضیه ایران/جلد اول ص 486 )

یکی از تولیدات صاداراتی استرآباد به روسیه ابریشم خام بوده است . بطوریکه مازندران و استرآباد در سال 1290 ه . ق حدود 8 تن و در سال 1304 ه .ق حدود 16 تن و در سال 1307 در حدود 15 تن ابریشم خام تولید داشته که بیشتر آنرا به روسیه صادر گردیده است . ( اونق/1381 /49 ) در زمان سلطنت قاجار به دلیل شیوع بیمای مهلک پیبرین که از اروپا به ایران سرایت کرده بود مجددا دوره رکود ابریشم ایران آغاز گردید و میزان تولید را از سرانه 3000 تن به 100 تن کاهش داد. ( اونق /1381/50 )

معرفی کرم ابریشم :
لاروهای کرم ابریشم بلافاصله بعد از بیرون آمدن از تخم ، مورچه نامیده می شوند . کرم ابریشم که کرم پیله و کرم بادامه نیز نامیده می شود ، کرمی است که با لعاب غده های مخصوص خود، پیله یا ابریشم می تند . ( خسروی/1381/9 ) پروانه ماده پس از جفت گیری در حدود 500 تخم می گذارد ، تخمها را تا موقعی که درخت توت برگ کند، نگاه می دارند ، حدود اواسط فروردین ماه تخمها را بیرون آورده کرم تا مدت 35 روز از برگ توت تغذیه می کند و به دور خود پیله می تند .

تنیدن پیله در حدود 4 روز طول می کشد و بعد از دو هفته پیله را سوراخ می کند و به صورت پروانه خارج می شود ، برای اینکه پیله سالم بدست آید، کرمها را قبل از بیرون آمدن ازپیله به وسیله حرارت یا بخار آب خفه می کنند . (اقبالی /1382/9 ) فضای پرورش کرم ابریشم بایست فضای متناسب با تعداد آن باشد ، یک لو( 17 گرم تخم ) در حدود 18 تا 20 هزار کرم ابریشم است که 8 روز قبل از تنیدن پیله 240 پای مربع فضا نیاز دارند . حرارت بالا و سرمای سخت هردو برای کرم ابریشم مضر است ، بوی دود و تحفن کرم را از بین می برد . در 6 روز اول مرحله تفریخ (بیرون آمدن کرم از تخم ) 75 % ثابت رطوبت و مابقی روزهای زندگی کرم ابریشم 85 % رطوبت نیازاولیه پرورش کرم ابریشم است . حدود 18 ساعت نور و 6 ساعت تاریکی مطلق لازمه پرورش کرم ابریشم و نوغانداری است . ( بنی کریمی/1383/30 ) مورچه ها ، زنبورهای وحشی گوشت خوار ازعمده ترین دشمنان کرم ابریشم می باشند. از بیماریهای خطرناک کرم ابریشم می توان : موسکاراین - اسیروژیلوس - فلاشریها - گراسری - پبرین را نام برد ( اقبالی/1382/31 )

خلاصه ای از دوره زندگی کرم ابریشم :
کرم ابریشم معمولا دارای 5 مرحله تغذیه و 4 مرحله پوست اندازی است . (خسروی /1387 ) کرم ابریشم حشره ای از خانواده بومییده و از نظر جانورشناسی بومیکس موری نامیده می شود . و حشره ایست با دگردیسی کامل که هر نسل آن دارای 4 مرحله تخم ، کرم (لارو) ، شفیره و پروانه می باشد . ( اقبالی/1382/30 )

تفریخ :
خروج یکنواخت کرم از تخم را تفریخ گویند مدت زمان تفریخ پس از قرار گرفتن تخم در شرایط مساعد حدودا 12 - 13 روز طول می کشد . پس از اینکه اولین آثار تفریخ ، یعنی تغییر رنگ تخم نوغان ( طوسی شدن ) مشاهده شد لازم است جهت تفریخ یکنواخت بمدت 48 ساعت دراطاقی کاملا تاریک که دمای 25 درجه سانتی گراد و80 % رطوبت داشته باشد قرار گیرد. (برشورآموزش و ترویج /1 )

کرم جوان :
کرم ابریشم معمولا دارای 5 مرحله تغذیه است. سنین 1 و2 و3 را کرم جوان می گویند. سنین 4 را پوست اندازی و سنین 5 را خواب کرم می گویند . به دلیل حجم زیاد کرم دراین دوره از مکان های پرورشی صحرایی بنام تلمبار استفاده می شود . دراین مرحله بدلیل بزرگ بودن کرم و قوی شدن آرواره های آن می توان برگها را با شاخه برروی بستر کرم قرارداد . در پایان سن پنجم کرم ها کم کم
از اشتها افتاده و ازتغذیه باز می مانند و جثه آن ها قدری کوچک و به رنگ زرد و شفاف درمی آیند که باید موجبات تنیدن پیله فراهم آید . اززمان شروع به تنیدن پیله حدود 3 روز طول می کشد تا کرم تمامی
نخ ابریشم خود را تنیده و پیله کامل شود . (ویشکایی صدیق/1386/11)

خواب کرم :
نکته مهمی که در مورد خواب کرم باید دانست این است که چون دراین مرحله کرم اقدام به پوست اندازی می نماید زمانیکه مشاهده شد تمایلی به تغذیه از برگ توت ندارد ضمن خودداری از قراردادن برگ روی کرم ها ازدست زدن به آن نیز باید خودداری نمود تا بتواند به راحتی پوست خود را تعویض نماید . بطور معمول هرجعبه تخم نوغان محتوی 20 هزار دانه تخم کرم ابریشم است و چنانچه تمامی تخم ها تفریخ شده و همگی سالم بوده و تولید پیله های مناسبی ( حدود 2 گرم ) بنمایند از هرجعبه تخم نوغان می توان تا 40 کیلو گرم پیله برداشت نمود . البته چون بطور طبیعی درهرجمعیتی مرگ و میر حاصل می شود لذا انتظار می رود دریک پرورش خوب بین 35 - 30 کیلوگرم پیله برداشت شود ( کلته /1382/20)

داشت توتستان و برگ توت :
درخت توت یک گیاه چند ساله می باشد که درنوغانداری به منظور تولید برگ کشت می گردد. برای دستیابی به برداشت مناسب برگ و نهایتا تولید بالای پیله ابریشم ، ایجاد شرایط مورد نیاز رشد براساس خصوصیات بیولوژیکی گیاه در زمان احداث توتستان و پس از آن به منظور بالا نگه داشتن مدیریت زراعی توتستان ضروری است . کشاورزی که می خواهد به تربیت کرم ابریشم بپردازد باید قبل ازهر چیز به تهیه توتستان و برگ توت بپردازد . نوغانداران هرگز نباید بیش از آنچه که برگ توت دارند، تخم نوغان تهیه کنند زیرا درصورتی که درضمن عمل معلوم شود که خوراک موجود برای کرم ها کافی نیست ، کلیه زحمات و مخارج و وقت و غیره به هدر می رود . بنابراین نوغانداران باید متوجه این نکته باشند که برای خوراک کرمهای یک لو ( 17 گرم تخم ) از ابتدای بیرون آمدن از تخم تا تنیدن پیله که کرم از خوراک می افتد حدود پانصد کیلوگرم برگ توت لازم است ، بنابراین هرکس که می خواهد به تربیت کرم ابریشم و استفاده ازآن بپردازد باید قبلا توتستان خود را بازدید نماید تا به تناسب برگ آن تخم کرم ابریشم تهیه نماید . خوراک کرم ابریشم علاوه برآنکه باید به مقدار کافی باشد ، نباید مانده و پلاسیده و فاسد باشد .
درخت توت ازخانواده موارسه و جنس مورس می باشد. ارتفاع درختان توت بین 15 تا 25 متر و قطر آن تا یک متر می رسد . این درخت نورپسند بوده ودر حالت طبیعی دارای تاج گسترده ای می باشد . عوامل موثر در رشد توت : 1 - خاک 2 - درجه حرارت 3 - آب می باشد .

ترتیب برگ چینی برای سنین مختلف :
سن اول : از اولین برگ بعد از غنچه تا برگ چهارم سن دوم : از برگ چهارم تا هفتم سن سوم : ازبرگ چهارم تا هشتم سن چهارم و پنجم : دراین سنین کرم بالغ شده و تمامی شاخ با برگ برداشت می شود . در سنین اول تا سوم حتی المقدور از برگ شاتوت استفاده می شود . درواحد یک هکتار به فواصل ( 3 متر× 3 متر ) حدوداً 1000 اصله نهال توت کاشته می شود ازسال پنجم کشت به بعد کشاورزمی تواند براحتی تعداد 20جعبه نوغان را پرورش دهد، ضمن اینکه ازسال دوم می تواند به پرورش کرم ابریشم روی آورد لیکن بهره نهایی از سال پنجم به بعد بدست می آید . ( برشور داشت توتستان / 3-5)

تنیدن پیله و برداشت :
کرمها در روزهای آخر تنها مقدار کمی ازبرگ توت تغذیه می کنند و مدفوع کرمها دراین هنگام به رنگ سبز تیره متمایل شده و حالت سفتی خود را ازدست می دهد، آخرین ذرات مدفوع کاملا رنگ سبزاست، به نظر می رسد برگ تغذیه شده عینا دفع شده است . طول کرم کوتاه تر شده و به مرور رنگ بدنشان به دلیل رشد سریع غده ها و مواد ابریشمی زرد و شفاف می گردد دمای لازم دراین هنگام حدود 25 درجه و رطوبت درحدود 70 درصد باید باشد ، حرارت و رطوبت کمتر و بیشتر ازحد ، موجبات کاهش پیله تولیدی و بروز خسارت به محصول می گردد . درمنطقه استان گلستان از گیاهان محلی که دارای انشعاب برگی زیادی بوده و دارای بوی زننده ای نیستند جهت تنیدن کرم استفاده می کنند بیشتر ازبرگ درخت مازو استفاده می شود ولی در موارد صنعتی از وسایل اختصاصی استفاده
می گردد . کرک گیری پیله ها و جدا سازی کرم های مرده و پیله های پوست پیازی ( نازک) و نامرغوب موجب کاهش قیمت آن هنگام فروش می گردد .

در روز هفتم تا هشتم بعد از تنیدن اقدام به جمع آوری پیله ها نموده و جهت جلوگیری ازتبدیل شفیره به پروانه پیله ها را خشک نموده و سپس پیله های خشک شده را برای نخ کشی به کارخانه ها یا کارگاه های دستی ابریشم ارسال می دارند . (معایب /ص25) حال بایستی این الیاف را بصورت نخ درآورده و پارچه ها ی مورد نظر رابافت که برای تهیه نخ مراحل مختلفی وجود دارد که درصنعت نساجی از وسایل و ماشین آلات مختلف استفاده می شود که مبحث کاملا جدا می باشد . (نصیری/1374/39)

اعتقادات مردم استان گلستان پیرامون کرم ابریشم :
در خصوص پیدایش کرم ابریشم اعتقادات و باورهایی درمیان برخی روستاهای استان گلستان رایج است که : حضرت باریتعالی هنگامیکه خواست حضرت ایوب (ع) را مورد آزمایش قرار دهد در آن هنگام کرم ابریشم را آفرید و کرم ابریشم را روی بدن ایوب (ع) نهاد . بعد ازسربلندی ایوب خداوند به ایوب فرمود تا کرمهارا روی برگ درختان توت بگذارد ، کرمها از برگ درخت توت تغذیه کردند و به دور خود پیله تنیدند و تبدیل به پروانه شدند. در پرورش کرم ابریشم صبر و حوصله بسیار بالایی مورد نیاز است که نوغانداران صبر حضرت ایوب را درآزمایش الهی در پرورش کرم ابریشم سرلوحه کار خیش قرار می دهند . ازدیگر اعتقادات مردم استان گلستان درمورد کرم ابریشم این است که چشم ناپاک نباید به هیچ وجه به این کرم بیفتد و انسان ناپاک نباید دست به این کرمها یا پیله ها بزند البته این باور را نیز می توان نتیجه یک امر علمی دانست زیرا درهنگام عملیات پرورش کرم ابریشم ازجا به جایی و دست زدن بی مورد باید پرهیز کرد و اینکه به دلیل ظرافت و حساس بودن این حشره است . ( خسروی/1389/89)

ابریشم بافی :
رشته ابریشم ، الیافی است که به واسطه ی برخی از انواع کرمهایی که برای حفاظت از خودشان پیله می سازند ، تولید می شود .
جهت تهیه تارهای ابریشم بایستی رشته حیات پیله را قبل از رسیدن به مرحله شفیرگی قطع و به اصطلاح آن را خفه نمود تا از تبدیل آن به پروانه جلوگیری شود . جهت این اقدام معمولا دراین منطقه پیله هارا به مدت یک الی دو روز درآفتاب پهن می کنند و یا با بخاردادن این اقدام را انجام می دهند ، البته روشهای صنعتی و پیشرفته نیز بکار می رود . (خسروی /1381/28 ) سپس پیله ها ابریشمی راکه در این مرحله پیک نامیده می شود ،( کسرائیان / /14) داخل دیگ های آب

عملیات بافت :
پس از انتخاب طرح عمل چله کشی انجام میگیرد . در صنعت نساجی دستی جهت انجام چله کشی از وسایل بسیار ساده و ابتدایی استفاده می شود، که به سه روش اجرا میگردد:

1- در یک زمین مسطح در فواصل مختلف چوبهایی را در زمین فرو می نمایند و آنگاه مبادرت به چله کشی می کنند که به آن چله کشی زمینی می گویند .

2- کوبیدن میخ های بلند بر سطح دو قطعه تخت در فواصل معین که بر روی دیوار نصب می نمایند استفاده می گردد و به آن چله کشی دیواری می گویند .

3- وسیله ای که به صورت چرخ و فلک که معمولا از جنس چوب می باشد و حرکت دورانی دارد استفاده می شود و به آن دستگاه چله کشی دورانی می گویند .

بعد ازاینکه چله کشی به پایان رسید ، نخ های تار " آرش " را روی دستگاه بافندگی قرار داده و وردها را به پدال متصل می کنند .
نخ های تار را به چند دسته تقسیم می نمایند و به غلطک پارچه پیچ می بندند ، با کشیدن پدال دهنه کار ایجاد می شود ، سپس ماکوی حامل ماسوره که نخ های پود " آرقاچ " دور آن پیچیده شده است را از کانال ایجاد شده ، عبور می دهند و پدال را به جای اول خود برگردانده و عمل دفتین زدن انجام می گیرد . (خسروی / 1389/ 33)

منسوجات ابریشمین استان گلستان :
شال ، چادر شب ( چار شو ) ، دستمال (جیویاقلق )، روسری (نومال یا باسما )، نوار ، عرق چین پیشانی بند یا پیشمندانی یا آلنق ، قالی ، قیطان ، پیراهن ، دامن زنانه ، شلوار، کلاه زنانه ، جلیقه زنانه ، سفره

چادر شب :
چادر شب را به عنوان مهم ترین و پر مصرف ترین و معروف ترین محصول ابریشم بافی استان
گلستان می دانند ، پارچه مخصوص چادر شب در کل با پارچه های لباس فرق دارد ، این پارچه ها
به صورت رنگارنگ و چهارخانه می باشد و تنوع رنگها اکثرا قرمز ، آبی ، بنفش و سفید است .

کاربرد تولیدات ابریشمی :
ابریشم بافان با استفاده از تکنولوژی بسیار ساده و سنتی به بافت پارچه های ابریشمی به منظور تهیه منسوجات ابریشمین می پردازند ، متاسفانه با رواج پارچه های ماشینی ارزان قیمت ، کاربرد آن تا حد بسیار بالایی کاهش یافته است . در استان گلستان از این منسوجات ارزشمند در برخی موارد ذیل استفاده می شود :
در مراسم عروسی ، جشن صله بران و حنا بندان از منسوجات ابریشمی استفاده می شود . از چادر شب در گذشته برای تزئین ماشین عروس و همچنین در هنگام جهاز بردن (به عنوان وسیله ای برای پیچیدن لحاف و تشک ) استفاده می شود ، دستمال ابریشمی نیز در مراسم عروسی به مهمانان هدیه داده می شود . در مراسم عذا عذا نیز از چادر شب به عنوان زیر انداز برای کفن میت و پوشاندن بدن میت مورد استفاده قرار می دهند و همچنین دستمال ابریشمی را به غسال و قبر کن داده می شود.

منابع و ماخذ :
1- اشپولر . بارتولد ، تاریخ ایران قرون نخستین اسلامی ، جلد دوم ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ، 1373
2- اقبالی محمدرضا ، آموزش نوغانداری ، نوبت دوم ، سال 1382 ، انتشارات وزارت جهاد کشاورزی
3- اونق . فریدون ، طرح مستند سازی هنرهای سنتی استان گلستان ،مدیریت میراث فرهنگی استان گلستان ، گرگان ، 1381
4- بازغی . محمد رضا ، بافته ها وسنتها ، انتشارات حور، به سفارش صنایع دستی ایران ، تهران ، 1382
5- بلوندا . لوسی ، راه ابریشم ، ترجمه مللک ناصر نویان ، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران ، 1383
6- بنی کریمی . ابوالقاسم و مامی بی بی رابعه پژوهش ابریشم بافی گلستان - واحد آموزش و تحقیقات مدیریت صنایع دستی استان گلستان ، گرگان ، 1383
7-خسروی . محسن ، پژوهش ابریشم بافی مینودشت و رامیان ، به سفارش مدیریت میراث فرهنگی استان گلستان ، گرگان ، 1381
8-خسروی . محسن ، دانش نامه گلستان ، ابریشم بافی ، موسسه فرهنگی میرداماد ، گرگان ، 1387
9 -خسروی . محسن ، مقاله صنایع دستی ، گلستانه ، زیر نظر رحمت اله رجائی ، انتشارات پیک ریحان ، گرگان ، 1389
10- کسرائیان . نصرالله و عرشی زیبا ، ترکمنهای ایران ، انتشارات نصرالله کسرائیان ، تهران ،
1370

11- شعبانی . رضا ، تاریخ اجتتماعی ایران در عصر افشاریه ، نشر قومس ، تهران ، 1373
12- ریاضی . محمد رضا ، طرحها و نقوش لباسها و بافته های ساسانی ، انتشارات گنجینه هنر ، تهران ، 1382
13- کلته ، ابراهیم وحاجی ابراهیمی ، مریم ، ابریشم بافی انتشارات ایل آرمان به سفارش مدیریت صنایع دستی استان گلستان ف چاپ اول 1382
14- فرانک آیدین و دیوید براوتسون ، جاده ابریشم ، ترجمه محسن ثلاتی ، چاپ اول ، 1376
15- نصیری محمدجواد ، سیردرهنرقالی بافی ایران ، انتشارات تهران ،1374
16- پژوهش صنایع دستی بومی استان گلستان - واحد تحقیقات صنایع دستی استان گلستان مردادماه سال 1384
17- وولف . هانس اوی- صنایع دستی کهن ایران - ترجمه دکترسیروس ابراهیم زاده - تهران 1357 ، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی
18- ویشکایی صدیق . صغرا ، معایب نوغانداری در ایران ، و مقایسه آن با روش نوین نوغانداری ، انتشارات حوزه ترویج و نظام بهره برداری استان گیلان ، رشت ، 1386
19-پژوهش تاریخچه هنر قالیبافی - واحد تحقیقات صنایع دستی استان گلستان
20- بروشور شرکت پرورش کرم ابریشم - جهاد کشاورزی
21- بروشور داشت توتستان - انتشارات وزارت جهاد کشاورزی
: